Гшһңр Ц£ңсиі о л ж й з й л й р ы н 0й іы иийлі

о
О
1
ө
ө
П
п
( к
и
і
#
щ
ца
>  •  ~
Р
Р
4
...................
С
с
ц*
I »
Ь
_
І
■
Т
т
1»
У
У
%
3
ұ
V
'Г 
Д
Ү
Ү
ІІ
Ф

ф
X
X
ф
е
Чг
Һ
һ
06
£
ч
ч
Ш
ш
г»
о*
щ.
Ы
ы
4
Іі
і
0
3
Ц?1
Араб  әріптері  сөз  басында  бір  түрлі,  ортасында  бір  түрлі, 
соңында  бір  түрлі  жазылады.  Сол  себептен  әріптердің  жазылу 
үлгісін  араб  әріптерімен  салыстырып  беріп  отырмыз.  Апдымен 
қолжазбаның  арабша  мәтіні  беріледі.  Сосын  әріптердің  реті 
бойынша сөз ортасында қалай жазылатынын көрсетеміз.
Мәшһүр-Жүсіптің  Мәшһүртану  ғылыми-практикалық  орта- 
лығының  қорында  сақталған  бірінші  папкасының  113-114- 
беттеріндегі  Әмір  Темірдің  алдында  Мурсаид  Шарифпен 
Тафтазалидің сөйлеуі:
ллш л» АЛа». ^ і з& й 
л і
 
і 
<-ыо с №
у—5 
о *» * 
сЗ
1-*13
  ОАн
с№л
 
■
 .“ 7-/ 
ізГіп..іЛ ( ^ і   в < _ 5 Ь і Ь
ал» 
л
 
^  ^ і і   ^  
сху
^
л
.
  <4н 
^
 
<аз>і>» »-^>*
(5^1 
4-шЬд^І 
АіиіЬ. 
^   З і л   <
?о }“ЧліЗ'і  
і $ ^ а
С№ С№
іл
 
аіЛ-іі
Сонда  Әмір  Темір  бүлар  сөзге  келгенде  бірін-бірі  аямай 
айтысады.  Әншейінде  бірін-бірі  қандай  көріседі  (көреді)  екен 
деп,  байқау  үшін  бір  күн  Тафтазали  жоқта  Мурсайд  Шарифке 
айтыпты:  «Тафтазали семіз,  зор  кеуделі, жуан  қарынды,  күптей 
кісі  екен.  Тегін  тамақ  табылған  соң  аясын  ба?  Ішіп-жеп  семіре 
берген  ғой!  Өзі  де  тамақ  жегенде  он  кісінің  жейтіғүнын 
(жейтінін) бір-ақ өзі жеп  қояды.  Ана  қарын толған  ...  ғой!  Соның
13

