л ә л і п и т ( к о н - ф ета), лголене (копна), лэ/;зеңке (корзинка), ре-
зеңлге (резинка), д о ға (дуга),
қаяаш (калач),
ллрындаш (карандаш), люшір (кучер), сіріңл*е(се-
рянка), ш
оген (чугун) т.б.
Осы сөздердің баршасы жоғарыдағы
(ка, ко, га, ку, гу) жат буындарды жатырқаудан туған
дыбысты қ өзгерістер екені түсінікті.
Сонда байырг ы сөздердің жігіндегі әлгіндей жат
буындар қалай айтылу керек? Мәселе - осында.
Айталық,
ақ алма, екі алма, күзгі алма. Ды-
быс жылысуының арқасында
а -ға л-м а , кө-гал- ма, е-кал-ма, күз-гал-ма болады.
Ендеше, аталған тоң дыбыстар жылысып
барған буынымен үндесе алмайтын жағдайда
буын құрай алмайтын әлсіз қысаңдармен орай-
ласып айтылады.
Сөйтіп, жат буындар м ы надай түрге енді:
-қ ы ә, -қ ые-, -қ ь,ү-, -қ ы і-, - г ые-, -ғ ыі-, -к 'а-, -кЛ)-, -к 'ұ-,
-к_іы-, -г 'а-, -г 'о, -г 'ұ-,
-г Ъі-. Ал
теққана, коққарға, түққылмады, тіққа- сықта кқ тіркесінің ққ-ға айналуын былай түсіну-
ге болады.
Қ - тіл арты жуан,
к - тіл ортасына
бейім, жіңішке. Оның үстіне көрші дыбыстар-
дың ауаның шығу бағытымен айтылғаны ыңғай-
лы, яғн и мұнда акустикалы қ та, артикуляция-
лы қ та ықпал бар.
Қалайда жалпы заңға шәлкес бұл буындар -
сөйлеу кезінде тек бунақтар ішінде пайда бола-
тын уақы тш абуы ндар. Сондықтан да олар өзге
буындар сияқты жеке айтыла алмайды.
Қазақ тілінде ұяң б,
ғ, г дыбыстары сөзді
аяқтай алмайды, ал сөз, бунақ ішінде буын со-
ңында тұра алады. Мәселен, сөз ішінде:
аб-дыра, аб-жауқын, аб-зал, ағ-за, ағ-зам (көне), дағ-ды, жағ-дай, дег-ді, дег-бір, ег-де; бунақ ішінде:
көб- жасар, жаб-жаңа, толыб-жатыр, ағ-дала, көг- дөнен. Сондай-ақ үнді
й, у, ң, р, л дыбыстарынан сөз
басталмайды, ал сөз ішінде буын бастала береді:
а-йы, а-йық, да-уа, да-уыл, мса-ңа, жа-ра, жа-ла. Бұдан
буын ішінде, олардың арасында түрлі дыбыстық
құбылыстар кездесетінін аңғаруға болады.
Сөйтіп, байы рғы сөздеріміздің буын құра-
мы:
