П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| -ы ш //-іш .
Есім негіздерден созж асам ды қ - ы ш //-іш ж ұрнағы арқы лы пайда болған туынды түбір зат атаулары да тілімізде бірқыдыру. Ж әне жалпыхалықтық сипаттағы мұндай типті туылым- д ар ко б ін есе құ р ал м а ғ ы н а с ы н , атау м ән ін білдіреді, мысдЛһҮ. керуіш, қүрттауыіи, қырнауыіи, байлауыш, бүлғауыш, елеуіш, бүрғылауыш, бүрауыш, қоруыш, түйреуіш, тіреуіш, тырнауыш, жануыш, бо- яуыш. Б алаға қоруыш болғанның жөні осы деп... (Соқпақбаев). Есім негізді осындай туынды түбір зат атауларына сон д ай -ақ лингвистикалы қ бас- тауыш, баяндауыш, анықтауыш, толықтауыш, пы- сықтауыш терминдерін де жатқызуға болады. Қүрттап кет кен жараны қүрттауышпен қүрттап эбден арылтады (Арғынбаев); Қарамен- денің қолында үзын жануыш (М олдағалиев); Ж е- тіген, керуіштен күй толғап (Хұсайынов). Соңғы мысалда келтірілген керуіш туы лы м ы ндағы -іш форманты озінің сөзжасамдық мағы насы ж ағы - нан -ғы ш //-гіш жұрнағымен адекватгы. Себебі етістік негіз бен осы -ғыіи//-гіш қосымынан пайда болған зат атауы да құралдың атын білдіреді. Сы- зық түсірмей сойып алған екі теріні кергііике керіп, қүба жонынан бір сипап қалғанда қүлпырып сала берді (М үсірепов). Ж оғарыдағы -іш және -гііи 308 СӨЗЖАСАМ форманттары арқы лы ж асалған екі дериваттың (бірі - м узы ка аспабы н ы ң атауы ретінде, ал екіншісі тері керетін құрал мағынасында жұмсал- ғаны м ен) бір-бірінен семантикалы қ еш алш ақ- ты ғы ж оқ. Екеуі де - құралдың атауы. Бұл жа- ғынан олардың (-гііи пен -іш жұрнақтардың) өза- ра синонимдестігі айқы н аңғарылады. Тілімізде сондай-ақ есім негізден осъ\-ыш //-іш форманты- ның қатысуымен кеңес дәуірінде қалыптасқан ту- ынды түбір зат атаулары да бірталай. Кейбірі мы- налар: қозғауыіи, сақтауыш (совхоздың м ү з сақ- тауыштары), өлшеуіш, маялауыш (маялауыіитың аспалы тіркемелі түрлері), қармауыш (қармалау- ыш), қабылдауыш (приемник), желпуіш, деңгейлеуіиі, дэмдеуіш (приправа)т.(5. Бұлардың кейбірін енді тұтас контекс көлемінде алып көрейік. Ыстық та- мақ, ащы түздық, әртүрлі дэмдеуіштер қарын клет- каларының үлғаю процестерін жеделдетеді (Әби- сатов); Оны бір тегіс алаң үстінде деңгейлеуіштің көмегімен орнықтырады (“Ауыл.шаруаш. маш и- налары”); Кең бөлменің төр жақ бүрыіиында қабыл- дауыш... (Сыланов); Өскіншенің алдыңғы ж ағын- да қармауыштар түзіледі (Жалпы биология). Ал сөзжасамдық осы үлгідегі (модельдегі) безеуіш ту- ынды түбір зат атауы этнографиялы қ термин де, қалауыш туылымы - диалектизм. Ондай жерлерге арнаулы безеуіш, безеубас деген қүрал арқылы ою ойылып, күміс сіңіріледі (Қасиманов); Қыз жасау- ын артып, қалауыш ортасына қыздың өзін мінгізді (Нұрпейісов). жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|