П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| АЛҒЫ СӨЗ
5 гических ф а н и ц современного русского литера- турного язы ка - от П уш кина до наш их дней. Такое поним ание принято в “Русской грамма- тике”. “Қ азақ ф амматикасы” да - қазіргі қазақ әде- би тілінің ф ам м ати касы . Біздің ой ы м ы зш а, м үндағы қазір сөзін де дәл осы мәнде, осы маз- мүнда қабылдау керек. Өйткені орыс тіліндегі сияқты қазіргі қ а за қ тіліндегі ф ам м а т и к а л ы қ қүры лы сты ң барлы қ негізгі категориялары ны ң Солай эволю циялы қ сипатта оте баяу озгеруі, әдеби тілдің ең тәуір деген нүсқалары классика- л ы қ, кең магынада алғанда ж алпы коркем әде- биетге сақталды, ол үрпақтан-үрпаққа сол көркем әдебиет арқы лы жетіп отырды - осы айты лған- дардың бәрі айналып келгенде қазіргі қазақ әдеби тілінің хронологиялы қ ш екарасы н неғүрлы м кеңірек түрде, Абайдан бүгінге дейінгі аралықта түсінуге негіз бола алады. “Қ азақ ф ам матикасы нда” келтірілетін түрлі и л л ю с тр а ц и ял ы қ м ате р и ал д а р м үм кін бол- ғанша Абайдан бүгінгі күнге дейінгі аралықтағы қ а зір гі ж ә н е к л а с с и к а л ы қ к ө р к е м әд еб и ет үлгілерінен, қоғам ды қ-саяси публицистикалық ш ы ғ а р м а л а р д а н , қ о ғ а м ж ә н е с а я с и қайраткерлердің сөздері м ен м ақалалары нан, ғылыми ж әне ғылыми көпш ілік әдебиеттерден, эпистолярлық жанр шығармаларынан, газет-жур- налдардан, күнделікті сойлеу тілі материалдары- нан, лингвистикалы қ зерттеу еңбектерден, әр түрлі сөздіктерден т.б. әдебиет нүсқалары н ан алынды. “Қ азақ ф ам м атикасы ” - сипаттамалы ж әне нормативті фамматика. А кадемиялы қ ф ам м атикаларды дайындау тәжірибесінде сипатгамалы фамматика деп әдетге жай, тіркемелік бағыттағы сырт сипаттаманы емес, ғылыми сипаттаманы айтады. Ж әне олар- дағы бүл ғы лы ми сипаттам а м індетті түрде нормативті саралаумен үнемі сабақтасы п жата- ды. Бүл дәстүр м үмкін болғанш а “Қ а за қ ф а м - матикасы нда” да сақталды: қ а за қ әдеби тілінің грамматикалық қүры лы сы ны ң сипаттамасы да солай ғылыми негізге қүрылды (яғни онда түрлі теориялы қ мәселелерді шешу, тіл ф актілерінің ғылыми жүйеленімі сияқты міндеттер козделді жоне фамматиканың жалпы нормативтік бағытта жазылу жағы да ескерілді). “Қазақ фамматикасында” қазақ әдеби тілінің ф ам м ати калы қ қүры лы сы ны ң - ф онетикасы - ның, созж асам ы ны ң, морф ологиясы ны ң ж әне синтаксисінің қазіргі қалпы сипатталады. Тіл ж үйесінде басы арты қ, олпы түрған, оның ішкі даму заңынан тыс жатқан ештеңе жоқ. О ндағының бәрі ш етінен және қолмен қойған- дай ап -ан ы қ, корінеу де емес. Ең бастысы: тіл озінің ф ам м ати кал ы қ деңгейлерінде вертикаль да, горизонталь да түрғы дан - қай ж ағынан да біртүтас, бүтін жаралым. Сонды қтан табиғаты- нан біртүтас оны бүлай қазіргі қалпы деп бөле- жара қарауды ң белгілі дәрежеде тіпті шартты екендігі жеке ф ам м а т и к а л ы қ категорияларды, тілдің түтас сөзжасам деңгейін, оны ң негізін қүрайтын түбірлер мен жүрнақтар қүрам ы н са- ралап, салалауда үнемі есте болуға тиіс. Бүл жерде бірақ екі нәрсеге көңіл аударғы- мыз келеді. Бірінші: сөзжасам өз алдына дербес тіл деңгейі ретінде тіл білімінде жалпы кейінгі жылдары ғана, дәлірек айтқанда XX ғасырдың екінші ж арты сы нан былай қарастыры ла баста- ды. Тіл қүры лы м ы н ы ң бүлай жеке бір тармағы б о л ар л ы қ та й с ө зж а с а м н ы ң ө зін д ік қ а н д а й ер екш ел іктері бар деген м әселеге келгенде ғылымда қазір мынадай дәлел жиі айтылады. Оның, яғни бүл айтылып жүрген дәлел-тіректің қы сқаш а түйіні, мысалы мынаған саяды. Әдетте сөздердің арасындағы қатынас лексикада-семан- тикаға, морфологияда - формаға (түрпатқа) келіп тірелсе, сөзжасамда осыны ң екеуіне де, яғни се- мантикаға да, формаға да, екі ж ақтан бірдей келіп тіреледі. М әселенің оте принципті м әні, шешуші м аңы зы бөлғанды қтан д әй ек сезді сөл қазқалпы, төлы қ күйінде келтіргенді жөн кордік. “Сөздер лексикада - ең алдымен өзара семанти- калы қ қаты наста болады. Егер бүлар ана тілінің өз сездері бөлса, оларды ң кезге көріну қалпы (“ф и зи к ал ы қ ф өрм асы ”) әдетте сөйлеуш інің көңілін озіне аудара бермейді. Сөздер морфоло- гияда ең алды мен озара ф орм алы қ қаты наста болады. Мүндайда фамматикалы қ категориялар- дың семантикасын адамдар әдетте сезе бермейді ж әне бақы лап та отырмайды. Сөздер - сөзжа- самда формалық-семантикалық қатьшаста бола- ды. М үндайда типтік, созжасамдық мағына ар- найы лингвистикалы қ метөдикасыз белгісіз бо- лып қалғанымен, ф орманы ң (түлға-түрпаттың) өзгерісі де, сөздің дара өз мағынасы да оңай бай- қалады. С оны м ен, созжасам лексикаға немесе м орфологияға кірмейді, олармен қатар түрады деуге әбден негіз бар. Лексика, морфология және созжасам тіл қүры лы м ы ны ң үш аспектісі және о н ы ң с о за р а л ы қ қ а т ы н а ст ар д ы ң үш типті |