П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы


Есім негізді туынды түбір етістіктер



Pdf көрінісі
бет488/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   484   485   486   487   488   489   490   491   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

6.1.1. Есім негізді туынды түбір етістіктер
Бұларға етістіктер деп басқа барлық сөз тагі- 
тарынан ж ұрнақтар қосылып ж асалған туынды 
түбір етістіктер кіреді. Мысалы: 
адым-да, ат-тан,
бай-ы, бас-та, оң-да, түз-е, зор-ай, ағ-ар, екеу-ле,
бір-ік, іңгэ-ла, өк-ір, е-ң-іре, бақ-іии, бүк-ши, күр-жи,
одыр-ай, ожыр-ай, тарс-ыл-да, и-ір-е-ле-ң-де, тра-
та-та-ла, аһ-ла, ыс-кыр, ыс-ыл-дыт.т.
Бұлар тіл байлығымызда өте көп жэне ғасыр- 
лар бойы қолданылып келеді. Сондықтан қазақ 
халқының қазыналы сандық тіл байлығын түгел 
қам ты ған 10 том ды қ түсіндірме сөздігінде бәрі 
де р е е ст р со з етіп б е р іл г е н , м а ғ ы н а л а р ы
түсіндірілген. Етістікке қарам а-қарсы қойы ла, 
бәрі бір топқа келіп оты рған өзге сөз таптарын 
және әртарап, бейтарап деп танылатын: 
бар, жок,
аз, көп
т.б. да қосуға қандай негіз, нендей себеп 
бар? деген заңды сұрақ туады. Бұл сәз таптары - 
на жататын бірде-бір сөз етістікке ғана тән се- 
мантика-грамматикалық қолданысқа түсе алмай- 
ды , я ғ н и белгілі рай, ш ақ, етістік ж іктелу 
жүйесінің ф орма жасау, сөздерді байланыстыру 
т.б. афф икстерін де, сөз тіркестіру қызметтерін 
де атқара алмайды.
Есім сөзд ер н егізінде етістіктің ж асалу 
мүмкіндігі мол. Ол етістіктің сөзжасам жүйесі, 
оның амал-тәсілдері арқылы жүзеге асады.
1. Аналитикалық түрде: 
бас-көз бол; олай етпе,
бүлай ет

ойтпе, бүйт; тарс-тарс етті; сылаң
какты; аузын сылп-сылп еткізіп
т.т.
2. С интетикалы қ амалмен: 
бас-та, көз-де,
көзік; ақ-та, аға-р, ак-ай, ак-шаң-да, ак-ыр-ай, алс-
ыр-ай; кең-і, кең-ей; кіші-р, кіші-р-ей; сек-ек-те,
сек-ең-де, сек-ір.
3. Осы екі амал аралас келіп: 
бір-бір-ле, мың-
мың-да; жаз - ж ай-ла; той той-ла; тістекте-
тірнекте
т.т.
70-тен астам негізгі жұрнақтар, олардың 200- 
ге тарта фонетикалық варианттары қосылып, ту- 
ынды түбір етістіктер жасалған мол тілдік ф ак- 
тілердегі алдымен көзге түсетін де, ауызға алы- 
натын да 
-ла, -ле
қосымш алы лар болады. С он-
ды қтан қазақ тілінің есім негізді туынды түбір 
етістіктер де озге туыс түркі (якут, өзбек, қы рғы з 
т.т.) гілдері тәрізді осы қосымш алы түрлерінен 
бастап арнайы зерттеліп, монография кітап бо- 
лы п, ж ары қ көрді. Махмуд Қаш қаридің “Л ұғат 
ат тү р к ” еңбегінің негізі, ғы лы м и -теори ялы қ 
тұж ырымдары ның да 
-ла, -ле
аффиксті туынды 
түбір етістіктерге арналуы - осының дәлелі.
Етістік ж асаған алғаш қы сатысында 
-ла, -ле
бұдан басқа да ж ұрнақтар туынды түбір етістік- 
тердің, сон дай -ақ негізгі түбір етістіктердің де 
сабақты немесе салт болуы жалпы етістіктер үшін 
қатып қалған сипат емес екенін көрсетеді. Олар 
бірі екіншісіне ауысады. Бұл процесгі жүзеге асы- 
ратын етістіктің етіс категориясы, осы категория- 
ның қосымшалары.
Мысалы: а) 
кір жу, қол жу, еденді жу
дегенде, 
ж у-
сабақты етістік;
б) 
кір ж у-ыл-ды, еден ж у-ыл-ды
дегенде 
-ыл
аффиксі үстеліп салт етістікке айналған.
в) 
үйді ақ-т а, еденді сыр-ла
сияқты туынды 
түбір етістіктер сабақты. Олар: 
үй ақ-та-л-ды, еден
сыр-ла-н-ды
дегенде салт етістікке айналған.
г) 
үй-лен, пайда-лан
тәрізді екеуі де зат есім- 
нен, екеуі де б ір-ақ түрлі 
-лан, -лен
қосымш асы 
туынды түбір етістік. С оған қарамай, 
үй-лен
де- 
гені - салт та, 
пайда-лан
дегені 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   484   485   486   487   488   489   490   491   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет