П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет5/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

6
АЛҒЫ СӨЗ
негізінде пайда болған үш дербес механизмі бо- 
лы п табылады. С онды қтан сөзжасам лингвис- 
тикалы қ зерттеудің лексикам ен ж әне морфоло- 
гиямен терезесі тең саласы ретінде танылуға тиіс” 
(Ф .М .Березин, Б.Н.Головин).
Екінш і бір көңіл аударатын нәрсе - қ азақ 
әдеби тілінің грам м атикалы қ қүры лы сы н ы ң
қазіргі қалпы дегенге байланысты. Тілдегі түрлі 
иерархиялық деңгей-сатылардың бір-бірінен да- 
раланы п саралануы бір жыл, я бір ғасыр емес, 
талай-талай замандар бойғы, үздіксіз өте үзақ 
процестің нәтиж есінде барып қан а жүзеге аса- 
ты ны белгілі. Б ірақ өзара бүлай қан ш алы қты
бөлектенгенмен, түрлі грамматикалық категория- 
лардың, әр алуан сөз формалары ның бірінің ор- 
ны на бірі қодданылуы сияқты араластығы, яғни 
оларды ң бір-бірінен іргесі толы қ ажырай қо й - 
м аған “қозы қо сп ай ” да бір кезі болғаны белгілі 
дәрежеде В.В.Виноградовтың м ы на бір теория- 
л ы қ , қағидалы қ түж ы ры м ы ны ң тағы бір дәлел 
айғағы сияқты көрінеді. “Морфологические фор- 
мы - это состоявш иеся синтаксические формы. 
Нет ничего в морфологии, чего нет или прежде 
не было в синтаксисе и лексике. И стория мор- 
фологических элем ентов и категорий - это ис- 
тория смеш ения синтаксических границ, исто- 
рия превращ ения синтаксических пород в мор- 
фологические”. Ш ы ны нда да, тілде бардың бәрі 
қолм ен қойғандай ап -а н ы қ , көрінеу емес. Әр 
заман ғалымдары онда әлдеқаш ан“жаралып, жа- 
салып қойған нәрселерді” өз уақытындағы лин- 
гвистика ғы лы м ы ны ң талап, деңгейі түрғысы- 
нан, Абайш а айтқанда “көзбен көріп, ақы лм ен 
біліп, сезбекке тиіс”. Енді сондай тілдегі кейбір 
баяғыда “жаралып, жасалып қойған нәрселерге” 
қы сқаш а тоқталып өтейік. Бүл ретте әуелі мына 
бір тіл деректері көңіл аударады.
Куйін түс ауа болыс Бақтыгүлды өзінің сегіз
қанат аппақ үйінің сыртындагы көгалга шақыр-
тып алды
(Әуезов); 
Бар жазықтан үстін биік
төбеде шабытымен өзі болып отырып қалган Абай
қуанышты бір мақтаныш сезді (
Сонда); 
Тоты-
дайын таранган, Сүңқардайын сыланган
(Фольк- 
лор); 
Балы тамган жас қамыс, Ормасаңшы
көктейін
(Абай).
Б ү л ж е р д е к ө ң іл а у д а р а т ы н н ә р с е - 
келтірілген мысалдардағы 
күйін, үстін, тоты-
дайын, сүңқардайын, көктейін
лексемалары ның 
соңындағы ти ян ақ
-ын(-ін)
элементі. О сы
-ын
( - ін)
түлғалы сөз формалары түркі тілдерінде 
жалпы әріден келе ж атқан көне қүбылыс сана- 
лады, мысалы: 
кйпйп

Шпйг
днем и ночью, денно
и нощ но; 
йМ верх, йзійп
верхний (Н а д ж и п );іМ л
Ъоза&а
верхний косяк (Мукаддимат), 
ко)ін ]іІ
год 
овцы, 
ко}ін кунда.
в день овцы (Истор. разв. лекси- 
ки тюрк.языков), Вамберише: 
күн<күйүн
(причас- 
тие от глагола 
күй/)
горящий, сияющий (Егоров).
Бүл деректерден 
күйін
(күйүн) ж әне 
үстін
(үстүн) сөздерінің ең алдымен дериватты қ си- 
патын, сол түста ж әне алдыңғы туылымдағы - 
ін/үн
ж алғам ы ны ң етістіктен есімш е, ал кейінгі 
үстін
(үстүй) туылымындағы 
ін/үн
жалғамының 
енді үстеуден сын есім жасап түрғандығьш көруге 
болады. Яғни бір дериваттық түлғаның екі түрлі 
қызметте жүмсалғандығы байқалады. Осы жер- 
де ж оғары дағы
қойын (йъиі), қойын (күн), қысы-
жазын, күнүн-түнүн, көктейін
дегендердегі, сон- 
д а й -а қ “пазуха” үғымын білдіретін 
қойын
(мүның 
Махмүд Қ аш қари д а 
қой
түріндегі лекси калы қ 
дублеті де бар) ж әне 
сайын
шылауындағы (хақас 
тілінде бүл дериватты ң 
сай
түрінде қолданы ла- 
ты ны белгілі), тілдегі жалпы осы қүры лы мды
өзге де сөз ф ормалары ндағы 
-ын/ін/үн
ф орман- 
ты ны ң грам м атикалы қ статусын түсіндірудің 
қазір едәуір қиы нды ғы бары ойлантады. Себебі, 
бүл 
-ы н/ін/үн
ф орманты түркологияда көптен 
“архаический афф икс инструментального паде- 
жа” деп түсіндіріліп келеді. Ал В ам бери м үн ы
( -
ы н/ін/үн
ж алғамы н), мысалы 
күйүн
дегендегі 
с о ң ғы
-үн
қ о с ы м ы н (ж о ғар ы д а к е л тір д ік ) 
етістіктен есімше жасайтын формант деп қарай- 
ды. Б ір а қ д әл осы ф орм а “М укадди м атта”, 
“ Г ү л с т ан д а ” үстеуд ен сы н есім туды раты н
ж үрнақ ретінде сипатталған. Сөз болып отырған 
бүл 
-ын-ін-үн
формантының грамматикалық ста- 
тусын тиянақтаудың қиыңдығы, міне, осы сияқты
түрлі пікір алалығынан келіп шығады.
Қ ы сқасы , тілде мүндай бір кезде “жаралып, 
жасалып қойған” (Абай) “өз ішіндік, өзі үшіндік” 
бізге ж үмық-жүмбақтар, әрине, аз емес. Қай за- 
ман ғалымдары да оларды оралып және өте ал- 
майды. Ғылымның жалпы адам ойын үнемі өзіне 
бүру, тарту қасиетінің, бірден-бір м ән-маңы зы- 
ның, мәңгілігінің өзіде, сірә, осында жатса керек.
Бүл арада сәл пысықтай түсетін нәрсе: кейбір 
басқа тілдердегі сияқты , түркі тілдерінде дағды- 
лы “д е н ь” м ағы насы ндағы
күн
сөзі планета 
мәніндегі 
күннен
алынған. Ал соңғы “солнце” 
үғы м ы ндағы
күн
атауы “жечь, гореть” дегеннең 
келіп ш ы ққан . Біраз түркі тілдерінде 
гүн-гүнеш,
күн-күнес, күн-күнеш, күн-күйеш
(кояш ) қосары 
осы солнце мағынасында жарыса қолданылады 
(В.Г.Егоров). М.Әуезов жоғарыда келтірілген 
үзіндіде “Қ араш -қараш оқиғасында”, 
күйін
лек- 
семасын да солай осы “күн” мәнінде, қолдан- 
ған, яғн и
күн түс ауа
дегенді 
күйін түс ауаде
п 
айтқан.




Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет