П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
| жорғалайды, жалады, күлді, жанды, өшті, құлады,
сынды, сіңді т.т. негізгі түбір етістіктермен қатар мыңцаған, әлденеше мыңдаған негізгі түбір етіс- тікгер болып, солардың ішінде -ла, -лежұрнақты- лар түрінде айтылып, қапданылатындары да аз емес. 1. Ж оғарыда т у етістігімен байланысты мы- сал етіп келтірілген: балапан-да, қоз-да, күшік-те, ж ұмырт қа-ла, бота-ла, сондай-ақ: бұтақ-та, жапырақ-та, шеіиек-те, мэуе-ле, құрт-та,туъ\н- ды түбірлер т.т. толы қтауыш пен тіркеспейді. Сондықтан олар да салт етістіктер делінеді. 2. Кінәрат, ауруға шалдығу т.б. сы рқатқа ұшырау тәрізділер нақты атаулары негіз болып тымау-ла, самап-да, суық-та, мұз-да, сыз-да, без- гек-те, тәл-де, ыстық-та, діңке-ле, т ұр-а-ла да т.т. салт етістіктер. 3. Салт етістіктердің ендігі бір тобы: абай бол, қонақ бол, көңілді бол т.т. негізгі түбір етістік- тердің негізі қай м ағы налы сапа екеніне сәйкес- тену процесін білдіреді .Абай-ла, көктем-де, кол- де, сел-де т.т. қатар: коңілді - коңілсіз, әлді-әлсіз т.б. сын есімдердің -лан, -лен күрделі ж ұрнақты түрлерінде жиі қолданылады: М ыс.: кәңіл-де-н - көңіл-сіз-ден әл-де-н - әл-сіз-ден, жан-да-н - жан-сыз-дан тағат-сыз-дан, амал-сыз-дан, әдемі-ле-н, сұс- та-н т.т. 4. Қар ж апалақ-та-й бастады; жаңбыр нәсер- ле-п, айнала т ұм ан-да-н-ы п, көшелер т айғақ- т а-н-ып кет т і т.т. белгілі сы н -си п ат, нақты корініс түрлеріне субъекті әрекетінде сипат - пы- сықтауы ш ты қ ішкі м ағы налы етістіктер тобын құрайды. 5. Негізгі түбір етістіктерден: отыр, тұр, жа- тыр дегендер субъектінің белгілі мерзімдегі қал- пын білдіретіні, яғн и : а) жат, жатыр дегенде: шалқасынан әлде етпетінен я оң немесе сол жан- басымен бе, әйтеуір денесі толығымен сол қалып- қа көшуді біліретін болса; б) отыр етістігі құйрық- ты басы п, оры н д ы қ я жерде ж ай ғасқан қалы п; в) тұр дегенде екі ая қ (адам үшін, 4 аяқты мал да, келі, күбі, шам т.т.) табанында тік тұру т.т. етістіктер айтылып, зерттеліп, баяндалып келеді. Ж ерде қалы ң төсек, қ о с-қо с жастық, теке- мет, кілем тоселген қазақ ғұмырында: тізер-ле, тізе-ле, шөке-ле, жанбас-та, жан-тай, жүре-ле, сон д ай -ақту /?-я-л д, ом -ал, ом-ырам қап малдас құрт.т. дастархан басы, әңгіме-дүкен құрғандағы неше түрлі отырыс, қисаю жатыстың нақты түрлері негізінен -ла, -ле өзге де жұрнақты есім негізді туынды түбір салт етістіктерді құрайды. 6. М езгілдік мәнді іш кі пы сы қтауы ш ты ң негізгі түбір етістіктердің көп түрлері де сол атау- ларьг мен -ла, -ле жұрнақты етістіктер болып ай- тылып, олар негізіне -п жұрнақты көсемше, -ған, -гш тұлғалы есімшелерде қолданылып, өздері салт сабақты да түрлерінде баяндауыш қызметін атқа- рады. М ыс :.ай-ла-п, апта-ла-п, сағат-та-п, м и- нут-та-п, түнде-ле-п кеткен ғұмыр, секунд-та- ға н қас қағы м т.т. 7. Ілгері, кейін, ж оғары , темен, ылди, құлди т.т. нақты мекендік ішкі пысықтауышы мен қоз- ғалуы бір ғана етістікке саятын: ілгері-ле, ж оға- ры-ла, өр-ле, тер-ле, кейін-де, коткіншек-те, кұлди- ла, көлденең-де туынды түбір етістіктер де бар. 8. Мияу-ла мен ойбай-ла, аһ-ла, үһ-ле, іңгә-ла, тра-та-та-ла, эупірім-де, аналитикалық түрін сақ- таған о де, бұ де (ол де, бүл де, қалай де-сең де т.т.) тәрізділер тікелей -ла, -ле жұрнағымен, копте- ЕТІСТІКТЕР СӨЗЖАСАМЫ 383 ген дыбыстау етістіктері дәнекерлерден соң: тық- ыл-да, аңқ-ыл-да, шіңк-іл-де, тоңқ-ыл-да, тарс- ыл-да, гүрс-іл-де т.т. сол ш ы ғарған дыбыстар- дың негіз болуымен нақтылы мәнді туынды түбір салт етістіктер тобын құрайды. 9. -ла, -ле жұрнақты салт етістіктердің ең басымы, көбі көзге көріну және ол қалай көріну т.б. әлділігімен айтылып, тыңдаушы айнытпай қабылдайтын туынды түбір салт етістіктер. Бұлар да негізінен -ң, -аң, -ең, -ың-іл, -ақ, -ек т.б. өзге сөзжасам жұрнақтарынан соң -ла, -ле, соның қай- талама түрі үстелген салт етістіктерден тұрады. а) ел-ең-де, елп-ек-т е, сек-ең-де, сек-ек-те, жалб-ақ-та, жалп-алақ-та, қозға-л-ақ-та, жалт- ыл-да, жылт-ыл-да; б) бүк-ш (и)е-ң-де, сид(и)-аң-да, балп-аң-да, т оңқ-аң-да т.т. 10. -ла, -ле аф ф иксі мен -ра, -ре, көп ж ағ- дайларда: -ла, -ле мен -лы, -лі, тіпті -а, -ы жұрнақтарын төркіндестіруге, соңғылардың -ла, -ле -ден қы саңданы п, а деп аны қ, ы, і болып қысаң дауысты алуы артикуляпиялы қ та, психология- лы қ та жағдайлардан тыс еместігін, сондай-ақ, жуанды-жіңіш келі варианттарда семантикалы қ дәлдік барын байқататын тіл деректері аз емес. Мысалы: “Тоғы з тоңқылдақ, бір ш іңкілдек” ертегісінің бұлай аталуы - тегін емес. Ж ы лаған- да: а-ң-ыра, е-ң-іре; ақ көңілдікпен аңқ-ы л-да, жылау - еңк-іл-де, күлудегі қарқ-ыл-да, тарқ- ыл-да, сөйлеудегі барқ-ыл-да, ш апқ-ыл-да мен күңк-іл-де, сондай-ақ жалаң қосымш асы: ир-ең- де, бүл-ғаң-да, елп-ең-де т.т. мен қайталанған: ир- е-ле-ң-де, елп-е-ле-ң-де, қи(ы)р-а-ла-ң-да тағы бас- қаларды ң т.т. м ағы налары мен тұлғалары ны ң қанш алы қты сәйкестенетіні - тіл байлы ғы м ы з- дың куәсі. Сонымен бірге, бұл жоғарыда келтір- ілгендер^атам зам анғы қазақ тілінде оте әріден бірге ж асасы п, сонды қтан да олар түгелімен сөздікте реестр сөздер қатарынан өз орындарын алуы да - ан ал и ти кал ы қ қандай көне болса, агглю тин ативті қазақ тілінде с и н тети к ал ы қ сөзжасам амалының да қалыптасқан тарихының көне текті екенін айғақтайды. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|