П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
- Бұл бет үшін навигация:
- 3.2.5. Қысқарған күрделі зат есімдер
| ҚЫСҚАРҒАН КҮРДЕЛІ ЗАТ ЕСІМДЕР
337 сөздерге тән басты белгілеріне толық жауап бере алады, сондықтан олар күрделі сөздердің біртүрі болып қарастырылады. 3.2.5. Қысқарған күрделі зат есімдер Қ азақ тіліндегі қы сқар ған зат есімдер - сө зж асам н ы ң бір тәсілін е ж ататы н , ө зін д ік грамматикалық құрылымы жэне семантикалық ерекшеліктері бар тілдік құбылыс. Қ азақ тіліндегі қы сқарған зат есімдер екі немесе одан да көп сыңарлардан тұратын кұрделі атаулардың ыкшамдалған тұлғалары, екіншілік аталымы (номинациясы). Яғни тіркесіп келген ұғымның атаулары қысқарымдарға негіз болады да, тілдік қүрылымы озгеріске ұшырап, қалпын сақтай алмайды. Бүл - басқа күрделі зат есімдерге қарағанда, қысқарымдардың ерекшелігі. Созжасамның бір амалы ретінде қалыптас- қан қыскарымдар (қы сқарған зат есімдер) лекси- калық бірлік боп таны латы нды ғы . Бүлар да белгілі бір үғымның жинақталган, ықшамдалған атаулары. Мысалы, медбибі - емдеу орындарын- дағы кіші медициналық қызметкерлерінің атауы, зоопарк - түрлі хайуанаттар топтастырылатын орынның атауы, зоотехник - мал осіру маманы- ның атауы т.б. Кеңес дэуірі кезінде орыс тілінің әсерінен пайда болған қы сқары мдар тілдік бірліктер бо- лып саналды. Ж алпы ұлт тілінің дамуына ішкі жэне сыртқы факторлар әсер ететіні белгілі. Олар- дың әрқайсысы тілдің дамуына озінше әсер етеді. Бұл қоғам ны ң даму барысымен бірге үздіксіз ілесіп отыратын құбылыс екенін тілдік деректер айғақтайды. М ысалы, парторг,райком, комсорг, немесе совнарком, ревком т.б. қы сқары мдары ^Кеңес дәуірі кезеңінде белсенді қызмет атқарған жасалымдар. Қы сқары мдарды ң кобі қоғам мен қат-қабат катар жүріп отыратын құбылыс, сон- ды қтан бір кездері ж а с ал ға н қы сқар ы м д ар конерген создердің немесе тарихаттар (историзм) қатарынажатады. Мәселен '.рабфак, совдеп, райком, обком, совхоз, колхоз, зав(})ерма, парторг, комсомол, партбилет т.б. Ана тілінің негізінде жасалынып, тіліміздің еркіндікке ие болған тұстағы қысқарымдардың қарқынды қалыптасуы - табиғи құбылыс. Қыс- қарымдар - лексикалы қ қорды байытудың бір дерек козі. Кейінгі жылдары қоғамдағы түбегейлі озгерістер созж асамның бір арнасы ретінде са- налатын қысқарымдардың қалыптасуына, ұлттық сипат алуына, дамуына игі әсерін тигізуде. Қазіргі қы сқары м дарды ң (қы сқар ған зат есімдер) ана тілінде жасалып, қалыптасуы: 1) ғ ы л ы м и т е х н и к а л ы қ , қ о ғ а м д ы қ - с а я с и терминж асамда, мекеме, ұйым аттарында жиі ұшырасады. Ы ысдлы, А А Қ — Ашық акционерлік қоғам , А М З - Апматы маргарин зауыты , Ж М О — Жылж ымайтын м ү лік орт алы ғьп.Ь. 2) маман- дықты, қызметті жэне лауазымды білдіретін қыс- қ а р ы м д а р : м е д б и к е /м е й ір б и б і, б о р т с е р ік (әуесерік ), басбух, завуч, телемеханик т.б. тәрізді қысқарымдар созжасамның талабына сәйкес жаңа сападағы жасалымдар. Ж алпы қы сқары мдарды ң жасалуына негіз - соз тіркестері. Оның табиғаты екі жақты: бір жа- ғы нан, грамматикалық корсеткіш гері бар, басқа туындылардың жасалуына негіз болатын жаңа лексем а , екінш іден, ш ығу торкіні соз тіркесіне сэйкес, байланысты, сол толық реалийлердің қыс- қарған түрі. Сондықтан толы қ реалийлердің аты қ ы сқ ар ған д а, м ағы н алы қ ж ағы н ан озгеріске түспей, толы қ ұғы м ны ң атауы сақталады. Оны тіл деректері де дәлелдейді. М ысалы, Мемлекета- р а л ы қ к о ш і-қ о н б о й ы н ш а Қ а за қ с та н ТМ Д (Тәуелсіз елдер достасты ғы ) елдерімен ты ғы з байланыста (“Жас А іаш ”). Астанада этнопарк пай- далануға беріледі (“Жас А лаш ”). Қысқарымдар басқа туындылардың жасалуына да негіз болады дедік. О ған дэлел тілде көп болмаса да, ондай жайттар кездеседі. Бір кездердегі колхоз бен ком- сомол жасалымдары оте белсенді туындылардың қ а т а р ы н а ж атты . Бұл қ ы с қ а р ы м д а р кел есі туындылардың жасалуына ұйтқы, негіз болды. Мысал ъ\:колхоз+арашк, колхоз+дан, колхоздан +дыру, колхоздандыр+ыл, колхоз+дас, колхоздас+тыр, кол- хоздас+ушы, колхоз+ды, колхоз+дық, колхоз+шы, колхозіиы+лық, комсомол+дай, комсомол+дық, ком сом ол+ ка т.б. немесе осы қы сқары мдарды ң негізінде ономастикалық, топоним икалы қ ( Ком- сомольск, Комсомолабад, Колхозовка, Колхозноет.б.) жасалымдардың тууына негіз болды. Негіз создің уәжі туынды созде эр кез сақталы п оты рған . Бұндай үрдіс бүгінгі тілдік қолданыста да кездеседі. Қазіргі қолданыстағы колхоз, совхоз создерінің баламасы кеңшар мен үжыміиар созі белсенді қыз- мет атқарады. Сол сияқты АГУ-ліктер , КазГУ- ліктер, кинотелекөрермендер, кеңшарлықтар т.б. кең қолданысқа түскен лексемалар. Түркітануда да қысқарымдар жонінде теори- ялы қтұж ы ры мдарж оғары дағы кағидамен үндес. Негізгі байқалатын ортақтүйін - қысқарымдардың күрделі тіркестерден ж асалғандығы ж эне орыс тіліндегі негізгі қысқарымдардың үлгісі негізбол- |