П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы

и
ДАУЫС
КАТЬКры
ЖАСАЛУС)РНЫ
ЖАСАЛУ ТӘСІЛІ
Қ
А
Т
А
Ң
Ү
я
ң
Ү
н
д
I
Е
Р
I
Н
т
I
л
Ү
ш
ы
т
I
Л
0
р
т
А
С
ы
т
I
Л
ш
I
к
Т
0
ғ
ЬІ
с
ы
ң
к
ы
ЖУЫСЫҢКЫ
д
А
У
Ы
с
с
ы
3
д
А
Р
Ж
и
н
А
к
ы
Ж
А
Й
л
ы
ң
к
ы
д
1
р
1
л
ж
А
Н
А
М
А
п
+
-
-
+
_
-
+
-
-
Б
-
+
-
+
_
_
+
_
_
-
-
м
-
-
+
+
-
-
-
+
-
-
-
- •
Т
+
-
-
_
+
_
-
+
_
_
-
-
д
-
+
-
-
+
.
-
+
_
_
-
-
н
-
_
+
_
+
_
4 -
-
_
К(-К
+
-
-
_
-
(+ )
+
+
_
_
-
-
ғ (-Г)
-
+
-
-
-
(+ )
+
+
-
-
-
-
ң
-
-
+
-
+
+
+
-
-
-
-
с
+
-
-
-
+
-
-
_
+
-
-
-
3
-
+
-
_
+
_
-
_
+
-
-
-
р
-
_
+
_
+
_
_
_
_
+
-
ш
+
_
-
_
-1-
_
_
_
+
-
-
ж
-
+
-
_
+
_
-
_
+
-
-
л
-
_
+
_
_
_
-
+
й
-
-
+
_
-
-
+
_
_
+
-
-
У (V)
-
-
+
+
-
-
-
-
+
-
-
-
8 - к е с т е . Д а у ы с с ы з л ы бы старды ң
ж а с а л ы м б ел гіл ер ін ің ж ү й е с і
Екі дауыссыз ды бы сты ң арасында ең кем 
дегенде бір айырым белгі боду керек. Барлық 
белгілері бірдей екі дауыссы з дыбыс болмайды 
және болуы мүмкін емес. Мысалы:
- П -Б дауыссыз ды бы стары ны ң екі ортақ 
(+ ) - екеуі де ерін ж әне тоғы сы ң қы , бір айы- 
рым (-) - біріншісі қатаң, екіншісі ұяң белгілері 
бар;
- П-Д дауыссыз ды бы стары ны ң бір ортақ 
(+ ) -екеуі де то ғы с ы ң қ ы , екі айыры м (-) - 
біріншісі қатаң және ерін, екіншісі ұяң және тід 
ұшы белгілері бар;
- П-Й дауыссыз дыбыстарының ортақ белгісі 
(+) жоқ, оның есесіне үш айырым (-) - біріншісі 
қатаң, ерін және тоғысыңқы, екіншісі үнді, тілшік 
және жуысыңқы белгілері бар.
Осы жолмен барлы қ дауыссыздарды бір- 
бірімен салыстырып ш ы ғуға болады. Сөйтіп да- 
уыссыз дыбыстардың өз ара екі ортақ, бір айы- 
рым немесе бір ортақ, екі айырым немесе үш 
бірдей айырым белгілері болуы мүмкін.
Дәстүрлі ф онетикада дауыссыздардың ф о- 
н ети к ал ы қ қ ұ р а м ы н а кей б ір д ы б ы стар д ы ң
үндесім варианттарын қосып жіберген. Сондық- 
тан да төл дауыссыздардың санын әркім әр түрлі 
айтып жүр. Ф онетикалы қ қисынды ұстанатын 
болса, онда қазақ тілінде 17 дауыссыз дыбыс 
бар, ал олардың үндесім варианттары үндесім 
(фонологиялық) талдаудың үлесіне тиеді.
Қ азақ тілінің дауыссыз дыбыстары дауыс 
қатысына қарай қатаң, ұяң, үнді болып үш топқа 
болінеді. М ұны ң өзі дауыссыздардың дауыс 
қатысына қарай жіктелімі қазақтілі үшін акту- 
ал құбылыс екенін көрсетеді, әсіресе, морфоло- 
гия деңгейі үшін аса қажетжіктелім. Себебі түбір 
мен қосымшалардың іргелес үндесімі осы жікте- 
лімге тікелей байланысты.
Дэстүрлі фонетикада бір дыбыстың құлаққа 
айқы н ш алынатын екі үндесім вариантын екі 
дауыссыз дыбыс деп қарау бар (Қ -К , Ғ-Г). Со- 
нымен қатар жасалымы солармен бірдей кейбір 
дыбыстардың естілімі көмескі үндесім вариант- 
тарын аңғарм ай (ескермей) кету де бар (Ң -Ң , 
Й -Й ). Сонда бұл жерде жіктелім белгі ретінде 
естілім қисы ны ғана алынған: егер екі үндесім 
варианты құлаққа екі дыбыс болып аны қ естіл- 
се, екі дауыссыз деп, ал ан ы қ естілмесе (жаса- 
лым алш ақты ғы на қарамай) бір дыбыс деп та- 
нылған.
Қ азақ тіліндегі тіл ұшы жуы сы ңқы дауыс- 
сыздардың жүйесі күрделі болып шықты. Олар 
үшін “ж уы сы ң қы ” белгісі бәріне ортақ. О ның 
үстіне “тіл ұш ы ” белгісі де ортақ болып ш ы қ- 
ты. Ендеше, тіл ұшы ж уысыңқы дауыссыздар 
іш тей тағы ж іктелу керек. О ларды ң іш тей 
жіктелім белгілері “жинақы, жайылыңқы, діріл, 
жанама” болып шықты.
Кейбір дауыссыздардың орнығым вариант- 
тары (сөз басында, сөз ортасында) әдеби айты- 
лым ретінде. жүргендіктен оның бәрі ескерілді.
Қ азақ тілінде дэстүр бойы нш а сақталып 
келе ж атқан х, һ әріптері бар. Олар бірлі-жа- 
рым сөздерде жазылғанымен (хат, халық, қаһар, 
ж иһаз т.б.), айтылуда “ қ ” ды бы сы ны ң сөз ор- 
тасындағы дауысты аралық жуысыңқы вариан- 
ты ретінде дыбысталады. Сөз басында “х” әрпі 
т о ғ ы с ы ң қ ы “ қ ” болы п ай ты лад ы . Ал “ һ ” 
эрпінің қазақш а айтылым үлгісі жоқ.
Ф онетикалы қ талдаудың нәтижесі келесі 
үндесім (фонологиялық) талдаудың бастауы бол- 
мақшы.

жүктеу/скачать 38,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: