П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| те, жэбір-ле, маза-ла
т.б. Бірсыпыра заттар, мыс.: түз, құрт, сүт, май тәрізді есімдер -ла, -леж ұр н ақтар ы н ы ң қосы н- дысынан тұз-да, сүт-те, м ай-ла, бұрыш-та сабақ- ты етістіктері ж асалған. Бұлар лаш айды сүттеп іш, етті тұз-да, табаны м ай-ла сияқтылар екіден кем емес объекті арқылы іске ж ақы н, ол екеуінің біреуі тура толықтауыш, екінші сабақты етістіктің материалдық негізі, яғн и ішкі объектілі туынды түбір етістік болады. Кірді сабын-да да, - деген- дегі сабынмен жуу м ағы насы да осылар тәрізді. Үйді балкон-да-п са лға н жөн. Терезелерді іиыны-ла-п, тобесін қаңъштыр-ла-п, еденін паркет- те-п беріңдер т.т. негізгі объектілерді (үйді, тере- зелерді, қаңылтырмен, паркеттік материалдармен) қоса толығымен салып бітіріп, кіруге эбден даяр- л а у қажет. Ұзын сонар сипаттап, күрделі сөз тіркестермен де, -ла, -леж ұрнағы м ен ықшамдап, ішкі объектілі туынды түбір сабақты етістік түрінде айту - тілге де жеңіл, көңілге де қонымды. Тап осылар мағы налас туынды түбір етістік- терге: есікті құлып-та, кілт-те, көйлекті түйме- ле, іиеге-ле, шеген-де, тіліңді тіс-те (ауыз ашпа, үндеме і.Ь.)сөз бай-ла т.т. жатады. Мұнда құлыгі- тың жабылса, ашылмайтын қызметі, кілттенген- деде осы қасиет, қызметтері тұрғы сы нан етістік жасайды. С ондай-ақ, түйм енің де сәндікке ғана қад ал аты н д ар ы бар. О лар т ү й м е л е -н -б е й д і. К өйлек, пальто, костюм т.б. қапсырылы п тұру, 382 СӨЗЖАСАМ аш ылмау үшін түймелері тесіктеріне салынады. Міне осы мағынада: түйме-ле делінещ . Есімдік, сын есімдерден, сондай-ақ шақыру одағайлары мен бар, жоқ сөздерінен де: басқа-ла, өзге-ле, бір-бірле, лсұп-та, дара-ла, м ам а-ла, бар- ла, жоқ-тат.т. етістіктер кездеседі. Бұлар көбінесе -лж ұрнақты көсемше, -ған, -геятұлғалы есімше түрлерінде өздерінен соңғы сабақты етістіктердің объектілеріне қатыстылық таныта қолданылады. Мыс.: балаларды жұпта-п тұрғызды, астық- ты тонналап тасыды, солдаттар он-ондап қатар түзеді, тірілерді бар-ла-п, өлгендерді жоқ-та-ды, көп-т е-п көтерген жүк жеңілт.т. -ла, -ле жұрнақты сабақты етістіктер бұл жо- ғарыда әр нақты мағына аясында топтап корсет- кендермен бітпейді. Сүр деген сөз: а) сүр бойдақ, б) сүр ет тәрізділерде қай? қандай? деген сұрақтарға жау- ап болып, жас (жас жігіт, жас ет) екенін білдірсе, ы сталған, әбден кепкен етті, ал адам ға одан әрі қатып-сену ғана қалған, “кәрі бойдақ” деген ма- ғы н а береді. Субстантивтенген сүр - (сүрден қосы п пісірейін бе?) осы сападағы ет дегенді білдіреді. С ү р -ле- негізінде осы соң ғы м ағы на- дан орбіген. “ Енді оны сүр-ле-йін деп пе едің?” - деп, ұзақ сақталған , қолдану мерзімі өткен нәрсеге де қолданылады. О ны мен ом оним сүр (өмір, дәурен сүр-ді) етістігі өз алдына: М аған қарай етті сүріп қойды (жылжытып д.м.) деген- дегі етістікпен де омоним қимыл атау да бар. Бұлардың ауыспалы т.б. стильдік ерекш еліктер қолданылуын қоспағанда жиі кездеседі. Тек субъектінің озіне тәң, ©згеру, құбылу, сан қимыл т.б. процесуалды етістіктер үшін: жүрді, жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|