П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы

ЖҮРНАҚТЫ ЗАТ ЕСІМДЕР
303
мантты өз алдына иран тілдеріндегі сияқты дер- 
бес сөз орны на да қолданады: 
Ол кезде қазак-
қырғыз бір-ақ стан
(Әзірбаев); 
Сен бір бақыт
мен үіиін Гүлбақстан бақытты елі
(Сонда).
-хана. Бұл да - сол иран тілдерінен ауысқан 
кірме жұрнақ. Олар да жеке сөз ретінде ж ұмса- 
лып, “үй” деген мағына білдірген. Ал түрік тілде- 
ріндегі статусы өзгерген, яғни ол жұрнақ сөзжа- 
сам жүйесінде қаралады. 
-стан
форманты си яқ- 
ты , 
-хана
ф орм анты ны ң да ф онетикалы қ вари- 
анты жоқ. Ж оқ болатыны бұлар тектік сипаты 
жағынан жеке сездер қатарына жатады.
-ст ан
сияқты , 
-хана
ф орманты да түрік 
тілдерінде тек туа түбір зат атауларына ж алғана- 
ды. Басқа сөз таптары ның бірде бірінен туынды 
түбір зат атауларын жасай алмайды. Қазақ тілінде 
-хана
форманты арқылы жасалған туынды түбір 
зат атауларын таралымы, таны мды ғы ж өнінен 
бірнеше топқа бөлуге болады. Бірінші - ж алпы - 
халықтық қолданымдағылар: - 
асхана, кітапха-
на, баспахана, жатақхана, мейманхана, аурухана,
үстахана, сырахана, масахана, шайхана.
Екінші 
топтағылар - орыс тіліндегі түрлі терминдік атау- 
лардың қазақ тіліндегі баламасы ретінде кейін, 
кеңес дәуірінде пайда болған жаңа туынды түбір 
зат атаулары: 
перзентхана
(роддом), 
наубайхана
, 
кофехана
(кофейня), 
бояухана
(красильня),дэ/?ш7- 
на
(аптека), 
кебепхана
(шашлычная), 
сэбихана
(дом 
малюток), 
көшетхана, қымызхана, сүтхана, боза-
хана, тауықхана, бажыхана, кірхана
(прачечная), 
қоңыраухана
(колокольня), 
етхана, шарапхана
(винная), 
шашлықхана, ғаріпхана
(дом престаре- 
лых), тағы сы н тағылар.
Тілімізде 
-хана
құрамды туынды зат атаула- 
ры ны ң тағы бір тобы бар. Бұлардың алды ңғы
екі топтан айырмаш ылығы - бүгінде әбден көне- 
шенген^-врхаизмдік сипат алған. Мысалы 
зікірха-
на, зияратхана, ғибадатхана
дегендер сөндай 
ескілікті тіл көріністері. Бұл туылымдар тілімізге 
өсы тұрған тұтас қалпында келіп кірген.
Ал тіліміздегі 
-хана
фөрманты арқылы жа- 
салған мына бір төп туылымдарды өкказиөнал 
зат атаулары деуге бөлады. Олар мыналар: 
диу-
хана, жетімхана, қапасхана, жүбапхана
тағы өсы 
сияқты лар. Бұлар ұғы м ды қ ж ағы нан елге сөн- 
ш алықты етене емес, күңгірттеу. С өнды қтан 
эрқайсысын көнтекстімен келтірейік: 
Үкімет оны
кііикентай балаларға арналған жетімханаға бер-
ген
(Есенберлин); 
Келіссоз жүбапхана аталатын
жүпыны жайда басталып еді
(М ағауин); 
Ата-
бабасы көріп білмеген қапасхана осы екенін аңда-
ды
(Сөнда); 
Әуелі хан сарайлары - диухана мен
түрғын үйлерді қоршаған қам ал салынуға тиіс
(Сөнда). Осы фөрмант арқылы жасалған 
жынды-
хана, әжетхана, кеселхана
сияқты туылымдар 
көбінесе сөйлеу тілінде айтылады.
-н а м а .Т ү р ік тілдерінде негізінен сөзжасам- 
д ы қ қызметте қөлданы латы н 
-нама
фөрманты - 
иран тілдерінде “жазу, кітап, ш ы ғарм а” мағына- 
сын білдіретін дербес лексема. Ол қазақ жазбала- 
рында жұрнақ ретінде XIX ғасырдың бірінші жар- 
ты сынан былай көріне бастады. О ның әдебиет- 
терде кеңірек етек ала түскен кезі - XX ғасырдың 
ж иы рмасы нш ы , өты зынш ы жылдары. Тілімізде 
қазір мұнымен ж асалған туынды түбір зат атау- 
лары бірқыдыру. Рас бүгінде өлардың бэрі бірдей 
қөлданымды емес. Көбінесе тарихи шығармалар- 
да, пафөсты қ (көтеріңкі) стиль үлгісіндегі түрлі 
жазба нұсқаларда кей-кейде ғана жұмсалады: 

жүктеу/скачать 38,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: