4.6.1. Прогрессивті ассимиляция
Қазақ тілінде прогрессивті ассимиляция өте
күшті. Бұл заң бойынш а алдыңғы морфеманың
соңғы дауыссыз дыбысы кейінгі м орфеманы ң
басқы дауыссыз дыбысына акустикалық (дауыс
қатысы) жақтан ықпал етіп, игеріп тұрады. Бұл,
эсіресе соз (түбір) бен қосымшаның аралығында
жақсы сақталады, яғни қосымшаның басқы ды-
бысы түбірдің соңғы дыбысына толы қ тәуелді
болып тұрады.
М ұның өзі соз бен сөздің аралы ғы ндағы
дауыссыздарға да тікелей қатысты. Дауыссыз-
дардың әр түріне байланысты прогрессивті ас-
симиляция мынадай болады:
1. Үнді дауыссыздар
сөзді аяқтап тұра ала-
ды жэне бұлар дауыстылар сияқты өзінен кейінгі
морфеманы ң (қосы м ш а, сөз) тек ұяң, үндіден
басталуын талап етеді:л*ал-дб///,
м ал-ға, мал-мен,
ем-ді, ем-нен, аң-мен, ар-лы, ар-мен, ай-дың, ай-лы,
ай-ға, тау-лар, тау-ға т.б.
Қатаң дауыссыздардан ерме с жэне ш-дан
басталатын қосымшалар:лш./г-шь/,
мал-сыз, м ал-
сак, ал-са, ал-сын, ал-шы, ем-ші, ем-сіз, ай-сыз, ар-
сызаң-ша, жау-са, жау-сын, жап-са, жан-сын т.б.
Өзгелік етістің қ а та ң т ж ұ р н а ғы да соңы л,
н, р,
й
үнділеріне аяқталған туынды етістіктерге жал-
ғана
аладъг.жонел-т, айнал-т, қинал-т, ойлан-т,
түрлен-т, ағар-т, қызар-т, сарғай-т, қарай-тт.б.
Ат бунақтағы кейінгі сөздің басқы дыбысы
қ, к
қатаңдарынан басталатын болса, өзінен
бұрынғы создің соңындағы үнділердің прогрес-
сивті ықпалына ұшырап, ұяңданып кетеді:л*#.л-
ғора (мал кора), кітабымғайда (кітабым қайда),
таңғалды (таң қалды), біргүлді (бір күлді), айға-
рады (ай қарады), тауғайда (тау қайда).
Бұл заңға бірер кірме қосымшаның басында
кездесетінқ,
к
қ а т а ң д а р ы б а ғ ы н б а й д ы . Олар:
-қор (жем-қор, қам-қор), -қой (сән-қой, әзіл-қой,
жанжал-қой), -кент (Шым-кент, Қүм-кент,Жар-
кент).
С ондай-ақ әйелдердің есімдерінің құра-
мында кездесетін күл (гүл) сөзінің басқы дыбы-
сы да ұяңдамайды:
Әйкүл, Базаркүл, Тойкүл,
Шірінкүл, Шырынкүл.
2. Қ азақ тілінде
Достарыңызбен бөлісу: |
