П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| ҚОСАРЛЫ КҮРДЕЛІ ЗАТ ЕСІМДЕР
335 Қосарлы зат есімдер 1) көне замандардан қалыптасқан тілдік бірліктер, 2) тілдің даяр нұсқа- сы, 3) сөзжасамның аналитикалық тәсілімен жа- салатын құнарлы түрі. Қазақ тілінде дәстүрлі түрде: қосарлама және қайталама қос сөздер деп екі топқа бөледі. Осы- лай екі топқа бөлудің қосарлы зат есімге де қаты- сы бар. Негізінен қос сөздердің басым көпшілігі зат есімдерге тән. Қосарлы зат есімдердің сы ңарлардағы ма- ғыналық ерекшеліктеріне қарай: екі сыңары мэнді қосарлы зат есімдер. Олардың өзін өз ішінде іштей жіктеуге болады: 1) мәндес (синонимдес) қосарлы зат есімдер: ақыл-кеңес, аяқ-табақ, әке- илеше, іс-қимыл, күш-қуат т.б. тәрізді қосарлы зат есімдердің сыңарлары м ағы на ж ағы нан біріне орайлас, мәндес, ыңғайлас аталымдар, яғн и ма- ғы насы бір-біріне ж ақы н , мәндес сы ңарлар қосарланады. Мысалы: Жақсы жігіт ел-жүртының анасындай (Үш ғасыр...). Бір сыңары м ағы налы , екінш і сыңары ма- ғы насы з сөздер қосарланады. Қазіргі тілде ма- ғынасыз сыңарлардың, бұрын мағынасы болған ж ән е ол сөздердің көпш ілігі м ағы н асы бар с ы ң а р ға мәндес болы п табы лады . М ысалы: көйлек-көншек, жолдас-жора, жауын-шашын, дос- жаран, айқай-сүрең т.б. Келтірілген мысалдардағы көніиек- жалаңаш етке киетін киім, жора - дос, жолдас, сүрең - үран, айқай, жаран - дос, іиаиіын - жаңбыр т.б. басқа тілдерде тіркескен сыңарлардың мағынасын береді. Тілдегі қосарлы зат есімдер дара варианттық қатынаста жарыса жұмсалады. Олардың алдың- ғысы не соңғы сы бірнеш е қосарлы зат есімге тірек сыңар ретінде қайталанып отырады. Сөйтіп, қосарлы зат есімдер синонимдік қатар жасайды. Мысал ы*аға-жеңге, аға-бауыр, аға-іні, аға-туыс, ақыл-кеңес, ақыл-ес, ақыл-айла, ақыл-ой, ақыл- парасат, ақыл-сана, ақыл-сезім т.б. жатады. Тағы бір ерекшелігі қосарлы зат есімдердің бірінші сыңары бірнеше сөздің жасалуына негіз болған: айла-амал, айла-эдіс, айла-әрекет, айла-тәсіл, айла- іиарғы т.б. секілді туындылар сонымен қатар синонимдік қатар жасап тұр. Бұл секілді қосарлы зат есімдер мағы налы қ жағынан бір-біріне жуық сөздерден қосарланып, олардың кейінгі м ағы насы жеке сыңарлардың мағыналарынан әлдеқайда кең және күрделі. Түркі тілдерінде, соның ішінде, қазақ гілінің табиғаты на тән үстемелеу құбылысы - айқы н- дау, нақтылау (избыточность) — төл әдісі. Қазақ т іл ін д е ү с т е м е л е у д ің а й қ ы н к ө р ін іс і - п л е о н азм д а р . Л е к с и к а л ы қ п л е о н азм д а р д ы ң қосарлы зат есімдерге сыңарлары мәндес немесе м ағы насы бір-біріне жуық болады. Олар лекси - калық бірліктер ретінде сөз тіркестерінің үлгілері негізінде қалыптасқан жасалымдар және қосарлы зат есімде бұл заңдылық сөздердің мәндес, жуық болуы қатаң сақталып отырған. Мәселен, қосарлы зат есімдер: бала-шаға, қатын-қалаш, келін-кепшік, дэрі-дэрмек, өлім-жітім т.б. соның айқын көрінісі. Бұл лексемалар бір-бірімен синонимдес бола тұра, бірі - анықтаушы, екіншісі - анықталушы тіркестер б о л ы п , к е л е - к е л е м а ғ ы н а л ы қ ө з г е р іс т ің нэтижесінде бір лексемаға айналған. Сондықтан үстем елік әд іс-м ән д ес сы ңарлы қосарлы зат есімдерде корінуі заңды құбылыс. Мысалы: Құты- лып жаудан ел-жүрты, Есендік-саулы қ сұрады (Қобьыанды).Л/сь/77-дйлатаба алмай, Басымды са- ған қоса алмай (Сонда). Сөздерді қосарлап, қосарлы зат есім жасау - жаңа аталым (номинация) тудырудың, тілді бай- ытудың ұтымды жолы. Қазір тілде осындай жол- мен ж асалған жаңа қолданыстағы қосарлы зат есімдер: ой-т олғақ, үсыныс-кеңес, тау-кен, сын- ескертпе, таңдау-балама, ғалым-хатшы, үгіт-на- сихат т.б. Қосарлы зат есімдер мәндес сы ңарларды ң негізінде қалыптасқан аталымдар ж инақтық, жал- пылық, мэнді ұғымды білдіреді. Мысалы: Келінді қарсы алуға ш ыққан қыз-келіншектер тобына жа- қы ндаған соң... (Ғ.М үсірепов). Бала-ш аға жылы үйде қыстап ш ықсы н (Сонда). Ата-бабамыз киіз үйде туған, киіз үйде олген... (Сонда). Келтірілген мысалдардағы қосарлы зат есімнің құрамындағы жеке сыңарлардың мағы насы натең емес, одан м ағы насы кең, көлемді. Бұл қосарлы зат есімдердің қалыптасуыны ң шарты іспеттес, олардың табиғаты на тән жағдай. Тіліміздегі қосарлы затесім н ің қалыптасуы- на заттың*, құбылыстың ұғымы бір сөздің аума- ғына, мағынасына сыймаған кезде, қосарлап қол- данылып, бірін-бірі толықтырып, біртұтас м ағы - налы қ бірлікті білдіреді. Мысалы: ар-үят, аға й- ын-туған. Тілімізде белгілі бір үлгілер, ұқсасты қ (ано- логия, дағды ) бойы нш а қосарлы зат есімдердің қалыптасуы: сойыл-іиоқпар, шылық-былық, ақы-пүл, айып-жаза, кем пір-ш ал, отыншы-сушы, сыбыр- сыңқыл, шер-іиемен, ескерткііи-белгі т.б. тәрізді қосарлы зат есімдерге аса қажеттілік болмаса да, белгілі үлгілер бойынш а жасалып, тілдік құрамға етене енбеген, тек арнайы мәтінде ж асалған аталымдар. |