П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет6/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

АЛҒЫ СӨЗ
7
Бұл сияқты лингвистикалы қ табиғаты өр 
түрлі дәрежеде күңгірт тартқан ескіліктер тілдің 
жалпы қай деңгейінен де кездеседі. М ысалы, 
тіліміздегі бір ғана мына дерекке сәл көңіл қойы п 
көрейік. 
Үй сыртында Абай мен Баймагамбет
мініп келген траитенкенің дәртесі қайырулы түр
(Әуезов). Осындағы 
дәрте
лексемасы ның грам- 
матикалық статусы туралы кімнің де болса салған 
жерден пәлен деп кесімді бір пікір айта қою ы 
екіталай. Оның сезжасамға қатысы бар-жоқтығы 
тіпті ойына да келмейді. К оңілін тек 
дорте
лек- 
семасы ны ң затты қ сипаты аудара береді. Ш ын 
мәнінде, кейбір түркі тілдерінің деректері бүл 
сөздің л и нгвистикалы қ табиғаты ны ң тікелей 
с о зж асам м ә с е л е с ім е н б а й л а ң ы ст ы е к е н ін
корсетеді. М ысалы, мына бір тілдік айғақтар: 
т урт а-
оглобля; уйг. 
тат.,
башк. 
тәртә,
кирг. 
тарта,
каза
х.т ә р т е -
оглобля. Древнее причас- 
тие от 
турт
тянуть (В.Г.Егоров).
Келтірілген д еректен қазіргі біраз түрік 
тілдерінде “оглобля” үғы м ы н білдіретін 
т урт а/
тарта/т орт ә/т орте
атауының 
турт/тарт/торт
етістігіне 
-а /о /е
форманты жалғану арқылы жа- 
салғандығы айқы н аңғарылады. Бірақ бүл жер- 
де В.С.Егоровтың оны, яғни 
турта/тарта/тор-
то/торте
ф ормалары н коне есімше (“древнее 
причастие”) деп қарайты нды ғы көңіл аударады. 
Көңіл аударатын себебі, аталмыш етістік түлға- 
лар бүл тілдерде қазір көсемше ретінде сипатта- 
лады. Борінен де маңыздырағы - өсы талданыл- 
ған тіл деректері тоғы сы нан, контекстен түрлі 
ой туындайды: қазіргі кезгі лигвистикалы қ дос- 
түрде созтүрлемдік ф орм ант саналатын 
т урт а/
т арт а/т әрт о/т орт е
дегендердің с о ң ы н д а ғ ы

а /о /е
қосы м ы ертеде созж асам ды қ қызметте 
қолданы лған ба, әлде осы күнгі созтүрлем мен 
созжасам форманттарының ара жігі дол қазіргідей 
жете ажырай қоймаған, бірінің орнына тіпті бірі 
жүрген, яғни кейбір созтүрлемдік ф орм аны ң 
созжасамдық қы зм ет атқарған ауыспалы-аума- 
лы дегендей де бір кезі болған ба? Осы тоңіректі 
ойға, сондай-ақ м ы на бір тіл деректері де жете- 
лей түседі.
Жалығуды поледен 
Ж үрт үмытты біржола.
Ш ынымен тамам ел,
Кете ме екен ит бола 
(Абай)
немесе:
Алдымызда корінгеп - 
Балапанны ң таулары.
Артымызда корінген - 
Үргеніш тің аңғары.
Енді бізге күн қайда
Қ а й т ы п с о г а н б ар га л ы
(Ж ү с іп б е к пен
Ахметбектің айтысы).
Қолы мда бір қамш ы м бар бүлдіргелі,
А йтайы н мен бір созді күлдіргелі.
О риы ң нан әрі отырган, бермеп отыр,
Қ олы м да қармагым ж оқ ілдіргелі 
(Халық олеңі).
Осы үзінділерде коңіл аударғалы отырғаны- 
мыз - 
Кете ме екен ит бола, Қайтып соган бар-
галы
жоне 
қолымда қармагым жоқ ілдіргелі
дейтін 
олең жолдары. Бүдан да нақтырағы: 
бола, барга-
лы
м ен 
шдіргелі
етістік формалары. Бүлардағы - 
а, -галы(-гелі)
формалары өдетте косем ш енің 
корсеткіш і ретінде сипатталады. Б ірақ олар бүл 
келтірген ж оғары дағы о л ең ж о л д а р ы н д а
-ып,
-атын(-етін)
түлғалары қызметінде қолданыл- 
ған. Сонда қалай: тілдің алыс, ертерек кезгі даму 
тарихында кейбір грамматикалық категориялар- 
д ы ң орқай сы сы н ы ң озіндік статусы жете дара- 
ланбаған, сараланбаған болу керек, содан барып 
оларды ң бірінің орнына екінш ісінің қолданған 
кезі болған-ау деген ілгерідегі күдік-күмоніміздің 
ш ы іщ ы ққа айналғаны ма?
М үны былай қойғанда, сол іш күдігімізді 
тағы м ы на бір тіл дерегі одан орі терендете 
түседі, яғни жоғарыдағылар торізді жеке соз фор- 
м алары ны ң озара алмасуы, мысалы , мына бір 
үзінділерден де ай қы н корінеді. “
Ханым - сен,
қараіиың - мен" десем дегідей кісім озің екенсің
(Әуезов). 
Абай ага, Кокбай қаіиса қаиіқыдай екен
(Сонда). А йтайы қ деп оты рғаным ыз мүндағы 
десем дегідей, қашса қаиіқыдай
конструкцияла- 
ры туралы. Бүл конструкциялар тілімізде қазір 
т е к “десе дегендей”, “қаш са қаш қандай” түрінде 
ғана жүмсалады. Ал Әуезов ш ығармаларында 
бүлар қазіргі дағдылы қолд ан ы м н ан мүлдем 
озгеше түрде, яғни аталмыш екі конструкция- 
ны ң соңғы сыңарларындағы 
-гі(-қы)
түлғасы 
е с ім ш е н ің осы к ү н г і ү й р е н ш ік т і 
-га н (-ге н ),
-қан(-кен)
корсеткіш інің орны на қолданылған. 
Б үған қ ар аған да түркі тілдерінде ертеректе 
есім ш енің коне 
-қы(-кі), -гы(-гі)
форманты бол- 
ғанға үқсайды . Осы түста тағы бір коңіл ауда- 
раты н норсе: жазуш ы 
-ган
түлғалы есім ш е 
қызметіндегі бүл коне 
-қы(-кі), -гы(-гі)
форман- 
тын үнемі жоғарыдағы сияқты конструкциялық 
созқолданыстарда ғана емес, сонымен қоса одан 
тыс жағдайда да алып жүмсайды, мысалы: 
Аңгары,
Гимсиіайдың сілемі болгыдай.
Осы күші түрлі түркі тілдеріндегі кейбір мүңдай 
дағдылы етістік формаларының генетикалық жақ- 
тан ара-түра, шыньпзда да, коне есімше форманты- 
на барып саятыны түркологтар назарынан да жалпы




Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет