П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
1 0 .1 . Ш Ы Л А У Д Ы Ң Т Ү Р Л Е Р І
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 557
1 0 .1 . Ш Ы Л А У Д Ы Ң Т Ү Р Л Е Р І Ш ылау сөздер білдіретін әр түрлі граммати- калық мағыналары мен сөйлемде атқаратын қыз- метіне қарай үш топқа бөлінеді. Олар: ж алғау- лықтар, септеуліктер, демеуліктер. 10.1.1. Жалғаулықтар Қазіргі қазақ тіліндегі ж алғаулы қтар - лек- си калы қ м ағы насы ж оқ, сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді әр түрлі ыңғайда (мағыналық қаты- наста) салаластыра байланы сты раты н сөздер. Мысалы: Наданның түсінгені көп пен дүрмек (Абай). Қүлактан кіріп бойды алар, Жақсы ән м ен тәт ті күй (Абай). Қадірдің киім і ж үқа , әрі денсаулығы да мықты емес (М ұқанов). Әй, ол жеңер сені, себебі келешек онікі ғой (Сонда). Бер- ілген мысалдардағы пен, м ен ж алғаулы қтары сөз бен сөзді ы ңғайласты қ мәнде байланы сты- ры п т ұ р ,ә р і, себебіж алғаулы қтары сөйлем мен сойлемді ы ңғайласты қ ж әне себеп-салдарлы қ мәнде салаластыра байланыстырып тұр. Жалғау- лы қтар сойлем нің біры ңғай мүш елерінің жэне салалас құрмалас сойлемнің сыңарларын әр түрлі м ағы налы қ қаты наста байланыстырады. Осын- дай мағы налы қ қатынастармен байланысты олар бірнеше топтарға болінеді: 1. Ы ңғайласты қ жалғаулықтар: м ен (бен, пен), ж әне, да, де, та, те, әрі. 2. Қарсы лы қты жалғаулы қтар: бірақ, алай- да, дегенм ен, әйтпесе, сонда да, әйткенмен. 3. Талғаулы қты жалғаулықтар: әлде, біресе, не, н ем есе, болм аса, я, яки, кейде. 4. Себептік жалғаулықтар: себебі, ойткені, неге десең. 5. С ебеп-салдарлы қ жалғаулықтар: сондық- тан, сол себепті, себебі, ойткені. 6. Ш арттық жалғаулықтар: егер, егерде, онда. 10.1.1.1. Ы ңғайластық жалғаулықтар Ж алғаулы қты ң бұл тобына м ен (бен, пен), жэне, да, де, та, те, әрі шылаулары жатады. Ыңғай- ласты қ жалғаулықтар бірыңғай салаласа байла- нысатын сойлем мен тең дэрежедегі создер, соз тіркестерін байланыстырып, ыңғайластық қаты- насты білдіреді. а) мен, бен, пен, менен, бенен, пенен жалғау- л ы қтары әр түрлі сөз тап тары н ан ж асалған сөйлемнің бірыңғай мүшелерін байланыстырады. С ойлем нің біры ңғай мүшелері есім создер, қимыл атаулары, заттанған создер болып келе береді. Б алаға тең көрінер бай м ен кедей (Торай- ғы ров). Байлық қанағат пен е«6ел;те(Алтынса- рин) деген сойлемдердегі м ен, пен ж алғаулы ғы біры ңғай зат есімдерді (бай мен кедей, қан ағат пен еңбек) ыңғайластыра байланыстырып тұр. Создер, соз тіркесш е// шылауы арқылы бай- ланы сқанда, жалғау соңғы сы ңары на ж алғана- ды. Семізі м ен сүлуын, жорғасы м ен жортқасын ноқталап... (Эуезов) деген сойлемдегі м ен шы- лауы байланы сты ры п тұрған семізі, сұлуын та- быс септігінде тұрғаны мен, жалғауды соңғы сы- ңар қабылдаған. ә) Ж э н е ж алғаулы қ шылауы бір тұлғада есім создер мен етістіктерді ыңғайластыра байла- ныстырады. Сені ойда орыс, қырда қазақ түгел біледі және сыйлайды (Әуезов). Бүл жиында Ыз- ғүтты, Жақып сияқты үлкендер және баладан Қүдайберді, Абай бар (Сонда) деген мысалдардағы .жшежалғаулығы бірыңғай создерді даралап, атап байланыстырған. Ж ә н еж алғаулы ғы салаласа байланысатын құрмалас сөйлемдердің сыңарларын бір-бірімен ы ңғайласты ра байланыстырады. Қонақ язж ән е өздерінің қүрбылары ғой (Мүсірепов). Сіздің қолы- ңыз босай қоймас және босағанмен бүл жүмыс сізге ауыр т иер(Э бішев). Ж ә н еж алғаулы ғы жай сойлемдерді құрма- ластыруда оте сирек қолданылады, ал құрмалас сойлемдердің құрамының сыңарларының м ағы - налық қаты настары ж ағы н ан озара бір-біріне жақын болып келеді жэне ондағы айтылған ойды толы қты ра, айқы ндай түседі. Бүл биенің күлыны да өзіне тартқан бурыл болады және бүл бие ерте қүлындайды (Әуезов). б) Ә р і ж алғаулы ғы зат, құбылыс, қим ы л- дың әр түрлі қасиеттерін сапасы н білдіретін сөздерді ыңғайластыра байланыстырады,ә/?/оған даралау, ерекшелік мағынасын береді. Қазақ тілі әрі бай, әрі көркем тіл (Әуезов) деген мысалдағы әрі жалғаулығы есім создердің сапасын білдіретін сөздерді ы ңғайласты ра байланы стырып және оларға ерекшелік, даралық мағына үстеп тұр. Ә р і ж алғаулы ғы баяндауыш қызметінде жұмсалған создерді байланыстырғанда, қимыл- дың бір затқа тән екендігін білдіреді .Жатақтың бала-шағалары мен кэрі-қүртаңдары эдемі ат мінген жігітке әрі таңданып, әрі жатсырап қарайды ( М үсірепов). М ұндаәрі шылауы байла- ны сты ры п тұр ған таңдану, ж атсы рып қарау қимыл іс-әрекеттері бала-шағаға, кэрі-құртаңдар- ға тән екендігін білдірген. / 558 МОРФОЛОГИЯ Ә р і ж алғаулы ғы біры ңғай сөздердің ал- дыңда қайталанып, қолданылып отырса, онда сол затқа, сапа, қим ы лға ерекш е мән беріп, ы ң ғай - ласты ра байланыстырады. М ысалы, “ Сата ма, сатпай ма, оны өзі біледі” дегенге Боздак би тағы да түсіне алмай, жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|