П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет493/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   489   490   491   492   493   494   495   496   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

жорғалайды, жалады, күлді, жанды, өшті, құлады,
сынды, сіңді
т.т. негізгі түбір етістіктермен қатар 
мыңцаған, әлденеше мыңдаған негізгі түбір етіс- 
тікгер болып, солардың ішінде 
-ла,
-лежұрнақты- 
лар түрінде айтылып, қапданылатындары да аз емес.
1. Ж оғарыда 
т у
етістігімен байланысты мы- 
сал етіп келтірілген: 
балапан-да, қоз-да, күшік-те,
ж ұмырт қа-ла, бота-ла,
сондай-ақ: 
бұтақ-та,
жапырақ-та, шеіиек-те, мэуе-ле, құрт-та,туъ\н-
ды түбірлер т.т. толы қтауыш пен тіркеспейді. 
Сондықтан олар да салт етістіктер делінеді.
2. Кінәрат, ауруға шалдығу т.б. сы рқатқа 
ұшырау тәрізділер нақты атаулары негіз болып 
тымау-ла, самап-да, суық-та, мұз-да, сыз-да, без-
гек-те, тәл-де, ыстық-та, діңке-ле, т ұр-а-ла
да 
т.т. салт етістіктер.
3. Салт етістіктердің ендігі бір тобы: 
абай
бол, қонақ бол, көңілді бол
т.т. негізгі түбір етістік-
тердің негізі қай м ағы налы сапа екеніне сәйкес- 
тену процесін білдіреді
.Абай-ла, көктем-де, кол-
де, сел-де
т.т. қатар: 
коңілді - коңілсіз, әлді-әлсіз
т.б. сын есімдердің 
-лан, -лен
күрделі ж ұрнақты
түрлерінде жиі қолданылады:
М ыс.: 
кәңіл-де-н - көңіл-сіз-ден
әл-де-н - әл-сіз-ден, жан-да-н - жан-сыз-дан
тағат-сыз-дан, амал-сыз-дан, әдемі-ле-н, сұс-
та-н
т.т.
4. 
Қар ж апалақ-та-й бастады; жаңбыр нәсер-
ле-п, айнала т ұм ан-да-н-ы п, көшелер т айғақ-
т а-н-ып кет т і
т.т. белгілі сы н -си п ат, нақты
корініс түрлеріне субъекті әрекетінде сипат - пы- 
сықтауы ш ты қ ішкі м ағы налы етістіктер тобын 
құрайды.
5. Негізгі түбір етістіктерден: 
отыр, тұр, жа-
тыр
дегендер субъектінің белгілі мерзімдегі қал- 
пын білдіретіні, яғн и : а) 
жат, жатыр
дегенде: 
шалқасынан әлде етпетінен я оң немесе сол жан- 
басымен бе, әйтеуір денесі толығымен сол қалып- 
қа көшуді біліретін болса; б) 
отыр
етістігі құйрық- 
ты басы п, оры н д ы қ я жерде ж ай ғасқан қалы п;
в) 
тұр
дегенде екі ая қ (адам үшін, 4 аяқты мал 
да, келі, күбі, шам т.т.) табанында тік тұру т.т. 
етістіктер айтылып, зерттеліп, баяндалып келеді.
Ж ерде қалы ң төсек, қ о с-қо с жастық, теке- 
мет, кілем тоселген қазақ ғұмырында: 
тізер-ле,
тізе-ле, шөке-ле, жанбас-та, жан-тай, жүре-ле,
сон д ай -ақту /?-я-л д, 
ом -ал, ом-ырам қап малдас
құрт.т.
дастархан басы, әңгіме-дүкен құрғандағы 
неше түрлі отырыс, қисаю жатыстың нақты түрлері 
негізінен 
-ла, -ле
өзге де жұрнақты есім негізді 
туынды түбір салт етістіктерді құрайды.
6. М езгілдік мәнді іш кі пы сы қтауы ш ты ң 
негізгі түбір етістіктердің көп түрлері де сол атау- 
ларьг мен 
-ла, -ле
жұрнақты етістіктер болып ай- 
тылып, олар негізіне 
-п
жұрнақты көсемше, 
-ған,
-гш тұлғалы есімшелерде қолданылып, өздері салт 
сабақты да түрлерінде баяндауыш қызметін атқа- 
рады. М ыс
:.ай-ла-п, апта-ла-п, сағат-та-п, м и-
нут-та-п, түнде-ле-п
кеткен ғұмыр, 
секунд-та-
ға н
қас қағы м т.т.
7. Ілгері, кейін, ж оғары , темен, ылди, құлди 
т.т. нақты мекендік ішкі пысықтауышы мен қоз- 
ғалуы бір ғана етістікке саятын: 
ілгері-ле, ж оға-
ры-ла, өр-ле, тер-ле, кейін-де, коткіншек-те, кұлди-
ла, көлденең-де
туынды түбір етістіктер де бар.
8. 
Мияу-ла
мен 
ойбай-ла, аһ-ла, үһ-ле, іңгә-ла,
тра-та-та-ла, эупірім-де,
аналитикалық түрін сақ- 
таған 
о де, бұ де
(ол де, бүл де, қалай де-сең де 
т.т.) тәрізділер тікелей 
-ла, -ле
жұрнағымен, копте-


ЕТІСТІКТЕР СӨЗЖАСАМЫ
383
ген дыбыстау етістіктері дәнекерлерден соң: 
тық-
ыл-да, аңқ-ыл-да, шіңк-іл-де, тоңқ-ыл-да, тарс-
ыл-да, гүрс-іл-де
т.т. сол ш ы ғарған дыбыстар- 
дың негіз болуымен нақтылы мәнді туынды түбір 
салт етістіктер тобын құрайды.
9. 
-ла, -ле
жұрнақты салт етістіктердің ең 
басымы, көбі көзге көріну және ол қалай көріну 
т.б. әлділігімен айтылып, тыңдаушы айнытпай 
қабылдайтын туынды түбір салт етістіктер. Бұлар 
да негізінен 
-ң, -аң, -ең, -ың-іл, -ақ, -ек
т.б. өзге 
сөзжасам жұрнақтарынан соң 
-ла, -ле,
соның қай- 
талама түрі үстелген салт етістіктерден тұрады.
а) 
ел-ең-де, елп-ек-т е, сек-ең-де, сек-ек-те,
жалб-ақ-та, жалп-алақ-та, қозға-л-ақ-та, жалт-
ыл-да, жылт-ыл-да;
б) 
бүк-ш (и)е-ң-де, сид(и)-аң-да, балп-аң-да,
т оңқ-аң-да
т.т.
10. 
-ла, -ле
аф ф иксі мен 
-ра, -ре,
көп ж ағ- 
дайларда: 
-ла, -ле
мен 
-лы, -лі,
тіпті 
-а, -ы
жұрнақтарын төркіндестіруге, соңғылардың 
-ла, -ле
-ден қы саңданы п, 
а
деп аны қ, 
ы, і
болып қысаң 
дауысты алуы артикуляпиялы қ та, психология- 
лы қ та жағдайлардан тыс еместігін, сондай-ақ, 
жуанды-жіңіш келі варианттарда семантикалы қ 
дәлдік барын байқататын тіл деректері аз емес.
Мысалы: “Тоғы з тоңқылдақ, бір ш іңкілдек” 
ертегісінің бұлай аталуы - тегін емес. Ж ы лаған- 
да: 
а-ң-ыра, е-ң-іре;
ақ көңілдікпен 
аңқ-ы л-да,
жылау - 
еңк-іл-де,
күлудегі 
қарқ-ыл-да, тарқ-
ыл-да,
сөйлеудегі 
барқ-ыл-да, ш апқ-ыл-да мен
күңк-іл-де,
сондай-ақ жалаң қосымш асы: 
ир-ең-
де, бүл-ғаң-да, елп-ең-де
т.т. мен қайталанған: 
ир-
е-ле-ң-де, елп-е-ле-ң-де, қи(ы)р-а-ла-ң-да
тағы бас- 
қаларды ң т.т. м ағы налары мен тұлғалары ны ң 
қанш алы қты сәйкестенетіні - тіл байлы ғы м ы з- 
дың куәсі. Сонымен бірге, бұл жоғарыда келтір- 
ілгендер^атам зам анғы қазақ тілінде оте әріден 
бірге ж асасы п, сонды қтан да олар түгелімен 
сөздікте реестр сөздер қатарынан өз орындарын 
алуы да - ан ал и ти кал ы қ қандай көне болса, 
агглю тин ативті қазақ тілінде с и н тети к ал ы қ 
сөзжасам амалының да қалыптасқан тарихының 
көне текті екенін айғақтайды.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   489   490   491   492   493   494   495   496   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет