П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 288
СӨЗЖАСАМ де сем антикасы “ ұ сақ” дегенге саяды. Жандық деп малдың ұсағы н айтса, жэндік деп м ақұлы қ- тың ұсағы н айтады. Қондыбаев басқаратын фер- м ада бір м ы ң баст ай ж андық кем шықты (Ш үкіров). Туа тү б ір зат атаул ар ы н ан с ө зж а с а м д ы қ -лы қ //-лік , -дық//-дік, -т ы қ//-т ік форманты ар- қы лы ж асалған м ы на бір туынды зат атаулары адам ны ң не малдың белгілі бір дене мүш елері- мен, орын, мекен мағынасымен байланысты бо- лы п келеді. М ысалы қазақ тілінде ондай біраз сөз бар: қолтық < қол+ты қ, кекілдік < кекіл+дік, иектік < и ек+ тік, шоқтық < ш о қ+ ты қ, шаша- лы қ < ш аш а+ лы к, бүғалық< бұғақ+лы қ, иықтық < и ы қ + т ы қ , иіндік < иін+дік, кіндік < кін + дік, белдік < б е л + д ік , т өст ік < т ө с + т ік , арқалы қ < а р қ а + л ы қ , т ізелік < т ізе + л ік , қабы р ға лы қ < қаб ы рға+ лы қ, ж елкелік < желке+лік,жоядь//с < ж о н + д ы қ, жауырындық < ж ауыры н+ды қ, кеу- делік < кеуде+лік, омыраулық < ом ы рау+ лы қ, ж аялық < ж ая+ л ы қ, мұрындық < м ұры н + ды қ, ауыздық < ауы з+ды қ, еріндік < ерін+ дік, м о й- ындық < м о й ы н + д ы қ , сүбелік < с ү б е + л ік : Сүйіндік сүбелігім елдің коркі, Арқаның көк дулы- ға болат бөркі ( Қобы лан); Жаңа Қадырбай айт- қандай арғыдан бері қарай терсе, елдің үлкен сір- қалығы осылар сияқты (Әуезов); Бұл мысалдар- да арқалықтъ, сүбелікте ауыс “тірек, сүй ен іш ” мәнінде қолданьшған.лдойль/қтуынды зат атауы қазақ тілінде қазір өзінің тура мағынасында мы- надай екі түрлі терминдік ұғым білдіреді. Мыса- лы, ол бір жағы “ мәтке (верхняк)” мағынасында қолданылса, сонымен қоса орындықтың (скамей- каның) арқасы н да осылай арқалық деп атайды. Адамның не малдың дене мүшелерімен бай- ланысты осы жаңа туылымдарға өздерінің құры- лымы ж ағы нан үзеңгілік, жүгендік, сулық, қосар- лы қ сияқты туынды зат атаулары да тікелей қаты- сты. Себебі бұлар да солай туа түбір зат атауы- нан -л ы қ //-л ік , -дік форманты арқылы ж асал- ған. Бұлар да солай тұрмыстық жеке термин ре- тінде ном инациялы қ тиянақты лы ғы ж ағы н ан әбден орны ққан дериваттар. Аттар сабалап жау- ған бұршаққа шыдай алмай, жата қалысты. Аш ылған кезде бұршақтың қалыңдығы аттың қосарлығынан келді (“ Қ азақ” : М айлин). Туа түбір зат атауларынан аталмыш формант арқылы жасалған туынды зат есімдердің ішінде түрлі туыстық қатынасты, жекжаттықты білдіре- тіндері де едәуір: аталық, аналық, құдалық, то- қалдық, жиендік, кішілікт.Ь. Шешесі Наурызбай- дың ханым еді, Қасым мұны кішілікке алып еді (Көкбай); Тазша кебін кигізіп Кііиілікті қылғызды (Қозы көрпеш): Қазақ ескілігінің бір тілдік көрінісі санала- тын бұл кішілік лексем асы ж оғары дағы мысал- дарда “тоқалдық, әйелдік, күң дік” мәнінде қол- д ан ы лған ға ұқсайды. Салыстыр: борклук жена, супруга (Боровков). С өзж асамды қ -лік ж ұрнағы /сш/ш/с туылымында негіз түбірмен біржола тұта- сып, ажырағысыздай боп мүлде кірігіп кеткен. Ж оғарыда аталған істік лексемасы ның да туын- дылық сипаты, түбірінің іс сөзі екені бірден қазір байқалмайды. Ол бұл қалпында бұрынырақ кезгі кейбір әдебиет үлгілерінде қолданылған, мысалы: Төстіктен іске тартып кәуап қылды, Жейін деп оңашада бір сүйініп; Тәстіктен қақтап отқа, іске тарттым. Осы бір өлең жолдарынан Кете ақын- ның /стүбірін шағатай тіліндегі 5/5 (іиіш) сөзінің семантикалық бір дублеті ретінде, яғни туралаған шикі етті қатарлап түйрейтін, бір басы үшкір жіңішке істіктемір (“ вертел”) мағынасында алып қолданғаны айқын аңғарылады. Бұған қарағанда /аи/Тстуынды сөзі әуелде қазіргі итшлық лексема- сымен мэндес болғанға ұқсайды. М ына бір тіл деректерінен, мысалы, сондай ой келеді: “ М К, как в совр. тур. 5/5 и 5 / 5 ; И бн-М , АЗ 5/5, откуда5/5//7: мясо предназначенное для шашлыка; отсюда и русское “ш аш лы к” ; туркм.с/5заострен- ный конец чего-либо, ‘вертел’; &ө$іте с/5 ^афһпасіі не смыкал я глаз; сізіе прокалывать, сізіік ш аш - л ы к ” (Наджип). Осы келтірілген түрлі тіл дерек- тері тұрғы сы нан 5/5~5і£~с/5 - негіз, яғн и негізде- уші сөз (бір басы үшкір, ұзындығы 40-30 см ша- масындағы сым темір атауы), ал 5/Ш:~шашлык - осы жіңішке сым темірге қатарлап түйрейтін, ту- ралған ет мағынасын білдіреді. Ж оғары да талданған к і ш і л і к , істік, іиашлық туынды зат есімдері сияқты еңлік сөзінің де тұлға- тұрпы, құрылымдық жігі біршама корінімді. Се- бебі бұл сөздердің м орф ологиялы қ құрылымы, туындылық сипаты жөнінде таза сырт қалпының өзінен-ақ белгілі бір ой түюге болады. Бірақ олар- дың соңғы бөліктері дағды лы сөзжасамдық -лық (-лік) формантын көбірек еске салғанмен, тілшілер бұл туылымдардың негіздеуші, яғн и негіз сөзі қайсы деген мәселеге келгенде үнемі тосыла бе- реді. Көне түркі ескерткіш терінде еіщіік (іпіік) “рум яна” мағы насы нда келтірілген. Осы жерде өзіміздегі мына бір тіл деректері көңіл аударады. Айнамды алып көрейін, Опа, индік жағайын (Қам- бар батыр). Ж ырды ш ығаруш ы лар соңғы өлең |