ғылымы  (ілімі)  қай  жерінде  тұрады  дейсің?  Жұрт  басына 
көтергенімен ауаланып кеткен ғой!»,- депті.
Сонда  Мурсайд  Шариф  айтыпты:  «Жоқ  олай  емес. 
Құдайдың  құдіретінің  шеберлігімен,  ғылым-білімге толық сауыт 
болсын  деп  әдейі  арнап  жаратқан  (жаратылған)  бір  жан.  Егер 
мұнда  (онда)  мұның бойына орнаған ғылым-білім басқа біреуге 
орнаса,  жарылып  өлер  еді.  Құдай  білмей  жаратты  деймісің! 
Бұлар бұ заманға екінші келмейтіғүн жанлар»,- деген екен.
Жоғарыдағы  мәтіннен  әрбір  әріпке  жеке-жеке  мысал 
апайық:
-  «Аа»  әрпі  3  түрлі  таңбаланған.  « і^ М   -   айамай»  деген 
сөзде  «а»  әрпі  екі  түрлі  таңбапанған.  « о ' -   бірақ»  деген 
сөзде  «і  һамзалі  а»  әрпі  көрсетілген.  Кейде  бұл  әріптің орнына 
«_'  фатха  -   үстіңгі  харака,  «а,  ә»  деп  дыбысталатын  белгі» 
қойылады.  Егер  «а»  әрпі  сөздің  соңына  келсе,  «»йл^>г>  -  
бойына» деген оөздегі сияқты  «» -  һә ,һ» әрпі келеді;
-  «Әә»  әрпі  3  түрлі.  « л ^   Әмір»  деген  сөзде  «тек  әлиф  > 
қана», 
әншейінде»  деген  сөзде  «мәд  әлифә  '  » 
белгіленген.  Бұл  әріп  «>г>л>  әрбір»  деген  сөзде  «»  һ» 
дыбысымен  жазылады.  Кейде  «а»  әрпі  сияқты  «_  фатха  — 
үстіңгі харака,  «а, ә» деп дыбысталатын белгі»  қойылады;
-  «Бб»  әрпі 2 түрлі.  «с
5
лм 
— бірін-бірі» деген  сөзде  «м
—  б»  әрпі,  қолжазбаның  114-ші  бетіндегі  «
іі
'> -
і
^   —  жапырақ» 
деген сөзде  « ^ -  ф» әрібі жазылады;
- «Вв»  әрпі  кездеспейді.  Себебі  бұл әріп  орыс тілінен және 
т.б. тілдерден  келген  кірме сөздерге байланысты болғандықтан 
қазақ тілінде жоқ дыбыс;
-  «Гг»  әрпі  2  түрлі.  «'>4ля>>  — сөзге»  деген  сөзде  «^І кәф» 
әрпімен  жазылған.  Екінші  түрі  де  осы  « ^  кәф»  әрпімен 
жазылады.  Бірақ әріптің үсті « ^ і»  сызылады;
-  «Ғғ»  әрпі 
2
 түрлі.  «ц?^ — ғой»  деген  сөзде  «£ ғайн»  әрібі, 
«<*<-£ — ғылым» деген сөзде «£ аин» әрпі жазылады;
-  «Дд»  әрпі  1  түрлі.  «аАдх>» — сонда»  деген  сөзде  «^ дәл»
әрпі көрсетілген;
-  «Ее»  әрпі  4  түрлі. 
-  сөзге»  деген  сөзде  «>  әлиф» 
әрпімен, 
-   келгенде»  деген  сөзде  үш  рет  «е»  әрпі 
кездеседі.  Үшеуі  үш  түрлі  жазылады.  Бірінші  «^  иә,  и»  әрібі, 
екінші  «і  әлиф»  әрпі,  үшінші  «»  һә,  һ»  әрпі  жазылады.  Бұл  әріп
14

«и'
4
^'  екен»  деген  сөзде  «^'  -  әлиф  және  иә»  әріптері  бірігіп
«е» дыбысын білдіреді;
-  «Жж»  әрібі  1  түрде  ғана.  «і_з£  -   жоқ»  деген  сөзде  «£
жим» әрпімен жазылады;
-  «Зз»  әрпі  3 түрлі.  «'^й'(*и -  заманға»  деген  сөзде  « й зәй»
әрпі,  «
-
  зор»  деген  сөзде  «сй>  зод»  әрпі  жазылады  Бұл 
әріп  кейде  араб  тілінен  кірген  сөздерде  « 
-   зәл, 
-   зай»
әріптерімен жазылады;
- «Ии»  әрпі 3 түрлі.  «^а-уг-Ц^ -  айтысады» деген сөзде  «дг
-  иә»  әрпі  жазылады.  Бұл  әріп  те  араб  тілінен  кірген  сөздерде 
«!  -   һамзалы  әлиф»  әрпімен,  кейде  «и»  дыбысын  білдіретін  «,
кесра» белгісімен көрсетіледі;
-  «Кк»  әрпі  2  түрлі.  « й *^ ч И  -   кеткен»  деген  сөзде  « ^  -  
кәф»  әрпімен  жазылады.  Екінші  түрі  де  осы  ««^  кәф»  әрпімен 
жазылады. Бірақ әріптің үсті  « ^ »  сызылады;
- «Ққ»  әрпі  1  түрде ғана.  «с$Ал^ІіІ -  қарынды» деген сөзде
« іі-  қаф» әрпімен жазылады;
-  «Лл»  әрпі  1  түрлі.  «
5
> ^'ті 
— ғылым-білім»  деген  сөзде
«^ -  ләм» әрпі жазылады;
-  «Мм»  әрпі  1  түрлі.  « < ч і^ 
— ғьілым-білім»  деген  сөзде
«
і
>- мим» әрпімен жазылады;
-  «Нн»  әрпі  1  түрлі.  «й'4
/ 1
  й'4^-  —  деген  екен»  деген
сөздерде « й — нун» әрпімен жазылады;
- «Ңң» әрпі 2 түрлі.  « 4 ^Л 5 '^
с
 -  құдайдың» деген сөзде  «ң»
дыбысын  «
4
і  -  нун  мен  кәф»  әріптері,  « й ^ о ^  -  дейсің»  деген
сөзде « й -  нун» әрпі жазылады;
-  «Оо»  әрпі  2  түрлі.  «й£'йл>'  -   орнаған»  деген  сөзде  « і  -
әлиф және уау» әріптері, 
—
 ғой» деген сөзде «^ — уау» әрпі 
жазы лады;
- «Өө» әрпі  1  түрлі.  «
і - өзі» деген сөзде « і - әлиф және
уау» әріптері жазылады;
-  «Пп»  әрпі  2  түрлі.  « ^^ч ч я  -  депті»  деген  сөзде  «м -  б»
әрпі жазылады.  Бұл әріп  кейде  араб тілінен  кірген сөздерде  «і-*
-  фә» әрпімен бепгіленеді;
-  «Рр»  әрпі  1  түрлі.  « ч^а і  — арнап»  деген  сөзде  «^ — ра»
әрпімен жазылады;
-  «Сс»  әрпі  3 түрлі.  «
І&о* —
 семіз»  деген  сөзде  «о“ — син»
әрпімен  « - Ц ; -  сауыт»  деген  сәзде 
«о**
  —  сад»  әрпімен
15

