П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| САН ЕСІМДЕР СӨЗЖАСАМЫ
365 қазіргі түркі тілдерінің көбінде сақталса, соңғы - сы аздаған тілдерде ғана сақталған. Олар: сары ұйғы р, тофалар, тува, алтай, якут, хакас тілдері. С.Е.М алов онды қ атауларының жиырма, отыз, алпыс, жетпіс сияқты түрлері екіон, үиіон, алтыон, жетон атауларына қарағанда, көне деп санаған. С.Е.М алов бұл пікірде алғаш қылардың этим ологиясы ны ң белгісіздігін, соңғы ларды ң этим ологиясы ны ң аны қты ғы н негізге алған. Сөздердің м орфемдік құрам ы ны ң сақталмауы оны ң көнелігіне көрсеткіш бола алатыны тіл білімінде таны лған қағида. Сондықтан С.Е.М а- лов пікірімен келісуге және оны төмендегіш е толы қты руға да болатын сияқты. Тіліміздегі созжасам жүйесінің заңды лы ғы бойы нш а жаңа сөз тілде бар үлгімен жасалады. Олай болса, онды қтарды ң соңғы атаулары да бұрын ондықтар жасалған үлгі бойынш а жасал- ған. Бұдан соңғы атаулар ж асалған бірлік - он- д ы қ (б есо н , то р то н ) үлгісі о н ы ң ал д ы н д ағы си яқты сан атаулары жасалған үлгі деп танылу қажеттігі ш ығады. Егер бұл дұрыс болса, алпыс, жетпіс сияқты сандардың құрам ы ндағы - пыс, -мыс көрсеткіштерін түркологтарды ңш ұғымын берген сөз деген пікірі растала түседі. С оны мен бірге онды қтарға екінш і ат беру неге керек болды деген сұраққа да жауап беру өте қажет. Ол жөнінде екі түрлі жорамал келті- руге болады. Біріншіден, ондықтар құрамында- ғы -мыс онды қ ұғы м ы ндағы өте көне морфема болу керек. Ол - орхон ж азбалары ны ң кезінің өзінде көнерген форма, өйткені ол сол кездің өзінде жеке қолданылмаған, осы ұғымда сол кезде он сөзі қолданылғаны көне жазба ескерткіштер- ден белгілі. С онды қтан кейінгі он сөзі арқы лы бұрынғы үлгі бойынш а ондықтардың екінші ат- '*тары пайда болуы мүмкін жағдай. Екінш іден, жиырма, отыз, елу атаулары бірліктермен бірге қолданы лғаны н да білеміз. М ысалы: бір отыз (21), екі отыз (22), бес отыз (25). Сан атауының бұл түрінде бірліктің қай ондықтың бірлігі екенін көрсеткен. Осыдан бірліксіз жеке келген толы қ ондықты атау қажеттігі де туғаны аны қ. М іне, осы ж ағдайлар ондықтардың екінш і атауларын туғы зған деуге болады. Олар: үшон, төртон, бес- он т.б. Сойтіп, аталған ондықтардың құрамындағы морфемдік күрделілік олардың қосы м ш а арқы - лы емес, бірлік пен онды қ ұғымды білдіретін сөздерден ондық атаулары жасалғанын көрсетеді. Қазір құрамы әбден жымдасқан бұл сөздердің аналитикалық тәсіл арқылы екі санны ң тіркесі- нен, олардың біріне-бірі көбейтілуі арқылы он- дықтардың атын жасағаны көрінеді. Аталған тәсіл сан есім сөзжасамында өте ерте, кең тараған. Негізі ерте қаланған аналитикалы қ тәсіл күні бүгінге дейін сан есім сөзжасамынан негізгі орын алады. Бұл сан есім сөз табы ны ң даму тарихының бар- лы қ кезеңіне қатысты деуге әбден болады. Қорыта келгенде, сан есім созжасам жүйесі- нен мынадай жағдайлар аны қ байқалады. Нақты- лы санды қ атаулардың жасалуына қатысатын бірліктер - тек қана сан есімдер. Ал сан есімнің м ағы налы қ топтары ны ң жасалуына сан есімнің оз көрсеткіштерімен қатар, басқа сөз таптарының кейбір көрсеткіштері де белсенді қатысады. Әри- не, сан есім м ағы н алы қ топтарының жасалуына кез келген қосымша қатыса бермейді. Ондай қыз- метке араласатын қосымшалардың түрлері де, саны да белгілі, олар әр мағы налы қ топтың жасалуын- да айгылады, олардың негізгі қызметтерімен бірге сан есім м ағы н алы қ топтары н жасау қызметі де өте тұрақты, әбден қалыптасқан. Сондықтан олар- ды сан есім мағыналық топтарын жасайтын көрсет- кіштер қатарында тануға әбден болады. Сан есімнің сөзтудырушы, сандық ұғым жасаушы жұрнақта- ры жоқ. Сонды қтан сан есім басқа сөз таптарын жұрнақ арқылы сан есімге айналдырып, өз құра- мын толықтыра алмайды, басқа сөз табынан сан есімге айналдыратын қосымшалар сан есімде жоқ. Ешбір сөз табы сан есім созжасамына негіз бол- майды. Тілде бір сөз табы нан екінш і соз табы жаса- лып, бір сөз табы ны ң сөзі екінш і сөз табында жаңа сөз ж асауға негіз болып, сөз таптары тілді жаңа созбен байытуда үлкен қызмет аткаратыны белгілі. М ысалға етістіктен зат есімдер жасалу, керісінше зат есімдерден етістік жасалу, сын есім- нен зат есім не етістік жасалу сияқты құбылыс- тар тілдің созжасамындағы негізгі заңдылықтар- ға жатады. Тілдің созжасам жүйесіне кең тараған негізгі ж олға жататын бұл құбылыс сан есім сөз жасамында кездеспейді. Сан есім озінің құрам ы н басқа соз табы ар- қылы толықтырмайды. Сан есім созжасамының басқа соз таптарының созжасамынан негізгі ерек- шеліктерінің бірі де осы белгіге байланысты. Сан есім созжасамына тек сан атаулары ғана негіз бо- лады, басқа соз таптары сан атауларының жаса- луына негіз бола алмайды. Басқаша айтқанда, сан есім сезжасамы сан есім аясынан шықпайды. Сан есімдер озінің ішкі мүмкіндігі арқылы ғана бай- ып, толы ғып, басқа соз табының қатысын керек етпейді. Мұндай ерекшелік басқа соз таптарында |