П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
.1 . И Н Т О Н А Ц И Я Н Ы Ң Б І Р Л ІК Т Е Р І
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ИНТОНАЦИЯНЬІҢ ҚЫЗМЕТІ
| 8 .1 . И Н Т О Н А Ц И Я Н Ы Ң Б І Р Л ІК Т Е Р І
Тіл жүйесінде дербес бір құбылыс ретінде интонацияның өзіндік спецификалық мағынаға ие болатын бірліктері бар. Қай тілде де олардың сан ы белгілі бір м ө л ш е р д е н асп ай д ы . Ол бірліктерді тіл білімінде суперсегменттік фоне- ма, интонациялы қ конструкция, интокема, ин- тонациялық морфема деп әр түрлі атайды. Себебі интонация оз алдына дербес құбылыс саналға- нымен, ол әр тілде әр түрлі өрнектеледі, әр тілдің форма және мазмұн категорияларымен ты ғыз бай лан ы сты болады. Ж о ғар ы д а келтірілген атаулардың ең қолайлысы - интонема. Сегменттік. бөлшектерді - фонемаларды фонология зертгейтін б о л с а , с у п е р с е г м е н т т ік б ө л ш е к т е р д і- интонемаларды интонология зерттейді. Фонема мен интонеманың арасында принципті айырма- шылық бар. Ф онемаға қарағанда интонеманың деңгейі жоғары. Өйткені ф онем а таңба емес, оны ң бір-ақ қыры (формасы) бар, ал мазмұны ИНТОНАЦИЯНЬІҢ ҚЫЗМЕТІ 107 жоқ, интонема - ол таңба, оның формасы да, мазмұны да бар. Интонеманы морфемамен неме- се сөзбен салыстыруға болады. Сөйлемнің бар- лы қ түрлерінде де интонеманың өзіндік орны, атқаратын қызметі бар. Сөйлемнің қай-қайсысы да интонемасыз сомдала алмайды, олардың әрқай- сысының өзіне тән интонациясы бар. Сөйлемнің қай түрінің болса да, сомдалып, аяқталып, ком- муникативтік ф ункцияға ие болып тұруы үшін интонеманың мәні ерекше. Бір сөзден тұратын атаулы сөйлемдерді сөйлем етіп тұрған интона- ция екені белгілі. Мысалы: Өрт! Көктем! Қай тілде де сөйлеушінің жадында сол тілдің негізгі интонемалары сақталады және бұл инто- немалар сөйлесудің эталоны болып табылады. И нтонемалар ф онем алар сияқты өзінің просо- дикалы қ өлшемдері және ерекшеліктерімен ва- риантгарында көрініс табады. Ал ол варианттар- дың қайсысын қолдану-қолданбау сөйлеуш інің мақсаты мен еркіне байланысты. И нтонеманың да фонема сияқты дифференциялау қасиеті бол- ғанды қтан, негізгі қызметі сөйлемдерді ажыра- ту болы п табы лады . Б ей тан ы с тілдің сөзін түсінбегенмен, интонемасын аңғарған адам оның интонациясыны ң, әуенінің ерекшеліктерін бай- қай алады. Интонема әрқашан синтагмада көрініс табады. С интагма қай тілдің болса да сөйлем - дерінің синтаксистік құры лы сы мен он ы ң ма- ғы насы н терең зерттеп түсінуге көмектеседі. Ең ш ағы н синтаксистік мағы налы қ сөз, сөз тіркесі және сөйлем синтагма түрінде ин тон ац и ялы қ формаға ие болады. Синтагмалар - үлкенді-кішілі паузалармен бөлінетін тілдің интонациялық маз- м ұнды қ үзінділері ретінде жай сөйлемде, ж ай- ылма сөйлемде, құрмалас сөйлемде, сондай-ақ біртақырыпты күрделі синтаксистіктұтастықтар- да сөзді, сөз тіркестерін, сөйлемдерді қам ты п, оларды бір интонациялы қ жүйеге бағы нды ры п ұстап тұратын тәсіл. Мәтін ішіндегі синтагм а- лардың интонациясы н құбылтып, түрліше мән беріп о қ ы с а , о н д а ғы сөздердің и н то н а ц и я арқы лы түрліш е топ талуы н ы ң н әти ж есін де шекарасы өзгеріп, басқа бір стильдік мағына алуы м үм кін. Әдетте синтагм ада көрін етін и нто- немалардың түрлерін анықтауда, айыруда инто- нацияны зерттеудегі белгілі құры лы мды қ және глобальдық екі әдістің соңғы сы , я ғн и глобаль- ды қ әдісі қазақ тіліне лайы қ. Бұл әдіс интона- цияны зерттеуде сөйлем дегі е к п ін н ің оры с тілін д егід ей ж ы лж ы м алы о р н ы н а қ ар ам ай , сегменттерін бүтіндей алып қарайды. Мұны қазақ ж ән е б асқ а да түркі тілдерін де сөйлем дегі сөздердің басын қосы п тұратын ерекш е тәсіл - үндестік заңыны ң болуыментүсіндіруге болады. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|