жазылады.  Бұл  әріп  кейде  араб  тілінен  кірген  сөздерде 
-  
сә» әрпімен белгіленеді;
-  «Тт»  әрпі  3  түрлі.  «і'р1С) -  тамақ»  деген  сөзде  « ^  -   тә» 
әрпімен,  «-
1
=ш е -  жұрт» деген сөзде  « і -  та» әрпімен,  «иг-^Ъ'£ -  
жаратты»  деген  сөзде  екі  «т»  әрібі  қатар  келгенде  екінші  «т» 
әрпі «->- дәл» дыбысымен жазылады;
-  «Уу»  әрпі  3 түрлі.  « й х с  -  жуан» деген  сөзде екі 
«м
 -  у» 
әрпі  бірігіп  «у»  дыбысын  білдіреді.  Кейде  осы  «^ -   у»  әрібінің 
үстіне  үш  нүкте  қойылады.  «^й*  -   анау»  деген  сөзде  тек 
-
уау» әрпі жазылады;
-  «Ұұ»  әрпі  2  түрлі. 
-   тұрады»  деген  сөзде 
«і -  
уау»  әрпі  «ұ»  дыбысын  білдіреді.  Кейде  бұл  әріптің  орнына  «_' 
дамма  -   үстіңгі  харака  «ұ,  у,  ү»  деп  дыбыстапатын  белгі»
қойылады; 
' 
"
-  «Үү»  әрпі  1  түрлі. 
-  жүрек»  деген  сөзде 
-
 уау»
әрпі  «ү»  дыбысын  «й_ягі  -   үшін»  деген  сөзде  «^'  -  әлиф  және 
уау» әріптері бірігіп «ү» дыбысын көрсетеді;
-  «Фф»  әрпі  1  түрлі. 
Тафтазапи»  деген  сөзде 
«иі -  ф»  әрпі  жазылады.  Бұл  әріп  кейде  «п»  әрпінің орнына да 
жазылады; 
" 
5
-  «Хх»  әрпі  2  түрлі.  Бұл  әріп  көбінесе  араб  тілінен  келген 
сөздерде  кездеседі.  Мысалы: 
-
 хазірет»  деген  сөзде  «с
-  ха» әрпі,  « ^ і^  -  КҰДай» деген сөзде «£ -  қха» әрпі жазылады;
-   « Һ Һ »  
әрпі  2  түрлі.  Бұл  әріп  араб  тілінен  кірген  сөздерде 
көп кездеседі.  Мысалы: 
л-Л
 - Әбу һүрайра» деген сөзде 
«ао -  Һә»  әрпі жазылады.  Бұнымен  бірге  « >  {*'» 
-
 һәм,  һәр  (әр)» 
деген сөздерде осы әріп пайдаланады;
- «Чч»  әрпі  кездеспейді.  Себебі бұл әріп орыс тілінен және 
т.б. 
тілдерден 
келген 
кірме 
сөздерге 
байланысты 
болғандықтан, қазақ тілінде жоқ дыбыс;
-  «ІІІш»  әрпі  2  түрлі. 
-   Шариф»  деген  сөзде  «ц- -  
шин»  әрпі,  « й .с^ -  үшін» деген сөзде  «£ -  жим»  әріпнің астына 
үш нүкге қойылып жазылады;
-  «Ыы»  әрпі  3  түрлі.  «
15
-э'си^Ц^  -   айтысады»  деген  сөзде 
«ы» әрпі 2 рет кездеседі.  Бірінші « ^  -  и» әрпімен, екінші 
«^
 -  а 
немесе  и»  деп  дыбысталатын  «әлиф  мақсура»  әрпімен 
жазылады.  «Ы» әрпі  кейде  « ^ ^ >
4 /1
 — айтыпты» деген сөзде  «_»
-  уау»  әрпімен жазылады;
іб

