П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
Есім негізді туынды түбір етістіктер
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 6.1.1. Есім негізді туынды түбір етістіктер
Бұларға етістіктер деп басқа барлық сөз тагі- тарынан ж ұрнақтар қосылып ж асалған туынды түбір етістіктер кіреді. Мысалы: адым-да, ат-тан, бай-ы, бас-та, оң-да, түз-е, зор-ай, ағ-ар, екеу-ле, бір-ік, іңгэ-ла, өк-ір, е-ң-іре, бақ-іии, бүк-ши, күр-жи, одыр-ай, ожыр-ай, тарс-ыл-да, и-ір-е-ле-ң-де, тра- та-та-ла, аһ-ла, ыс-кыр, ыс-ыл-дыт.т. Бұлар тіл байлығымызда өте көп жэне ғасыр- лар бойы қолданылып келеді. Сондықтан қазақ халқының қазыналы сандық тіл байлығын түгел қам ты ған 10 том ды қ түсіндірме сөздігінде бәрі де р е е ст р со з етіп б е р іл г е н , м а ғ ы н а л а р ы түсіндірілген. Етістікке қарам а-қарсы қойы ла, бәрі бір топқа келіп оты рған өзге сөз таптарын және әртарап, бейтарап деп танылатын: бар, жок, аз, көп т.б. да қосуға қандай негіз, нендей себеп бар? деген заңды сұрақ туады. Бұл сәз таптары - на жататын бірде-бір сөз етістікке ғана тән се- мантика-грамматикалық қолданысқа түсе алмай- ды , я ғ н и белгілі рай, ш ақ, етістік ж іктелу жүйесінің ф орма жасау, сөздерді байланыстыру т.б. афф икстерін де, сөз тіркестіру қызметтерін де атқара алмайды. Есім сөзд ер н егізінде етістіктің ж асалу мүмкіндігі мол. Ол етістіктің сөзжасам жүйесі, оның амал-тәсілдері арқылы жүзеге асады. 1. Аналитикалық түрде: бас-көз бол; олай етпе, бүлай ет > ойтпе, бүйт; тарс-тарс етті; сылаң какты; аузын сылп-сылп еткізіп т.т. 2. С интетикалы қ амалмен: бас-та, көз-де, көзік; ақ-та, аға-р, ак-ай, ак-шаң-да, ак-ыр-ай, алс- ыр-ай; кең-і, кең-ей; кіші-р, кіші-р-ей; сек-ек-те, сек-ең-де, сек-ір. 3. Осы екі амал аралас келіп: бір-бір-ле, мың- мың-да; жаз - ж ай-ла; той той-ла; тістекте- тірнекте т.т. 70-тен астам негізгі жұрнақтар, олардың 200- ге тарта фонетикалық варианттары қосылып, ту- ынды түбір етістіктер жасалған мол тілдік ф ак- тілердегі алдымен көзге түсетін де, ауызға алы- натын да -ла, -ле қосымш алы лар болады. С он- ды қтан қазақ тілінің есім негізді туынды түбір етістіктер де озге туыс түркі (якут, өзбек, қы рғы з т.т.) гілдері тәрізді осы қосымш алы түрлерінен бастап арнайы зерттеліп, монография кітап бо- лы п, ж ары қ көрді. Махмуд Қаш қаридің “Л ұғат ат тү р к ” еңбегінің негізі, ғы лы м и -теори ялы қ тұж ырымдары ның да -ла, -ле аффиксті туынды түбір етістіктерге арналуы - осының дәлелі. Етістік ж асаған алғаш қы сатысында -ла, -ле бұдан басқа да ж ұрнақтар туынды түбір етістік- тердің, сон дай -ақ негізгі түбір етістіктердің де сабақты немесе салт болуы жалпы етістіктер үшін қатып қалған сипат емес екенін көрсетеді. Олар бірі екіншісіне ауысады. Бұл процесгі жүзеге асы- ратын етістіктің етіс категориясы, осы категория- ның қосымшалары. Мысалы: а) кір жу, қол жу, еденді жу дегенде, ж у- сабақты етістік; б) кір ж у-ыл-ды, еден ж у-ыл-ды дегенде -ыл аффиксі үстеліп салт етістікке айналған. в) үйді ақ-т а, еденді сыр-ла сияқты туынды түбір етістіктер сабақты. Олар: үй ақ-та-л-ды, еден сыр-ла-н-ды дегенде салт етістікке айналған. г) үй-лен, пайда-лан тәрізді екеуі де зат есім- нен, екеуі де б ір-ақ түрлі -лан, -лен қосымш асы туынды түбір етістік. С оған қарамай, үй-лен де- гені - салт та, пайда-лан дегені жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|