П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет3/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

АЛҒЫ СӨЗ
В.В .Радлов пен “К р аткая грам м ати ка казак- 
к и р г и з с к о г о я з ы к а ” к іт а б ы н ы ң а в т о р ы
П .М .М елиоранскийді бүл “үш китке” қоспай, 
ол екеуін м ладограмм атикалы қ концепциялар- 
ды ң окілдерімен, ягни тілдің грамм атикалы қ 
қүры лы сы ндагы қүбы лы старды кобінесе тари- 
хи түрғыдан түсіндіруге бейім түратын, тілдік 
единицаларды әдетте өзара тыгыз байланыста 
емес, б ір-б ір ін ен бол ек алы п қарасты раты н
атомистік лингвистикамен
байланыстыру себебі, 
біздің ой ы м ы зш а, сірә осы жогарыда айты л- 
ғандарда ж атқ ан болу керек (Тигсо1о§іа. К се- 
м идесятилетию академ ика А .Н .К он он ова. Л ., 
1976, С. 5,6.).
Бүл түрғы дан алғанда Ахмет Байтүрсы н- 
үлы ны ң“Тіл - қүрал”* дейтін жалпы атпен 1913- 
1915 жылдары ж арияланган “Дыбыс жүйесі мен 
түрлері”, “Соз жүйесі мен түрлері” және “Сөйлем 
жүйесі мен түрлері” атты зерттеулер сериясы н 
өзінің жазылу мақсаты, міндеті жағынан да, қүры- 
лымы мен мазмүн бүтіндігі, жүйе-желісі жөнінен 
де бөлек, түбірімен мүлде жаңа сапалы еңбек 
деуге болады. О ны ң үстіне бүл (П .М .М ели - 
оранскийдің грамматикасына қарағанда) көлемі 
жағынан да толы қ (240 бетке жуы қ). Қ азақ тілі 
мүнда, жоғарыда айтқаны м ы здай, алғаш рет 
өзінің бай төл материалы, бар болым-болмы сы 
н е г із ін д е , ең б а с т ы с ы : б а с т а н а я қ
қ а з а қ
менталитеті түргысынан
қарастырылған. Оның 
о сы н д ай ғы л ы м и те р е ң н егізд е ж а зы л ға н , 
біртүтас, мүлдем ж аңа мазмүнды, болек типті 
грамм атика екенін түрколог ғалымдар қазір 
орынды атап корсетуде.
А.Байтүрсынүлының сөз болып отырған осы 
“Тіл - қүралы ” арқы лы түңғы ш қа за қ грамма- 
тикасы ны ң ғылы ми негізі қаланғаны туралы 
белгілі ғалым Ы рысалды Қ үсайы н былай деп 
жазады. “Ахмет Б айтүрсы нүлы үш бөлімнен 
түратын “Тіл - 
қ у р а л ы м е н ” 
қа за қ тілінің грам- 
м атикасы ны ң ғылы ми негізделуі дәрежесін аз 
уақыттың ішінде өзінен көп ғасырлар бүрын бас- 
тау алып дамыған, ғылыми түрғыдан кемелден- 
ген басқа тілдер грамматикаларының деңгейіне 
жеткізді” (Үлттық рухтың үлы тіні, 363, 364 бет- 
тер). Ал К .М үсаев А .Б ай түрсы н ү лы н ы ң тіл 
қүрылымын түтас бір жүйе ретінде алып қарай- 
тынын және оны ң бүл еңбегін жазуға жеткілікті 
ғы лы м и д а й ы н д ы қ п е н , 
батыс ж әне орыс
әдебиетін жете біліп барып
кіріскенін, сондық- 
тан да “Тіл - қүралды ң” тек қ азақ тілі үшін 
емес, жалпы түркология көлемінде жогары ба- 
ғаланатынын орынды атап көрсетеді. “АБайтүр- 
сынүлының ғылым саласында көп оқып, батыс 
әдебиетін, орыс әдебиетін жақсы білгендігі бар- 
л ы қ еңбектерінде ай қы н көрініп түр... Тілдің 
қүры лы м ы н зерттегенде “Дыбыс заңы ” , “Сөз 
ж үйесі”, “Сөйлем жүйесі” деп боліп, тілге таң 
қаларлы қтай жүйелі түрде қараған, қазіргі лин- 
гви сти калы қ түсініктерді алды н ала болжай 
білген. А.Байтүрсынүлының қазақ, түркі ғылы- 
мы үш ін аса бағалы еңбектері - “Тіл - қүрал” 
деп атаған кітаптары. “Тіл - қ ү р ал д ар ” тек 
оқулы қ емес, ғылыми еңбек дәрежесінде жазы- 
лған, өз заманы ндағы теңдесі ж о қ еңбектердің 
бірі болды” (Ү лтты қ рухтың үлы тіні, 136-6.).
А .Байтүрсы нүлы ны ң қа за қ тіл ін ің “Дыбыс 
жүйесі мен түрлерін”, “Сөз жүйесі мен түрлерін” 
ж әне “Сөйлем жүйесі мен түрлерін” зерттеген 
кітаптар сериясы н, “Тіл - қүралы н” өзге ғалым- 
дар да осылай жоғары бағалайды, осылай қазақ 
ғрамматикасының ш ын мәніндегі “төл басы” са- 
найды. М ысалы, “Тіл - қүралы н” К.Хүсайын да 
солай қ а за қ тіл білімінің іргетасы деп қарайды 
(Ү лтты қ рухтың үлы тіні, 131-бет).
“Қ азақ грамматикасы” - қазақ әдеби тілінің 
грамматикасы. 1980 жылы ш ы ққан “Орыс грам- 
м атикасы н” да авторлар солай қазіргі орыс әде- 
би тіл ін ің гр ам м ати касы деп атаған. О нда 
“қазіргі” сөзі екі түрде - тар мағынада ж әне кең 
мағынада - түсіндірілген: тар мағынада 
қазіргі
деп осы күн і өздері сөйлеп ж үрген, ж азы п 
жүрген, яғни 20-ғасырдың екінші жартысындағы 
тілді айтқан; және мүндай аядағы синхрония- 
ны ң озіндік ғылыми негіздері барын, ал қы сқа- 
ша (краткая) грамматика үш ін белгілі артық- 
ш ылықтары болатынын атап көрсеткен.
“Орыс грамматикасының” кіріспесінде бүдан 
ары былай деп жазылған: “Однако возможно и 
другое понимание. Эволюционный характер из- 
менения грамматического строя, стабильность 
всех его остальных категорий, историчность нор- 
мы, сохранение и передача от одного поколения 
к другому лучших образцов литературной речи 
в классической и, шире, вообще в художествен- 
ной литературе - все это делает вполне право- 
мерным и более ш ирокое понимание хроноло-
Республикалы қ кітап музейінің директоры Н .Қапалбеков: “Н ью -Й орк қалалы қ кітапханасында Ахмет Баіітүр- 
сы нүлы ны ң 1920 жылы ш ы ққ ан “Тіл - қүрал” кітабы сақтаулы түр” (Қ азақ эдебиеті, 2.02.2001).




Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет