П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 368
СӨЗЖАСАМ тұрған морфема, түбір алпыс, жетпіс, сексен, токсан сандарының жасалуына да негіз болған. Тек бұл түбірлер қазіргі тілдерде жеке соз ретінде қолда- нылмайды , бұл, әрине, -ты -ті, -ыз -із қосы м - шаларының қандай мағыналы сөзден алты, жеті, сегіз, тоғыз сандарын ж асағаны н дәл айтуға мүмкіндік бермейді. Бірақ бұларды осы сан атау- лары н ж асаған қосы м ш а деп қарауға қайш ы емес. Сондықтан сан есімдегі нақтылы сан атау- ын жасаушы қосымша дегенде тек осыларды ғана атауға болады. Ал сан есім сөзжасамындағы синтетикалы қ тәсіл негізінен сан есімнің м ағы налы қ топтарын жасайтын қосымшалармен байланысты. Сондық- тан сан есімнің сөзжасам ж ұрнақтары м ағы н а ж ағы нан да басқа сөз таптарынан ерекшеленеді, өйткені олар мағы на түрлендіруші қосымшалар- ға жатады. М ұнда негіз сөз де, негізді сөз де бір сөз табына жатады. Сан есімнің синтетикалы қ тәсіл арқылы жасалуында негіз соз де, негізді сөз де тек сан есімге жатады. Соны мен бірге сан есім ж ұрнағы арқы лы ж асалған негізді сөздің мағынасында негіз созде ж оқ үстеме м ағы на бо- лады . М ысалы: Олар т өрт еу-ақ. Ж ет еудің кемтігін жаба ала лш ?(М ұстаф ин). Келтірілген мысалдағы синтетикалы қ тәсіл арқы лы жасал- ған сан есімдер :төртеу, жетеу. Бұлардың жаса- луына негіз болып тұрған сан есімдер: төрт және жеті. Төртеу жэне жетеу сандары н ы ң м ағы - насыңда негіз сөздердің (төрт, жеті) мағынасын- да ж оқ ж инақты қ-затты қ м ағы на бар. Бұл үсте- ме мағына негіз сөздегі төрт, жеті сандық ұғым- ның үстіне қосы лған. Сонда негізді сөздің ма- ғынасы негіз сөздің мағынасынан кеңігені көрініп тұр. Сөзжасам теориясы бойы нш а қаш ан да негізді сөздің (производная основа) м ағы насы негіз сөздің (производяш ая основа) м ағы насы - нан кең болуға тиісті. Төртеу, жетеу сөздерінің м ағы насы осы теорияны растап, оған сай келіп тұр. Реттік сан н ан мысал келтіріп көрейік: Екіншісі - жан (М ұстаф ин). Қызым бірінші клас- та оқиды (М ұқанов). Осы мысалдардағы бірінші, екінші деген реттік сандар бір, екі деген есептік саннан жасалған негіз сөз. Негіз сөздердің (бір, екі) мағынасына негізді сөздерде (бірінші, екінші) р е тт ік м а ғы н а қ о с ы л ғ а н . Н егізді сөздерде (бірінші, екінші) негіз сөздердің мағынасы және реттік м ағы на бар. Реттік м ағы на - негіз сөзге үстелген, қосылған мағына. Сөйтіп, негіз соз бен негізді сөздің мағынасы тең емес болып шықты. Ол - заңды құбылыс. Келесі бір мәселе синте- тикалы қ тәсіл арқылы жасалған сан есімдердің бәрінде санды қ ұғым озгеріп, екінші бір санды қ ұғым жасалмайды. Төртеу, жетеу, бірінші деген- дердің бәрінде негізгі сандық ұғым өзгерген жоқ, оларға үстеме м ағы на қосылды, лексикалы қ ма- ғы на түрленді. М іне, бұл - сан есімнің синтети- калы қ тәсіл арқы лы жасалуының өзіндік ерек- шелігі. С онды қтан да біз сан есімнің синтетика- лы қ созжасамы лексикалы қ мағынаны түрленді- руші, құбылтуш ы топқа жатады деп санаймыз. Ал осыған орай сан есімнің синтетикалық сөзжа- самы арқылы сан есімнің есептік сандардан басқа м ағы налы қ топтары жасалады. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|