- 
«Іі» әрпі  5 түрлі. 
«<зл^
 
-  бірін бірі» деген сөздерде 3 
түрі  де  кездеседі. 
-   бірін»  деген  сөзде  алғашқы  «і»
әрпінің  орнына  «а»  әрпі  сияқты  «_  фатха  -   үстіңгі  харака,  «а, 
ә»  деп  дыбысталатын  белгі»  қойылады,  екінші  «і»  әрпінің 
орнына  «ц£  -   иә,  и»  әрпі  жазылады. 
«із^н*
  -   бірі»  деген  сөзде 
екінші  «і»  әрпі  «ы»  әрпі  сияқты 
«<з
  -   а  немесе  и»  деп 
дыбысталатын  «әлиф  мақсура»  әрпімен  жазылады. 
-
Темір» деген сөзде  «і» әрпінің орнына  «_*- уау» әрпі жазылады.
-  ішіп» деген сөзде 
«^
 - әлиф пен иә» әріптері бірігіп «і»
әрпін білдіреді.
Ғы лы м,  Білім
Ғылым,  білім  немен  болады?  Әууәл  жаратушы  Құдай
Әууәл
ғилму  мағрифат әл-Жаббар 
Тағаланы танымақ».
Әууәл -   араб  сөзі.  Әуелгі,  алғашқы,  бірінші  деген
Ж
Ол  Құдайды  қайтсе  таниды.  Әркім  өзін  таныса,  сонда
Құдайды  таниды.  Не  үшін  Пайғамбарымыз  Мұхаммед  әл-
Мұстафа  салаллаһу  ғалайһи  уас-сәлам  айтқан:  «Мән  ғарафа
нәфсәһү фақад ғарафа раббаһү».
(Түсінік:  бұл  хадис  шариф  «Кімде-кім  өзін-өзі  таныса,
Рабысын таниды». Ж.Х.)
- «Әркім өзін таныса Тәңірісін таниды»  - деп  мұнан  мағлум
бо л д ы.
АллаГның]
зор,  өзі  жалғыз.  Онан  басқа  жалғыз  болып  іске  жараған  нәрсе 
жоқ.
Дүниеде  Имансыз  жақсы  болмайды.  Харамсыз  халал 
болмайды.  Құдай  Тағаланың  жаратқан  нәрсесінде  ғақылдан
(ақыл) ғазиз уа шариф нәрсе жоқ.
(Түсінік: ғақыл, ғазиз, шариф -  араб сөздері. Ғақыл -  ақыл, 
шариф  -   шарапатты,  ғазиз  -   құдіретт  і,  нәзік  деген  мағынада.
Ж.Х.)
Л
яырмргй
  кппкіпмяй жапғыз өзі  неменеге жаоалы? Жаннан
Ш
  І Г Г ІШ  
®  
г'   ’—
^  
М  
&ШЩЛ
аяулы,  онан  қадірлі  не  нәрсе  бар? Дэишде» ■ қп гі ііпмпй  жалғыз
тұрғанда
ілып
17
я
к
Ш
атындағы  ПМ У-дің
академик  С.Бейсембаев 
атындағы  ғылыми
КІТАПХАНАПһ!

еді  үшеуі  бір  жерге  бас  қосқан  соң,  сонымен,  мінеки,  біз  адам 
болып отырмыз. Адамның адам болып түрғаны осы үшеуінің бір 
жерге  бірігуіменен  бүларның  басын  біріктіріп  қосуға  топырақ, 
су,  от,  жел  төртеуі  бір  жерге  жиылумен  дене  болды.  Отпен 
судың  арасында  жел  дәнекер  болды.  Топырақ  пен  желдің 
арасына су дәнекер болды.
Дүниеде  не  нәрсе  болсын  бірінсіз-бірінің  күні  жоқ.  Оттың 
жануына  жел  керек.  Желдің  күшейуіне  су  керек.  Судың  жүрер 
жолына  топырақ  керек.  Топырақтың  желге  үшпасына  су  керек. 
Адамның денесінде  осы  төрт  нәрсе  түгел.  Биттей  көздің  ішінен 
бәрі табылады.  Көздің  ашылып  түрған жайы  барлығына дәлел. 
Жас  ағады  суы  барлығына  дәлел.  Бір  нәрсе  тисе  жарқ  етеді, 
оты  барлығына  дәлел.  Бір  арадан  қозғалмақ  жоқ  болғаны 
топырағы барлығына дәлел.
Судан 
қорытылып 
қан 
болды. 
Жерден 
қорытылып 
қақырық  болды.  Оттан  қорытылып  зәр  де  болды.  Топырақтан 
қүратылып  су  да  болды.  Қара  қорым  дейді  қазақша  айтқанда 
қанның  ордасы  -  жүрек.  Қақырықтың  ордасы  -  өкпе.  Зәрденің 
ордасы -  өт.  Судың ордасы -  бауыр, талақ. Адамның денесінің 
құрғақшылығы  -  судан  қара  қорымнан  болады.  Су да  күшейіп, 
қаппынан асса, ұйқы  кем болып, ояулық  көбейіп,  судайы болып 
ауруға  айланады.  Дененің  былжырап  дымықпағы  зердеден 
болады. Дененің күйіп-жануы -  қаннан болады.
Дененің  суық  болып,  мұздап  қалуы  қақырық  күшейуінен 
болады.  Құдайының  құдыретінің  шеберлігін  білемін  десең,  өз 
бойыңа  жақсы  қара.  Қандай  шеберлеп  жаратқан?  Іші,  тысы 
біріне-бірі қалақ басын қалай қосып біріктірген.
Әркімнің жаны  бір  қапыпта,  бір түрде болмайды.  Сол  үшін 
айтылады:  «Арық  пенен  семіздің  басы  бір  ме?  Жақсы  менен 
жаманның жаны  бір  ме?»  - деп.  Дене бір  қараңғы үй.  Жан онда 
жарық  қылып  тұрған  нұр.  Біреудің  жаны  шырақдан[тан] 
сықылды.  Кей-  біреудікі  май  шам  сықылды.  Кейбіреудікі  тас 
шам  сықылды.  Кей-  біреуідікі  кәрасин  [керосин]  майының 
жарығы  сықылды.  Кейбіреудікі  онан  да  жарық  машинамен 
жағылатұғын  электрі  бар жарық сықылды.  Онан да жарығы  зор 
нұрлы  жан  болады.  Есебі  жан  деген  нәрседе  ниһаят  жоқ. 
Адамның денесі  машина.  Будың  күшімен жүріп тұрады.  Денеде 
не  нәрсенің үлгісі өз денесінен алып білуге мүмкін.  Күллі денеге 
күш  беріп түратұғын жүрек.
18

Адамның  12  мүшесінде  мұнан  күш  алмай,  өз  бетімен 
жұмыс қылаіұғын дене жоқ.  Ауыздан  ішілген  асты  құрсақ өзіне 
қарай  тартып  алып,  төрт  машина:  бірі 
жан-жаққа  жібермей 
сақлап  [сақтап],  біреуі  майдай  араластырып,  қайнатып,  бірі 
қаймағымен  тортасын  айырып.  Бірі  тортасын  түп  қарынға 
шығарып  тастап,  тұрып  қалған  таза  қаймағы  есептісін  бауыр 
өзіне  қарай  тартып  алып,  қан  түсіне  айналдырып,  бояу  жасап, 
қаралтымрағын  талақ  өзіне  қарай  тартып  алып,  су  деген  қара
қорым сол болады.
Сарғылтымын өт өзіне қарай тартып,  сафра  [запран] деген 
сол  болады.  Ақшылын  өкпе  өзіне  қарай  тартып  алып,  болғым 
деген  сол  болады.  Көрікгің  желіндей  өкпе  желімен  үріп, 
кеңірдек  жолымен  сіңбірік,  қақырық  қылып  қайта  алып  далаға 
шығарып  жатады.  Мүның  бәрінен  іркіліп  қалған  қан  бауырда 
сумен  аралас  болғандықтан  тағы  дәнемеге  жарамайтұғын 
болған  соң,  ол  қанмен  араласып  жүрген  суды  бүйрек  өзіне 
қарай  тартып  алып  сідік  қылып  жасап  қуыққа  жіберіп  жатады. 
Енді  бауырдың  өзінде  қалған  таза  қан  тамыр-тамырға  тарап, 
тамам  ағзаға  жайылуға  бет  бұрып  [беріп]  әр  мүшеге  өсім
жүргізіп, етке-ет, майға-май қосады.
Тамыр ішінде жүрген қанлардың [қандардың] таза-тазасын 
сүзіп алып, екі домалақ еркекке бала болатұғын суды жасап.  Екі 
емшек  ұрғашыда  сүт  жасап  шығарады.  Егер  талаққа  бір 
«ғиллет»  пайда  болып  бауырдағы  қаннан  қара  құрымды 
айырып  ала  алмаса  онымен  араласқан  қан  ағзаларға  тараса, 
безгек, жындылық, саудайылық аурулар сонан болады.
Егер  өтке  бір  ғиллет  пайда  болып  бауырдағы  қаннан 
сафраны  (запран)  айырып  ала  алмаса,  шөледеуік сықылды  әр 
түрлі  сарылық  аурулар  сонан  болады.  Бұның  әмсәлі  беденде 
олан  ағза  уа  қууатлары  бір-бірі  өз  қызметінде  жарайалмай 
бірінде  кемлік  болса,  иә  қызметінден  [қызметінен]  қалса, 
машина  бұзылған  сықылды  болып  денеге  ауру  сол  себептен 
пайда бо л ад ы.
Адамның  денесінің  мисалы:  Бүтін  әр  нәрсесі  түгел  бір 
шаһар  төрт  түрлі  кірпіштен  жасалған.  Ол  төртеуі  шар  ғанасир 
арбаға:  от,  су,  жел,  топырақ.  Шаһар  болуға  керек  жабдықлар 
[тар]  тоғыз  түрлі  нәрсе:  ет,  қан,  сүйек,  жілік,  сіңір,  тамыр,  тері, 
май,  түк.  Үйлердің  мәткесі  есебінде  -   сүйеклер  [тер].  Шеге
19

