П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| А, АВ, ВА, АВВ, ВАВ, ВАВВ
түрінде ұш ы- расады, орыс тілінен енген сөздер арқылы бес, алты дыбысты буындар пайда болды. 6. БУНАҚ Сөйлем сөздерден тұрады. Сөйлеу кезінде сол сөздер кейде жеке тұрып, көбіне екіден, тіпті үш-торттен топ құрап айтылады. Мысалы, Үш күндік жолдың бүгінгі, соңғы күніне, шәкірт бала барын салды (М.Әуезов). Осында: үш күндік жол, соңғы күн, шэкірт бшіа, барын салдь/дегендер өза- ра тіркесіп, топ құрап тұр. Сөйлеу кезінде де бұлар жұбын жазбай, әрқайсысы өзіндік ырғаққа ие болады. Тек бастауыш болып тұрған бала сөзі өзінің алды -арты нда тұрған анықтауыш , баян- дауышпен шэкірт бала барын салды түрде тұтаса айтылуға тиіс. Бұдан сөйлемдегі сөздердің сөйлеу кезінде тұтасып немесе жеке-ж еке тұрмай, топ құрап, әрқайсы сы өзіндік екпін, ырғақпен ай- тылатынын аң ғаруға болады. Осындай топтар ы рғақты қ топ делініп жүр. Мұны синтаксистік тіркес, синтагма (гр. зупЩ та - тұтасқан бірде- ме), фраза (гр. рһгазіз - сөз, сөйлеу орамы) деп те атайды. Ырғақ - кейбір белгілері ж ағы нан өзара бірдей немесе біршама жуық элементтердің қай- талануы. Бұл әсіресе өлең жолдарынан жақсы аңғарылады. Өлеңге тән буын, бунақ, ырғақ си- яқты негізгі элементтердің әр тармақ, шумақта қайталануында белгілі бір тәртіп, жүйе болады. Олай болса, ы рғақты қ топ деп оты рғаны - мыз - бунақ. Сонда сөйлем бунақтарға, бунақ создерге, сәздер буындарға, буын дыбыстарға ажырайды. Әрине, қара сөздегі бунақ пен өлең- дегі бунақтың ұқсастығымен қатар озіндік ерек- шелігі де бар. БУІІАҚ 97 Қазақтың қара өлеңінің әр тармағы (жолы) үнемі үш бунақты болып, он бір буыннан құра- лады жэне әр бунақтағы буындардың қайтала- нуында да заңды лы қ бар. Олар көбіне 4-4-3, 3- 4-4 ж эне 4-3-4 буынды болып келеді де, өзара ритм (ы рғақ), ағы м ы (әуені) ж ағы нан ерекш е- ленеді. Мысалы: /Л й қабақ/, алтын кірпік /қы зы л е р ін / /К е л десең/, неге аяйын /ат т ы ң терін/, /С ары а ға іи / сазға біткен /секілденіп/, /Қ а й ж ерде/ отыр екен /бүраң б е л ім / (Халық өлеңі) Бұл шумақтың әр тармағында үш бунақ бар (олар таяқшалармен ажыратылған). Бунақтарда- ғы буындардың саны - 3-4-4. Әр бунақ өзіндік, екпін ырғағы мен ерекшеленеді. Я ғни әр бунақ- та (ол бір сөз де, бірнеше сөз де болуы мүмкін) бір-ақ екпін болады. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|