П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
| МОРФОНОЛОГИЯ
9. М О РФ О Н О Л О ГИ Я 9.1. М О Р Ф О Н О Л О Г И Я Н Ы С А Н Д А РЫ М орфонология немесе ф оном орф ология - фонетика мен морфология жігінде пайда болған тіл білімінің бір саласы. М орфонология термині м орф оф онология созінен кірігу (гаплология) жолымен ыкшамдалып жасатған. Морфонология пәні сөз тұ л ғал ары н ы ң (м о рф ем ал ары н ы ң ) фонологиялык кұрылымын зерттейді. Сонымен, морфонологиялы к кұбылысқа соз ішінде өзара қиюласып тіркесу барысында пайда болатын түрлі өзгерістер жатады. Ондай озгерістер сөзжасам және сөзпішінде (сөз формада) пайда болады. Т ұ л ғ а л а р д ы ң о зар а қ и ю л а с ы п тір к е с у барысында пайда болатын дыбыстық озгерістер ф о н е т и к а сал асы н д а да іл гер ін д і, кей ін д і, тоғыспалы ықпалдар арқылы пайда болатыны белгілі. С онды қтан ф онетика мен м орф оно- логияның тол нысандарын ажырата білу керек. А р т и к у л я ц и я л ы қ ө зге р іс т е р ф о н е т и к а енш ісінде болады дегенмен, оны ң да өз ішінде бәле қарайты н мәселелері бар. А ртикуляцияға байланысты озгерістерді бағалағанда, оларды шектеулі ме, жоқ, жарыса қолданылу мүмкіндігі бар ма деп, салыстырып қараған жөн. А р т и к у л я ц и я ж а ғы н а н ш ектеу л і ж ә н е шектеусіз құбылыстарды ғылымда позициялы қ және позициялы қ емес озгерістер деп атайды. Қазіргі қазақ тілі фонетикасы озінің тіл нысаны ретінде позициялық өзгерістерді боліп қарастыру ж ұм ы сы н игеріп ж атса, м о р ф о н о л о ги я н ы ң нысаны да айқындала түспек. Осы сияқты морфология саласында да аралас жүрген морфонологиялық құбылыстар баршылық. Оз орнын таппай жүрген көптеген “жұрнақтардың” сөзге қосып тұрған мағынасы бар ма, қызметі қалай деген сұрақтардың жауабы жоқ. М ұндай озгерістер - м орф о н о л о ги ял ы қ құбылыстар. Сондықтан морфонология нысанын ф о н е т и к а м ен м о р ф о л о г и я д а н а ж ы р а т у айғақтарын (критерийлерін) табу керек. 9 2. М О Р Ф О Н О Л О Г И Я Н Ы Ң Ф О Н ЕТИ КА Д А Н Ө З Г Е Ш Е Л ІГ І 'А іо р ф о н о л о г и я л ы қ қ ұ б ы л ы с т а р д ы ң ф о н ети кал ы қ нысандардан озгеш елігі мына мэселелерге байланысты: V— 1. Д ы б ы с а л м а с у л а р д ы ң екі түрі бар. Біріншісі, корші дыбыстардың әсерінен болатын к о м б и н ат о р л ы қ о згер істер . Бұл озгерістер фонетикалық заңдылықпен түсіндірілетіндіктен б ұ н д а ғ ы а л м а с у л а р д ы ф о н е т и к а ғы л ы м ы қарастырады. Ал морфонологиялық дыбыс алмасулар көрші дыбыстың әсерінсіз жүзеге асатын ком бина- торлы қем ес алмасуларға жатады. Бұл өзгерістер қазақ (түркі) тіл білімінде дыбыстар сәйкестігі деп те аталады. Ф онетикалық дыбыс алмасуларда белгілі бір позицияда бір ғана өзгеріс іске асса, морфонологиялық дыбыс алмасуда бір позицияда түрлі өзгерістер пайда болуы мүмкін. М ысалы, бір тұлғаға (морф емаға) жататын -шік пен -тік және -шек пен -те/сжұрнақтары бір сөзге жарыса жалі анып сөз вариантын жасайды: бүршік-бүртік, бөліиек-бөлтек. Ф өнетикада бұндай бір тұлғаны ң (мөрфе- маның) түрлітұлғаш ықтары (морфтары) жарыса жалғана алмайды. М әселен, -лар көптікжалғауы ж алғанған сөзге өн ы ң ө з г е -дар, -дер, -т ар, -тер, -лер мөрфгарының ешкдйсысы жалғанбайды. 2. П өзиц иялы қ дыбыс алмасуда (фөнети- калық) еш қаш ан ауытқу болмайды. М ы салы ,с дыбысы мен ш дыбысы қатар келсе, әрқаш ан шш түрінде д ы бы сталады .^ Ал м о р ф о н о л о г и я л ы қ ды бы с алм асуда әрқаш ан ауытқу болады. М әселен, қазақ тілі ф онетикасы нда үнді ды бы сқа аяқталған созге ж а л ға н а т ы н қ о с ы м ш а дауы ссы з д ы б ы стан басталатын болса, ол әрқаш ан үнді не ұяңнан басталады деп түсіндіріледі. Бұл түсінік үнді д ы б ы стары н ы ң б асқа ды бы старм ен тіркесу мүмкіндігін ескермеуден пайда болған. Қазақ тіл ін д е үнді д ы б ы с т а р ы қ а т а ң , ұ я ң , үнді дыбыстармен тіркесе береді. Ал көбінесе үнді және ұяң дыбыстармен тіркесетіні тек ұяңдану үрдісі барын білдіреді. Сөндықтан қатаң дыбыстармен тіркесу “ауытқу” ретінде байқалады. Бұл а у ы т қ у л а р д ы м ы н а м ы с а л д а р д а н аңғаруға бөлады. М: сұм ға, сұмны ң, сұмды, бірақ сұмпайы, тымпи, тамтық, қамты, қымта т.б. Н: ұндар, ұнны ң, ұнға, ұнды, ұнда, бірақ ұнтақ, жантай, шұнти, қуант, қансыра т.б. Ң: аңға, маңда, аңды, манды, шаңда, шаңмен, бірақ аңқай, еңкей, қаты цқы, оңқай т.б. |