П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
| МОРФОНОЛОГИЯ
Р: қы рға, жарды, жарда, жардан, қорды, бірақ қы рқа, сұрқия, буырқан, ш амырқан т.б. Л: қолға, колдар, қолда, қолмен, көлде, бірақ қолтық, жұлқы, көлкі, бөлтек, бөлш ект.б. У: дауға, дауды, даудан, даумен, даулар, бірақ даукес, жауқазын, әупірім т.б. Й: шайлар, шайдан, шайға, шайда, шайдың, бірақ ш айқа, кұйкі, ойпат, тайқы , қиқа т.б. Бұл мысалдардағы бірақ дегеннен кейін тұрған сөздердің бәрі де “ауытқуды” аңғартады. 3 .^ Ф о н е т и к а л ы қ д ы б ы с а л м а с у л а р ф о н е т и к а н ы ң өз т е р м и н - ұ ғ ы м д а р ы м е н түсіндірілсе, морфонологиялық құбылыстардың т ү с ін іг і ф о н е т и к а ш е ң б е р ін е н ш ы ғ ы п , г р а м м а т и к а л ы қ т е р м и н -ұ ғ ы м д а р а р қ ы л ы ұқтырылады. М ысалы, тап-тауып, жап-жауып дегендегі п-у алмасуы тек көсемш енің -ып, -іп ж ұ р н а қ тар ы н ы ң ж а л ға н у нәти ж есі. Д ем ек, грамм атикалы қ ұғы м н ы ң көм екке келуі бұл а л м а с у д ы ң м о р ф о н о л о г и я л ы қ қ ұ б ы л ы с қ а жататынын көрсетеді. 4 . Ф онетикалық дыбыс алмасу нәтижесінде е ш қ а ш а н с ө з в а р и а н т ы ж а с а л м а й д ы . Ал м о р ф о н о л о г и я л ы қ қ ұ б ы л ы с т ы ң п о з и ц и я талғамауы, ауытқып қолданылуы вариант жасау жолы болып табылады. ЕСКЕРТУ: Жалпы тіл білімінде, оның ішінде қазақ тіл білімінде сөз варианттарының жасалу жолын түсіндіргенде, оның жасалу жолының бірі ретінде фонетикалық вариантгың берілуі дәстүрге айналған. Кең тарап, сан ам ы зға сіңген осы ұ ғ ы м н ы ң қ о л д а н ы л у ы с о ң ғ ы з е р т т е у н ә т и ж е л е р ім е н қ а й ш ы к е л е д і. С е б е б і ф онетикалы қ заңға бағы нудан пайда болған о з г е р іс т е р ә р қ а ш а н а у ы т қ у с ы з ж ү з е г е асатындықтан, әр түрлі дыбысталу мүмкіндігіне ие бола алмайды. Басшы сөзінің баишы болып а й т ы л у д а н б а с қ а ж о л ы ж о қ . С о н д ы қ т а н ф онетикалы қ вариант деп аталатын терминді морфонологиялы қ вариант деп атау ғылыми тұрғыдан дұрыс болады. 9.3. М О Р Ф О Н О Л О Г И Я Н Ы Ң М О Р Ф О Л О Г И Я Д А Н Ө З Г Е Ш ІЛ ІГ І Қ а за қ тіл ін д е м о р ф о л о ги я ер еж есім ен түсіндіруге коне берм ейтін озгеш е, ерекш е құб ы л ы стар бар. Бұл қ ұ б ы л ы стар м о р ф о - н о л о г и я д а қ а р а с т ы р ы л у ы т и іс . О л а р д ы морфологиядан ажырату үшін мынандай дәйекті есте сақтау керек. 1. Создердің тұлғалық ерекшеліктеріне коңіл аударып, морфологиялық талдау жасағанда, түбір м ен қ о с ы м ш а н ы ң қ о с ы н д ы м а ғ ы н а с ы байқалмайды. Мысалы, қобдиіиа, кітапша деген создердегі қобди және -ша, кітап және -ша тұлғалары н ы ң м ағы насы мен қы зметі ан ы қ аңғары лы п тұрса, күлш е созіндегі -ш еж ұрн ағы да қобдиша, кітапша дегендегідей кіш ірейту мағынасын білдіргенмен күлдің кішкентайы емес, нанны ң кішкентайы дегенді білдіреді. Демек, күл түбір созінің бұл жерде мағынасы мен атқараты н қызметі сақталмауы да мүмкін екен дегенді аңғартады. Бұл создегі/сул түбірін т ұ л ғ а (м о р ф е м а ) д е ген н е н горі т ұ л ғ а с ы н (субморф) деген жон. 2. Кей создердің соңында қосымшажалғанып тұрған сияқты корінуі мүмкін. Бірақ олардың ж алған ған сезіне үстеген мағынасы болмайды. Мысалы: тиіс - тиісті, дэл - дәлді, қызық - қызықты, сауыр - сауырсын, м ы қ-м ы ғы м , есті - естияр т.б. сияқты варианттардың екінші жұбына жалғанып тұрған -ті, -ді, -ты, -сын, -ияр қосымша сияқтанып тұрғанмен тиіс, дэл, қызық, сауыр, мық, есті создеріне не лексикалық, не грамматикалық м ағы на үстеп тұрған жоқ. Со\цхш-ак,Қойқақта - қойқалақта, иреңде - ирелеңде, тыртаңда - тырталаңда дегенде екінші ж ұптағы -ла, -ле мағына қосып тұрған жоқ. 3. М орфологиялық талдау жасағанда соз бен қосымшаның немесе қосымша мен қосымшаның арасы на басы арты қ дыбыстар қойы латы ны байқалады. М ысалы, мынадай - мына(н)дай, с о қ қ ы л а -с о қ қ ы ( ш ) т а . Б ұ н д а ғ ы [ н ], [ш ] дыбыстары қыстырма дыбыс болып есептеледі. 4. Кей сөздердің соңында арты қ дыбыстар кездеседі. Мысалы, пияла-пиялай, тақта-тақтай, м а й с а - м а й с а ң т .б . Бұл с о з д е р д е г і й , ң д ы б ы с та р ы н ы ң да м а ғ ы н а ғ а қаты сы ж оқ. Сондықтан бұларды ілеспелі дыбыс деп есептейді. Кейбір, “қосымшалар” соз мағынасына қосар үлесі болмаса да, дәнекерлік қызмет атқарып тұрады. М ысалы, қыдыр(ым)паз, кел(ім)сек т.б. Бұл “ қ о сы м ш ал ар д ы ң ” ж оғар ы д ағы әңгім е болған дыбыстардан айырмаш ылығы соз бен қосы м ш аны байланы стыруш ылы қ қызметіне байланы сты. Осы қызметі олардын түсіріліп айтылуына мүмкіндік бермейді. 6. Соз ішінде кей дыбыстардың көпшілігінің ауысым (метатеза) нәтижесінде тұлға тұрпаты озгеріп кетеді. Мысалы, сор+ық - сорық созіндегі -ы қ қ о с ы м ш а с ы н д а ғ ы е к і д ы б ы с о рьін ауысытырып сорғы болып айтылады. Керік-кергі, есіт-есті, сілік-сілкі сияқты варианттар да осылай жасалған. |