П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| ағаш жапырақ-
та-п, гүл-де-й-ді, ж еміс-те-н-еді т.т. осылар тәрізді. Б ұлар да ілкілерм ен жасалу қалпы , жұрнақты болғанм ен, логикалы қ тұрғы сы нан келгенде сабақтылар. Ендігі бір топ -ла, -ле жұрнақты сабақты- ларда: мыс.: еденді сыр-ла, шүберекті су-ла, теке- мет т і өрнек-те т.т. нені? немен? деген тәрізді бір, негізгі объектіні екінші бір объектімен жаб- дықтау, бояу, сырлау, тігіп ш ығару т.т. екіден кем емес объектілер арқылы жүзеге асатын нақты іс-әрекетгері жасалады. Сөйлемде бір ғана негізгі толықтауышы беріліп, өзгелері туынды түбір ет- істіктердің семантикасын, өзін негіздейді. Ағаіи- ты ара-ла (арамен кес), шөркені балта-ла (бал- тамен уат), қозаны кетпен-де, баланы таяқ-та т.б. осылар сияқты. -ла, -ле жұрнақтардың ендігі бір үлкен тобы сын есім негізділерге жатады. Заттың, бір нәрсенің сын, сапасын өзгерту, басқа қалып, түр-түске ауыстыру т.т. осы тәрізді етістіктер: а) түсін өзгерту: ақ-та, қара-ла, сары-ла; б) көлемін: үзын-да, қысқа-ла, үлкен-де, кіші- ле, домалақ-та, жалпақ-та, ірі-ле, жуқа-ла; в) дәмін \ащы-ла, түщы-ла, түз-да, қант-та, тэтті-ле; г) сапасын: жаңа-ла, таза-ла, кір-ле, бүтін- де, жүмсақ-та, сүйық-та, қою-ла. Ж оғары да келтірілген зат есім, сын есім негізді нақты, көз көріп, қолмен ұстайтын объек- ^гілері бар (тура толықтауыш), ішкі объектілі етістік т.т. басқа да сөйлемде тура толықтауышын мең- геретін есім негізді туынды түбір етістіктер бар. а) ой-ла, амал-да, айла-ла, дайын-да, даяр-ла, ет-те, ептеп-септеп; әзіл-де, қсиіжың-да т.т. нақты материалдық заттар емес, ойға, ақы лға салып барып, солардан туған рухани мүмкіндіктер ар- қылы объекті(лер)ні пайдаға икемдеу, іске жара- ту т.т. нәтижелі іс-әрекет, яғн и етістіктер туады. Мыс.: болашақты ой-ла, неше түрлі ойларды ойла-п, еп-те-ген екі емер, әзіл-де-п көңілімізді көтеретін; бэрімізді алдын ала дайындайтын; ақылың жетсе, айлала мені т.т. б) түжырым-да, сара-ла, сүрып-та, есе-ле, ти- янақ-та, пайым-да, нақты-ла, түспал-да, мөлшер- ле, абай-ла, екше-ле, бажай-ла, бақы-ла т.т., ой- сана қы зметтерінің түрлі көріністі әрекеттерді білдіреді. в) М ына есім негізділер: тэрбие-ле, жөн-де, тэртіп-те, бау-ла, бау-ра, бау-лы, жер-ле (көшу ма- ғынасында емес), сақта, мадақа-ла, дэріп-те, ақ- та, қара-ла (түс мағынасында емес) т.т. объект- ілерді рухани сана тұрғы сы нан өзгерту, икемдеу етістіктерінің тобы наж атады . Тіл-де, боқ-та, ба- лағат -т а т.т. да - осы топ сабақты туынды түбір етістіктерге жатады. Кінэ тағу, сотқа тарту, сый, қүрмет, жәбір, зорлық көрсету сияқты осы құранды етістік мэнде- ріне сай -ла, -лсж ұрн ақты етістіктер арқылы да беріледі. Л йып-та, кінэ-ла, сот-та, қүрмет-те, сый- ла, күіи-те, зор-ла, сондай-ақ ай-да, жетек-те, ая- ла, қуғын-да, қадаға-ла, қорға-ла, жүн-де, күн-де т.т. субъектінің белсенділігі мен объектінің бей- тарапты лы ғы нан негіз болып тұрған белгілі ма- ғы налы іс-әрекетке душ ар етуі, я ғ н и объектінің душ ар болуы - етістік болмы сы нда ап-айқы н көрінеді. Үрыны Кодекстің бірнеше бабымен ай- ыптап, Южылға соттады. Ая-ла, қүрмет-те, күш- жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|