есебінде  -   сіңірлер,  үш  жүз  арық  есебінде  үшжүз  алтмыш 
тамырлар бәрі бір жүректен тарайды.
1 2
  даруаза  [қақпа]  есебінде  -   екі  көз,  екі  құлақ,  екі  танау, 
екі  емшек,  ауыз.  Жаман  нәрселер  шығарылып  тұратұғын 
төмеңгі екі жол,  кіндік. 
1 0
 түрлі  казине  [қазына]  есебінде:  бауыр
-   қан  қазынасы,  ми  -   ақыл  қазынасы,  жүрек -   жан  қазынасы, 
талақ -  қара құрым қазынасы, өт -  зәрденің қазынасы,  құрсақ -  
ас сіңіретұғын машинаның бірінші қазаны, өкпе -ж е л  қазынасы, 
ішеклер[тер]  -   қорытатұғын  машина  қазынасы.  Сегіз  ұста 
орнында  ішке  асты  адамның  ішіне  қарай  тартып  алатұғынның 
аты -  жазба.
Ішке барған тағамды шап беріп ұстай алатұғын машинаның 
аты  -  арабша  маске.  Тиірменше  үгіп  бойға  сіңіретұғынның  аты 
араб  тілінде  һәдм.  Мұнан  мүшелерге  баратұғынын  бөліп 
жіберетұғын  машинаның  аты  араб  тілінде  дәфға.  Әр  мүшеге 
қорек  жіберіп  тұратұғын  машинаның  аты  араб  тілінде  ғадиа. 
Бала  жасайтүғын  машинаның  аты  мұсаууәра.  Әр  денені 
өсіретұғын  машинаның  аты  намиа.  Құрсақта  қайнаған  тағамды 
әуелі сорпа, онан ет,  онан сүйекке айландыратұғын  машинаның 
аты -  қууат муаплида.
Ол шаһарға бес күзетшісі есебінде  «хауас хамса» 
о^лс 
дейді:  Көз,  құлақ,  мұрын,  қол,  ауыз.  Бірі  көрумен  хабар  береді. 
Бірі естумен хабар береді.  Бірі  иіскеп білумен хабар береді.  Бірі 
ұстап  білумен  хабар  береді.  Бірі  әр  нәрсенің  дәмін  татумен 
ащы,  тұщы,  ыстық,  суықтан  хабар  береді.  Сол  үшін  айтады: 
«Алыспенен  жуықты  —  жортқан  біледі,  Ащыменен  тұщыны 
татқан біледі» - деп.
Екі қол екі қанат есебінде, екі аяқ екі тіреу есебінде.  Мұның 
бәрін  үш  патша  бір  жерде  отырып  бас  қосып  ақылдасқан 
сықылды  бәрі  сөзін  бір  араға  қоюмен  жақсы  ұстап,  бұзбай 
билеп  тұрады.  Оның  екеуі  уәзір  есебінде,  бірі  патша  есебінде. 
Мұның  біреуі  рух  деп  айтылады.  Ғылым,  білім  қызметі  мұның 
күшімен табылады.  Мұның біреуін рух хайуаны деп атайды.
Жүректің ортасында (тақты ор) ішкен-жеген  қоректің барып 
тұрған тазасынан күш апады.  Барша денені кезіп тамырлардағы 
қанды,  суда  жүрген  балықтай  жүреді,  мұның  бәрін  —  рух 
шәһуәні  дейді.  Бауырда  болады  әр  мүшеге  қоректі  бұл 
үлестіреді.  Жын  сықылды  бұза  бастайтұғын  осы  сегіз  ұста 
мұның  қызметкері  мұның  мақсаты денені  бүтіндеп,  түзетіп  беру
20

өліп тірілумен,  ақырет жұртының болу-болмастығымен жұмысы 
жоқ.
- 
«Нәфсу  әм-мара»  _/<*'  ц*Л> деп  айтылатұғын  батыр  осы. 
і 
Мұның  уысына  түсіп  кеткен:  «нәғузу  бил-ләһ» 
'м 
; 
айтарға  жарамай қалады.
1
 
Назым мен бұлай айтылады:
Тақт пай(шай) ғақылдық жүрек еді.
Мемлекеті көп дене керек еді,
Аты- нәпсі рағиат, халқы ағда.
Казначайы маскі бөлек еді.
Екі көз қарауылша қылған тұрақ,
Елші еді сөз таситын екі құлақ,
Ақ таяғы шабарман екі қолы,
Жансыз [ды] иіскеп білер бұрынырақ.
Дәрігер біледі екен дәмін татып.
Бір ғақыл (ақыл) түзетеді бәрін жатып. 
Ұстаса ол қуат жазба дүр.
Баста ми тұр бәріне таңдай атып.
Емеспе тиірменше отыз тісің.
Ас сіңірер машина (нану кісің),
Ас дәмін ауыз біліп болар дәрігер.
Білуге бәрін айырып жетсе күшің.
Қууат масрур болып,  қисаб.
Ол қууат мүнмиа зергерге ұсап (ұқсап).
Сегіз шебер жан білмей іште жатыр, 
Тыстағының баршасын түзеп жасап. 
Кеңірдек, өңешің мен қарын, жүрек,
Өкпе,  бауыр, талағың -  бәрі  керек.
Қақырық пен түкірік сыпырғышың,
Пайдасын білсең керек болсаң зерек.
Бәрінен айтылмаған бір жер қалды,
Бересін үйіп-төгіп соған малды.
Күшті өгізің бар болса егін айда,
Пайданың көретұғын сол қақалды.
Уағыз
Адамның  денесі  екі  нәрсенің  күшімен  саламат  аурусыз 
тұрады.  Бұл  екі  нәрсенің  бірі-  қызыл  қан,  бірі  -   бұзылған  қара
21

қан.  Таза  қызыл  қан  екі  дем  алыстың  бірімен  даладан  ішке 
қарай кіре береді. Жүрекке барып, жүректен әрмен күллі  денені 
аралап,  қайтуында  қара  қан  болып  тағы  жүрекке  келіп  дем 
алыстың  жолымен  далаға  шығып  түрады.  Міне,  Құдіреттің 
шеберлігі.
(Түсінік:  Құдірет -  Жаратушы бір Алла деген ұғымда. Ж.Х.)
Ішке  қарай  кірген  демалыс  -   қызыл  қан,  далаға  қарай 
шыққан демапыс -  қара  қан.  Бұл дем  алысқа жақсы  һәуа  (ауа) 
керек. Адам өзін таза  һәуада сақлауға керек.
Екінші:  Бұл  екі  дем  алысқа  күш  беруге жақсы тағам  керек. 
Сол себептен айтылады:  «Ауру астан, дау қарындастан» - деп.
Үшінші:  Бұл екі дем алысқа күш беруге «Харакәт уа сукун». 
Қазақша:  «Жүру,  түру».  Мезгілімен  жүріп,  мезгілімен  тұрып, 
уақытымен жатып, уақытымен тұру керек.
Төртінші:  Бұл  екі  дем  алысқа  ұйқы  мен  ояулық  мезгілімен 
олар да керек.
Бесінші:  Бұл  екі  дем  алысқа  күш  беруге  саулық  керек. 
Адам  өз  көңілін  өзі  төмендетпей  ұстау  керек.  Қазақта  мақал 
бар:  «Ит өз құйрығын өзі алып жүрмесе,  оны  кім алып жүреді» - 
деген.  Оның мәнісі: Адам өз көңілін өзі  көтеріп жүру керек деген 
сөз.
Алтыншы:  Екі  дем  алысқа  күш  беруге  ашу,  қорқу,  өкініш 
сықылды  нәрселерден  өзін  аулақ,  алыс  жүргізуге  керек,  Бұл 
айтылғандардың  бір  де  бірі  адамда  жоқ  болса,  адам  ауруға 
шалынады.  Не  қалпынан  асып  көтеріліп  кетсе  онда  да  жаман 
болады.  Аса  қорыққаннан,  аса  қуанғаннан  не  зор  ашу 
қысқаннан өліп кететұғынлар көп болады.
Жан -  бір асыранды  құс,  дене -  бір  қапас.  Ол  құсқа  от,  су 
бермесе,  қапаста  тұрып,  аштан  өліп  қалады.  Оған  қорек  беру 
керек.  Хайуан тамақтан  семіреді, жан  құлақтан  семіреді.  Мұнан 
мағлүм болды жақсы сөзге жан семіреді екен.
Жанның 
қорегі 
құлақ 
сүйсінерлік  сөз 
екен. 
Адам 
тіршілігінде,  ден  саулығында  құлақ  сүйсінетұғын  сөз  естуге 
талап  тырмысу  керек.  Түркістан  шаһарында  ақ  күмбезі  бар 
сұлтан қожа Ахмет Яссауи хазірет сұлтан айтқан:
Сөзні айдым әркім болса дидар талап.
Жанні жанға шынды қылып рәкні аулап.
22

Яғни  сөзні  айттым  Алла  Тағалаға  ғашық  уа  махаббат  зор 
болып  дидар,  талап  қылушыларға,  егер  ол  тыңлаушы  жан 
құлағына 
айтушының 
аузына 
тыққандай 
қылып. 
Алма 
ағашының  бұтағына  қайыңның  бұтағын  улап  орнатқандай 
қылып шын кеңілімен тыңласа (тыңдаса) деп.
Қазақ  мақалы  айтады:  «Сөзді  айтқып  ұққанға.  Жанды 
жанға  соққанға.  Айтып  айтпай  немене  мақтамен  құлағын 
тыққанға.  Ақпа  құлаққа  айтсаң,  ағып  кетер.  Ұқпа  құлаққа 
айтсаң,  ұғып  кетер. Жан  құлағын  салып тыңлаушының жоғынан 
далада  тұрған  молаға  иесіз  қалған  қораға  айқайлай-айқайлай
басым ауырды»
Адамның  жаны  асыл  жаратылған  ғалам  аруахта  Құдай 
Тағалаға  жақындасуға  лайықлығы  болмағаннан  бұл  ғаламға 
Құдай  Тағалаға  жақындасуды  табу  үшін,  махаббат  арттыру 
үшін келді.  Бұл ғаламға келмес бұрын өз алдына бір қосын жұрт 
еді.  Оның  үшін  хадис  шариф 
былайша  бұйырды:  «әл 
әруахжунуд  мәжнуд  мәжнәд  уа  ән  тәғәрәфә  итләфә  уа  ән
тәнәкәрә ихтиләфә».
Мағна-и  хадис  шариф  бұ  дүр:  «Дүниеге  келместен  бұрын 
рух біткен ғалам  әруахта өз алдына  бір  қосын  әскер еді.  Сонда 
жүргенде,  біріне-бірі  танымал  үйір  болған  жанлар  дүниеде 
бірімен-бірі  тату- тәтті  үйір  болысып  жүреді.  Бірі  мағрибтің,  бірі 
машрақтың  кісісі  болса  да  ғалам  әруахта  жанға-жан  танымал 
үйір  болса,  бір  туысқан  бауыр  болса  да  жарлы-байлы  болып, 
қоса салып үйір  болса да  бірімен-бірі  тату-тәтті  болмайды.  Сол 
үшін  айтылады:  «Біреуді  біреу  жек  көрсе,  рухым  шошиды,
жаным жек көреді» - деп.
Біреуді  біреу  жақсы  көрсе  «жаным  жақсы  көреді»  деп
айтылады.  Олай  болса,  адамның  жаны  бил-жамал  ғалуиа  уә 
нурани  олып  (болып)  әсна-и  хазірет  бізден  екен.  Уа  мақаматы 
мағлумасы  мәртебесіне  қарай  ғаршы  күрсісі  аспан  екен.  Сол 
белінде  ғаламнан  бұл  төмен  ғаламға  түскені  кәмалат  хасыл 
қылып,  дәреже  тауып,  асыл  мақамына  қайту  үшін,  жайың  ол 
орыннан да жоғары мәртебеге өтуге тырысу үшін.
Бұл  кәмелет  таппақ  себепсіз,  жарақсыз  болмайтұғын 
болған  соң,  Хақ  Тағала  ғинаиаты  илан  Ғалам  Ғулуда  олан 
аруақ.  Ғалам  суғлада  болған  денені  әләт  әсбаб  мәнзиласында 
жаратып адамзатны рух уа жисм яғни жан уа тән иле түзетіп, екі 
ғаламды  ихсан  уа  икмал  көркемірек уа  бүтінірек жаратты.  Жан
23
\

жүктеу/скачать 10,48 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: