П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет489/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   485   486   487   488   489   490   491   492   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

(ақшаны пайдалан,
барды пайдалан
т.т.) сабақты болып есептеледі.
д) 
пюбе-ле
мен 
т әбе-ле-с, қүш ақ-т а
мен 
қүіиақ-т а-с
дегендер жайлы кейініректе арнайы 
баяндап, грамматика мен логика т.б. тұрғысынан 
кеңірек талдау қажет болады.
е) 
ж ай-ға
мен 
ж ай-ға-с, ор(ы)н-а
мен 
орн-а-
лас
т.б. да осылар тэрізді.
Барлы қ соз табымен түгелдей дерлік қосы - 
лы п , туынды түбір етістік жасауда әмбебап 
-ла,
-ле
қосы м ш асы , оны ң ф онетикалы қ вариантта- 
рыны ң орны - ерекше. Осы қосымш асы сабақты 
және салт етістік туынды түбірлерде арнайы ба- 
яндау кезінде олардың лексика-семантикалық топ- 
тары да сараланады.
-ла, -ле
жұрнақты сабақты туынды түбір етіс- 
тіктер Н .К .Д м итриев үнемі сабақты етістік деп 
түйген-ді. Түркі тілдерінің басым көпшілігінде са- 
бақты болады деп арнайы зерттелгендіктен, 
-ла, -
ле
қосымш алары жайлы пікір де тиянақталды. 
Сабақты , логикалы қ түрде - сабақты, объектісіз 
салттуынды түбір етістік болатыны нақтыланды. 
О ны ң үстіне бұл ж ұрнақ қай сөздің қандай нақ- 
ты мағы насы мен қосылаты ны және олардан ту- 
ған етістік озінің салт не сабақты лы ғы мен бірге 
қандай лексика-сем антикалы қ мән білдіретіні -


380
СӨЗЖАСАМ
ертеден келе жатқан дайын м одель-мағы налар- 
дан өрбитіні де тілдік деректермен дәлелденді.
М ы сал ы : д е н е м ү ш ел е р ін ің атау л ар ы н
алайық: 
бас, аяқ, көз, құлақ, қол, тізе; өкпе, мойын,
жанбас, тіс, тіл, жақ, арқа, төбе, жігер
т.т.
Тілімізде, дәлірек айтсақ, түсіндірме сөздікте 
осылар негіз болып, етістікке айналған: 
бас-та,
аяқ-та, көз-де, қол-да, тізе-ле, жанбас-та, арқа-
ла, өкпе-ле, тіл-де, мойын-да
т.т. реестрлер бар. 
Бұлар, басқа да туынды түбір етістіктердің бәрі 
атам зам аннан бері қолданылып келеді (жасалу, 
ш ы ғу тектерінің бірдейлігіне қарамай), сабақты 
немесе салт етістік болулары ж ағы н ан айырма- 
лары бар.
а) 
тізе-ле, жан-бас-та
дегендері - салт, өзге- 
лері - сабақты;
б) 
бас
пен дя/сдегендердің тікелей м ағы на- 
л ары нан өрбігендері: “бас болу, басш ы болу” 
м әндерін беретіндері: 
бас-қар
мен 
бас-та,
сон- 
д а й -а қ
аяқ-т а
етістіктері;
в) 
төбесіне періп жіберу
дегеннен туған “төбе- 
л е ” м ағы насы кеңи келе жалпы: біреуді бас са- 
лы п ұру, ал 
төбе-ле-с
деген ж ұды ры қта т.т. да 
білдіреді;
г) 
сөзді бас-та, мэж ілісті аяқ-т а
дегендер 
“не нәрсенің де басы бар” деген тұрғыдан өрбіген;
д) 
тізе-ле, жанбас-та, қолтық-та, арқа-ла
т.т. 
қим ы лға мекен, орын болып жүзеге асатын етіс- 
тіктер;
е) /сездегенге: 
көз-ік, көз-дес
дегендерде (бірін- 
бірі көру, /сөзайдын болу т.б.) тура мағы на, мақ- 
сатты көздеу, нысана ету, алысты болжау, алыс- 
қа көз жіберу, ой таразы сы на салу т.т. кең де 
ауыспалы мәндерді білдіреді;
ж) 
өкпе-ле
деген ренжу, біреуге өкпесін арту, 
я ғн и тура м ағы налы дем алатын мүше - өкпе 
емес, кінә, наз т.т. мағы на;
з) 
м ойын-да -
м ойны на тағы лған қы лмыс
кінә т .б .
рас-т а-у,
м ойнына алу;
и) 
қ ү ла қ-т а -н
(осыдан: 
қүлақ-т а-н-ды р,
құлақтандыру);
құлағы на жету, тию, есіту, ха- 
бардар болу т.т. білдіреді;
к) 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   485   486   487   488   489   490   491   492   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет