АҒАРТУШЫ-ДЕМОКРАТТЫҚ БАҒЫТТАҒЫ

139 
 
сипатын,  дәуір  шындығын  кең  кӛлемде  суреттеуге  ұмтылудың  нәтижесінде 
қазақ әдебиетінің жанрлық тұрғыдан баюына ӛлшеусіз еңбек сіңірді. 
Бұл  бағыттағы  ақын-жазушылар  қазақ  арасындағы  ілгершіл  қоғамға  жат 
ескілік  қалдығын,  теңсіздікті,  отаршылдық  саясатты  аяусыз  сынады. 
Халықты  оянуға,  мәдени  шаруашылық  жақтан  жетілуге,  еңбекке,  оқуға, 
алдыңғы  қатарлы  елдер  мәдениетінен  үйренуге,  отырықшылдыққа,  қала 
салуға үндеді. Әлеуметтік теңсіздіктің басты кӛрінісі ретінде әйел теңсіздігін 
алып, ӛздерінің негізгі шығармаларына осы тақырыпты арқау етті. 
Олардың  жазба  әдебиетті  ӛркендету  мақсатындағы  жанрлық  ізденістері 
жазба  әдебиеттің  құр  еліктеу  дәрежесінде  қалып  қоймай,  ұлттық  тӛл 
әдебиетіміздің  қалыптасуына  жол  ашты.  Сӛйтіп  жазушылық  қол  таңбалары 
айқындала  түсіп,  әрқайсысының  ӛзіндік  тақырыбы,  ой-пікірі,  стилі,  ӛзіне 
ғана тән шеберлік мектебі қалыптасты. 
Ағартушы-демократтық  бағыттағы  ақын-жазушылар  шығармашылығы 
шын мәніндегі сыншыл реалистік дәрежеге кӛтеріліп, дүние құбылысын кең, 
терең негізде ашты. Бұл бағыттың ӛкілдеріне таза әдеби шығармашылықпен 
айналысып,  кәсіптік  деңгейдегі  жазушылық  шеберлікке  кӛтерілген 
Ш.Құдайбердиев,  С.Торайғыров,  М.Сералин,  С.Дӛнентаев  сынды  ақын-
жазушылармен 
бірге 
шығармашылығы 
ағартушылық-ұстаздық 
қызметтерімен  тығыз  байланыста  ӛрістеген  С.Кӛбеев,  Б.Ӛтетілеуов, 
Т.Жомартбаев сынды тікелей ағартушылық тақырыпта қалам тербеген ақын-
жазушылар да жатады.  
Спандияр  Кӛбеев  (1878-1956).  Қостанай  ӛңірінде  дүниеге  келген.  Ӛмір 
бойы ұстаздық-ағартушылық  қызметте болған.  Алтынсарин  ашқан  мектепте 
оқып,  орыс  әдебиетін,  мәдениетін  бойына  сіңіріп,  алдыңғы  қатарлы  орыс 
ақын жазушыларына еліктеп ӛскен. И.Крылов мысалдарынан аударған “Үлгі 
тәржіма”  жинағының  ағартушылық,  әдеби-мәдени  маңызы  ӛте  жоғары. 
Аудармасының  кӛркемдік-тұрғыдан  ӛзіндік  жетістіктері  бар.  “Үлгілі  бала” 
жинағының оқу құралы, хрестоматия ретіндегі маңызы ӛте зор. 
Спандияр Кӛбеевтің 1913 жылы жарық кӛрген “Қалың мал” романы қазақ 
кӛркем прозасындағы елеулі табыс болып саналады. Романның тақырыбы – 
әйел теңсіздігі. Романда ескіліктің қалдығына саналатын әдеп-ғұрыптар ӛткір 
сыналады. Шығармада әлеуметтік теңсіздік айқын кӛрініс тапқан. Романдағы 
басты  кейіпкер  Итбай  бейнесі  –  сатиралық  типтік  образ.  Оның 
сыбайластарының бейнесі де осы жолмен ашы-лады. Романда жаңа қоғамның 
жаңа  адамдарының  бейнесі  де  сомдалған.  Басты  кейіпкерлердің  бірі  – 
жаңашыл бейне Қожаштың күрескерлік іс-әрекеттерінің мәні ӛте зор. Ӛз бас 
бостандығы жолындағы күресте шыңдалған қазақ қызы – Ғайша образы сол 
тұстағы реалдық ӛмір шындығына сәйкес сомдалған. Ғайша арқылы теңдікке 
ұмтылған  қазақ  қыздарының  типтік  бейнесі  жасалады.  Ғайша  мен  Қожаш 

140 
 
бейнелері  жаңа  заман  ағымымен  үндесіп,  жастар  санасын  оятуда  үлкен 
міндеттер атқарды. 
Романның  жанрлық  талаптарға  жауап  беруі,  әрине,  толымсыздау.  Роман 
құрылымы,  жағымды,  жағымсыз  кейіпкерлерді  сомдаудың  шынайылығы, 
кӛркемдік  шындық  нанымдылығы  жағынан  да  жанр  талабына  толық  жауап 
бере алмайды. Дегенмен, алғашқы тәжірибелердің бірі болса да, жазушының 
ӛзіндік  стилі  қалыптасып,  тілінің  қарапайымдылығы  арқылы  ӛмірден 
оқшауланбай оқырман талабымен қабысып жатады. Бұл шығармада сыншыл 
реализм  сипаттары  басым  болып  келді.  Роман  біршама  кӛркемдік, 
образдылық  жетістіктері  нәтижесінде  қазақ  әдебиеті  тарихынан  ӛзік  орнын 
алған шығарма болып табылады. 
С.Кӛбеевтің  “Орындалған  арман”  шығармасында  ӛмірбаяндық  оқиғалар 
қазақ  ӛмірінің  әлеуметтік  шындығымен  астасып  сипатталады.  Бұл  шығарма 
мемуарлық  жанрдың  қазақ  әдебиетіндегі  бастау  кӛзі  десе  болғандай. 
Ағартушы-жазушы С.Кӛбевтің қазақ әдебиеті тарихында ӛзіндік орны бар.  
Бекет  Ӛтетілеуов  (1883-1949).  Қостанай  ӛңірінде  дүниеге  келген. 
Орысша  оқып,  орыс  мәдениетін,  орыс  әдебиетін  жете  меңгерген.  Орыстың 
реалистік  әдебиетінен  нәр  алып,  аудармамен  айналысып,  ұстаздық  қызметі 
мен  аудармашылықты  ағартушылық  жолына  пайдаланды.  А.Пушкин, 
М.Лермонтов,  К.А.Жуковский  т.б.  аударған  ӛлеңдерінде  кӛркемдік  белгілер 
бар.  И.А.Крыловтан  (“Кӛкек  пен  кӛгершін”,  “Мұжықтар  мен  ӛзен”, 
“Ысырапқор  мен  Қарлығаш”,  “Бұлбұлдар”,  “Бала  мысық  пен  қара  торғай”, 
“Бүркіт  пен  ӛрмекші”,  “Бай  мен  етікші”,  “Түлкі  мен  жеміс”,  “Піл  мен 
қанден”,  т.б.),  И.И.Хемницерден  (“Құмырсқа  мен  дән”)  аударған 
мысалдарынан  ӛзіндік  қолтаңбасы  танылады.  Б.Ӛтетілеуов  аудармалары 
түпнұсқаға  ӛте  жақын.  Аудармаларын  кӛбіне  қазақы  ӛлең  жүйесіне  салып 
жасайды.  Сондықтан  да  кӛбіне  түпнұсқаның  ӛлең  құрылысын  сақтай 
бермейді.  Б.Ӛтетілеуовтің  “Дүние  ісі  ақыретке  кетпес”  (Қазан,  1912), 
“Жиған-терген”  (Орынбор,  1914)  жинақтарының  қазақ  әдебиетінен  алар 
ӛзіндік орны бар. 
Оның  тӛл  туындыларында  ағартушылық  бағыт  басым  боп  келеді.  Ақын 
әлеуметтік  теңсіздік  кӛре  білді.  Байлардың  озбырлығын,  надандығын 
әшкереледі  (“Қазақтың  байлары  мен  нашар  кӛршілері”  т.б.).  Елдің 
қараңғылық күйіне жаны күйзеліп, оқу-білімге шақырды (“Болғанда сыртың 
бүтін,  ішің  түтін”  т.б.).  Жаман,  кертартпа  қасиеттерден  жиренуге,  жақсы 
қасиеттерді  үйренуге  үндеді  (“Данышпан  қазы”  т.б.).  Бір  қатар  ӛзіндік 
шығармаларында  ой  оятар  пікір  мол  кездесіп,  кӛркемдік  деңгейі  жоғары 
болып келеді (“Ӛмірдің үш басқышы”, “Хат”, “Жалғыздың ӛмірі”, т.б.). 
Б.Ӛтетілеуов  шығармашылығына  тән  басты  белгі  –  барлық  шығармалары 
ағартушылық  оймен  ұштасып  жататындығы.  Ақын  Қазан  тӛңкерісінен 

141 
 
кейінгі  алмағайып  заманда  шығармашылықты  біржола  доғарып,  ұстаздық 
еңбекпен айналысты. 
Тайыр  Жомартбаев  (1984-1937).  Абай  елінде  туып,  Абай  ӛлеңдерімен 
ерте  танысып,  Абай  ӛнегесінен  үлгі  алып  ӛскен.  Жастайынан  Абай 
поэзиясына  сусындап,  “болмасаң  да  ұқсап  бақ”  үлгісімен  еліктеп  ӛлең  жаза 
бастаған.  Есейе  келе  қазақтың  басқада  ақын-жазушыларының,  орыс 
классиктерінің шығармаларын оқып-үйренеді. “Ғалия” медресесінде оқыған. 
1912  жылы  Семейдегі  “Жәрдем”  баспасынан  “Балаларға  жеміс”  жинағы, 
“Қыз кӛрелік” ұзақ әңгімесі басылып шығады. 
“Балаларға  жеміс”  жинағының  басты  тақырыбы  –  оқу-білімге,  ӛнер-
ғылымға  шақыру.  Оның  ӛлеңдерінің  кӛбі  тікелей  балаларға  арналып 
жазылып, онда оқудың мәнін түсіндіру басым болып келеді. Ӛлеңдерінің кӛбі 
(“Мектеп  ішінде”,  “Мектепке  шақыру”,  “Балаларға  насихат”,  “Балаларға 
ӛнеге”) Ы.Алтынсарин шығармаларымен үндесіп жатады. “Иждиһатты бала”, 
“Жалқау  бала”  ӛлеңдерінде  балалардың  ӛз  ӛмірінен  ала  отырып, 
салыстырмалы  образдар  арқылы  жақсы  мен  жаман  айырмашылығын  ӛте 
әсерлі бере біледі. Ол Л.Толстойдың балалар тақырыбына жазған ӛлеңдерін 
де аударған. 
Т.Жомартбаевтың “Қыз кӛрелік” атты ұзақ әңгімесі бар. Басты кейіпкер – 
Ғайникамалды білімді, оқыған  жан  ретінде бейнелеп,  сол  арқылы  жастарды 
оқу-білімге үндейді.  Кӛзі  ашық Ғайникамалдың ӛз құрбыларын қараңғылық 
торын  бұзуға,  оқу  мен  ӛнерге  шақыруы  арқылы  жазушы  ескілікке,  қалың 
малға  қарсы  күресте  басты  қару  оқу-білім  екендігін  дәлелдеуге  тырысады. 
Бұл ұзақ әңгіменің ӛзіне тән кӛркемдік-эстетикалық жетістіктері баршылық. 
Соның  бірі  –  фантастикалық  шығармаларға  тән  құбылыстардың  араласып 
келуі.  Бірақ  шығармада  ӛмірдің  нақты  шындығы  кӛп  кӛрініс  таппайды. 
Толғақты  мәселені  кӛтере  білгенімен,  шығарманың  ӛнбойында  схематизмге 
бой ұру кӛрініс береді. Образ жасау мен характер ашуда да автор үстірттікке 
ұрынған.  
Әріп Тәңірбергенов (1856-1924). Аягӛз ӛңірінде туып-ӛскен. Ӛз тұсындағы 
алуан  қырлы  әлеуметтік  оқиғаларға  араласып,  сан  түрлі  қызмет  атқарған. 
Мұсылманша  да,  орысша  да  білім  алған.  Ӛз  кезіндегі  ӛрелі  жанның  бірі 
ретінде  бағаланып,  кӛп  тілді  игерген  (орыс,  түрік,  араб,  фарсы,  қытай). 
Шығыстың классикалық әдебиетінен де, орыс әдебиетінен де нәр алып ӛсуіне 
байланысты  шығармашылығында  осы  әдебиеттер  әсері  алмасып  кӛрініс 
тауып  отырады.  Ӛлеңдерінде  ӛз  дәуірінң  ӛзекті  мәселелерін  кӛтере  білген. 
Бірақ  жалпы  шығармашы-лығында  қарама-қайшылықтар  кездесіп  қалатын 
кездері бар. Бірқатар ӛлеңдері поэзиялық тұрғыдан жатық, ұйқасы келісімді, 
ой  ағыны  айқын  болып  келеді.  Кейбір  ӛлеңдері  табан  астында  суырып 
салмалылықпен  шығарылғандықтан  да  мағынасы  жағынан  шашыраңқы 
шығып жатады. 

142 
 
Әріп  шығыс  әдебиеті  үлгісінде  қиссаларда  жазған  (“Зияда-Шамұрат”). 
Абай  мен  Әріп  арасында  ұстаздық,  шәкірттік  қарым-қатынастар  болған. 
Жалпы шығармашылығын тақырыбына, кӛтерген мәселелеріне орай шартты 
түрде  тӛрт  салаға  бӛлуге  болады:  Сатиралық  ӛлеңдері,  ағартушылыққа 
үндеген  ӛлеңдері,  адам  баласына  тән  сезім  күйлерін  жырлауы,  ӛмір  жайлы 
ӛсиет-ӛнеге сӛздері. 
Ақын  отаршылдық  саясат  зардаптарын  тұспалдай  айтып,  ел  басқарған 
әкімдер  мен  надан  байлардың  елге  істеген  қиянатын  ашық  сынға  алған 
(“Найман  Секікбай  қожаға”,  “Тұрғали  болысқа”,  “Тәуірбек  болысқа”, 
“Қабділдә  биге  айтқаны”  т.б.).  Бұл  ӛлеңдерінде  сатиралық  сипат  басымдау 
жатады және тапқыр әжуа, сықақ, әзілге де толы болып келеді. 
Әріп біраз ӛлеңдерінде еңбекті ардақтап, ғылым-білімнің пайдасы жӛнінде 
ой  толғайды  (“Еңбек  туралы”,  “Замандасқа”,  “Ғылым  туралы”, 
“Шәкірттеріме”,  “Шұғбанға”,  “Орыстың  муссанифы  Пушкин  дана”, 
“Халқыма”,  “Ғанидің  тірлігі”  т.б.).  Достық,  махаббат  жайлы  ӛлеңдері  де 
(“Сараға”  т.б.)  кездеседі.  Ақынның  ӛнеге-ӛсиетті  негіз  еткен  дидактикалық 
сарындағы  ӛлеңдері  де  бар  (“Ақыл”,  “Дүние  туралы”,  “Ӛлім  туралы”, 
“Нәпсіге”,  “Иман  туралы”  т.б.).  Бұл  топтағы  ӛлеңдерінде  Әріп  тақырып 
ретінде  алынған  мәселелер  туралы  ӛзіндік  кӛзқарасын  танытады.  Онда діни 
тұжырымдар басымдау шығып жатады. 
Әріптің “Біржан мен Сара айтысына” қатысы бар. Кейбір зерттеушілер осы 
айтысты  шығарған немесе әдеби ӛңдеген Әріп деген пікірді ұстанады. Оған 
дәлел  ретінде  Қазандағы  баспаға  1898  жылы  Зайсаннан  жіберілген 
қолжазбаны  айтады.  Қанша  дегенменде  Сара  мен  Әріп  арасындағы 
адамгершілік,  достық  қатынастар  болғандығы  рас.  Бірақ  айтысқа  Әріптің 
қатысы  туралы  пікір-талас  әлі  бір  жақты  шешіле  қойған  жоқ.  Әріп  Кеңес 
тұсында да бірді-екілі ӛлеңдер жазған. Бірақ шығармашылықпен толыққанды 
күйде айналыспаған. 
Сәбит  Дӛнентаев  (1894-1933).  Кереку  ӛңірінде  дүниеге  келген.  “Уақ-
түйек”  (1915)  -  алғашқы  ӛлеңдер  жинағы.  Поэзиясының  басты  тақырыбы  - 
әлеуметтік  теңсіздік.  Ақын  ӛлеңдерінде  сыншыл  реалистік  сипаттар  басым 
келеді (“Заман кімдікі”, “Бозторғай”, “Менің жайым”). 1917 жылғы февраль 
революциясын  шынайы  түсінді  (“Бостандық”).  Ақынның  шығармашылық 
ғұмырнамасын  дәуірлеудің  басты  белгісі  –  ақынның  кӛзқарас  эволюциясы. 
Абай  мен  Тоқай  және  орыс,  батыс  классиктерінен  үлгі-ӛнеге  алып  ӛскен. 
Шығармашылығының  басты  бағыты  –  ағартушы-демократтық  бағыт.  1920 
жылға  дейінгі  аралықтағы  поэзиясында  ұлтжандылық  сарын  бар 
(“Адасыппыз”,  “Сарыарқа  анамызға”  т.б.).  Кеңес  дәуіріндегі ірі  ӛзгерістерді 
де поэзиясына арқау ете білді. 
Сәбит қазақ поэзиясындағы мысал жанрының дамуына айтулы үлес қосты 
(“Бозторғай”,  “Ыбылыс  пен  шайтан”,  “Ауырған  Арыстан”,  “Екі  теке”,  “У 

143 
 
жеген  қасқырға”,  “Кӛзі  тоймайтын  ит”  т.б.).  Ақын  мысалдарының  тақырып 
ӛзегінің арналары әралуан. Ақынның шығармашылығынан ӛлең-фельетондар 
да  орын  алады.  Сәбит  публицистикасының  тақырып  ауқымы  ӛте  кең. 
“Кӛркемтай” атты әңгімесінің кӛркемдік жетістігі айтарлықтай.  
Кеңес  тұсында  біраз  шығармашылық  ізденістерге  барды.  Алғашқы  тұста 
біраз тосылып, 1924 жылдан бастап шығармашылық белсенділігі арта түсті. 
Революция  жеңістерін,  кеңес  ӛкіметі  әкелген  жетістіктерді  жырлады. 
С.Дӛнентаев поэзиясында ӛзіне тән ойшылдық сипаттар да кездеседі (“Қиял”, 
“Ой”).  Ақындық  қолтаңбасының  ӛзіндік  ерекшелігі  ретінде  оқиғалы  шағын 
ӛлеңге  шеберлігін  айтуға  болады.  Шығармашылығында  негізінен  сыншыл 
реализм  бой  кӛрсетеді.  ХХ  ғасыр  бас  кезіндегі  қазақ  әдебиетінде  Сәбит 
Дӛнентаевтың ӛзіндік орны бар. 
Мұхамеджан  Сералин  (1872-1929).  Қостанай  облысында  туып  ӛскен. 
Мұхамеджан  Сералин  –  ХХ  ғасыр  басындағы  қазақ  халқының  үлкен  қоғам 
қайраткері,  белгілі  санаткері,  кӛрнекті  ақыны,  танымал  кӛсемсӛзшісі. 
Қазақша-орысша  білімді  болған.  Оның  (“Топ  жарған”  (1900),  “Гүлкәшима” 
(1903))  поэмалары  қазақ  жазба  әдебиетіне  елеулі  үлес  болып  қосылды. 
М.Сералин  ӛлеңдері  қазақ  ӛмірінің,  әлеуметтік  тұрмысының  шындығын 
танытады (“Бай, патша һәм кедей”, “Бай, қасқыр, аңшы” т.б.). 
“Топ  жарған”  поэмасында  Кенесары  бастаған  ұлт-азаттық  кӛтерілістің 
нақты  шындығы  кӛрініс  табады.  Поэманың  басты  кейіпкері  Адай  жігітінің 
бостандықты  кӛксеген  ой-арманы  Кенесары  кӛтерілісімен  желілес  беріледі. 
Поэмада  Кенесары-Наурызбай  кӛтерілісін  қалың  бұқараның  жақтауы  жеке 
кейіпкерлер  сӛздері  арқылы  беріліп,  шындықты  ашудың  жақсы  тәсілі 
қолданыс  тапқан.  “Топ  жарған”  поэмасында  Кенесары  кӛтерілісінің  қазақ 
бұқарасының  мүддесін  қорғаған  кӛтеріліс  екендігі  қилы  тағдырлар  тоғысы 
арқылы  кӛрініс  табады.  Адай  жігіті  бейнесі  –  кӛтерілісті  жүрек  қалауымен 
жақтаған ерлер бейнесінің жиынтық образы. 
Поэманың  композициялық  құрылымының  ерекшелігі  –  ақынның  орыс 
классикасынан  үйренуінің  дәлелі.  “Топ  жар-ған”  поэмасында  тіл  сонылығы 
бар. Тарихи шындықты, нақты ӛмірді тың теңеу, кӛркем суреттеулермен бере 
білген ақын поэмасының тарихи мәні ӛте зор. 
М.Сералиннің  “Гүлкәшима”  атты  шығармасы  (1903)  –  қазақ  ӛмірінен 
алынып  жазылған  лирикалық  поэма.  Поэманың  негізгі  идеясы  бас 
бостандығын  аңсаған  жастар  мен  әйел  теңсіздігін  жырлау  болып  табылады. 
“Гүлкәшима”  поэмасы  –  махабатты  жырлауда  жазба  кәсіптік  әдебиет 
деңгейінде  жазылған,  ӛмір  шындығын  нақты  кӛрсететін  шынайы  кӛркем 
туынды. Поэмада жекеленген бӛлімдердің жүйелігі мен тұтастық желісі бар.  
Ақын  ескілікті  әдет-ғұрыптарға  және  қазақ  қоғамының  кертартпа  күйіне 
бас  кейіпкердің  (Баймағамбет)  ӛлімі  арқылы  наразылық  білдіреді.  Поэмада 
еркіннен  айрылған  адал  жардың  сезім  тазалығы  жырланады.  Шығарма 

144 
 
сюжеті  авторлық  шешім  арқылы  жаңа  жүйеде  құрылған.  Оқиғаның  ӛрбуі 
кӛбіне  хат  арқылы  беріліп,  авторлық  кӛзқарас  арқылы  түйінделіп  отырады. 
Поэманың  публицистикалық  сипаты  басым.  Онда  ауыз  әдебиеті  дәстүрінің 
белгілері  де  кездеседі.  Поэмада  қазақ  тұрмыс-салты  кең  кӛрініс  тапқан. 
М.Сералиннің  “Гүлхашима”  поэмасы  ХХ  ғасыр  бас  кезіндегі  қазақ 
поэзиясының  ірі  табысына  саналды.  М.Сералин  “Рустам-Сухраб”  дастанын 
орыс  тілінен  аударған  (Жуковский).  Шығыстың  классикалық  шығармасы 
“Шаһнаманың”  тұңғыш  рет  қазақ  тіліне  аударылуының  тарихи  маңызы  ӛте 
зор.  
М.Сералиннің журналистік қызметі  “Айқап” журналын шығарумен тығыз 
байланысты. Журналдың бас редакторы ретіндегі идеялық кӛзқарастарының 
қазақ ұлтының санасын оятуда мәдени-эстетикалық маңызы бар. М.Сералин 
– кӛсем-сӛзші ретінде ӛзіндік қолтаңбасы қалыптасқан қаламгер. Журналдың 
қазақ  мәдениеті  мен  әдебиетін  дамытудағы  іс-әрекеттерінде  М.Сералиннің 
басшылық қызметінің әсері мол болды. Ӛзінің жеке мақалаларында (“Аштық 
хаһында”,  “Ке-лешек  заманымыздың  қамы”,  “Қазақ  халқының  мұң-
мұқтаждығы”,  “Қазақ  жастары”,  “Отырықшы  болған  қазақтар  туралы”  т.б.) 
қазақ  қауымын”  жоғын  жоқтап,  отырықшылдық,  оқу-ағарту  секілді  басты 
мәселелерді  нақты  кӛтерді.  Мақалаларында  тілдік  тұрғыдағы  жетістіктер  де 
кездеседі. М.Сералин жалпы ұлттық сананы ояту тұрғысында еңбек етіп, ХХ 
ғасыр  басындағы  қазақ  қоғамының  кӛрнекті  санаткерлерінің  қатарына 
кӛтерілді.  
 

145 
 
2. ШӘКӘРІМ ҚҦДАЙБЕРДИЕВ 
(1858-1931) 
Шығармашылық ғҧмырнамасы 
 
Шәкәрім  шығармашылығы  –  қазақ  әдебиетінде  Абайдан  кейінгі  ірі 
құбылыс. Ол – Абайдың жақын інісі болумен бірге, тікелей Абай мектебінен 
ӛткен  нағыз  шәкірті.  Шығыс,  Батыс  классиктерінің  шығармашылығын  жете 
танып, мұсылмандық ілім-білімді де еркін меңгерген. Түрткі халықтарының 
тарихын  терең  білетін,  діни,  тарихи  тақырыптарға  еңбектер  жазған 
(“Мұсылмандық шарты”, “Түрік, қырғыз, қазақ һәм ханылар шежіресі”, “Үш 
анық”) ғұлама ғалым. 
Ұзақ  жылдар  бойы  солақай  саясат  кесірінен  ескерусіз  қалып,  әдебиет 
тарихына  енбеді.  Шәкәрім  –  әдебиеттің  кӛптеген  жанрларында  туындылар 
жасаған  қаламгер.  Шығармашылығының  басты  тақырыптары  сол  кездегі 
қазақ  қоғамының  бар  саласын  қамтыған.  Ол  әсіресе,  Абай  үлгісін  шашуда 
елеулі еңбек етті. Сондықтан Абай дәстүріндегі кӛркемдігі жоғары, мазмұн, 
түр  жағынан  сонылығы  басым,  үлкен  қоғамдық-әлеуметтік  мәні  бар 
лирикалар  туғызды.  Абай  ұстанған  ағартушылық,  гуманистік  кӛзқарасты 
қатты қолдады. 
Алғашқы  жинағы  “Қазақ  айнасындағы”  (1912)  ӛлеңдері  қамтитын 
тақырыптардың  бастысы  –  адам  тағдыры,  адам  ӛмірінің  мәні,  адамгершілік 
тәрізді  философиялық  ой-таным.  Жанға,  тәнге,  кӛңілге,  ӛлім  мен  ӛмірге 
байланысты  ӛлеңдер  (“Ӛзіме”,  “Ӛмір”,  “Талап  пен  ақыл”,  “Адамшылық”, 
“Адам  немене”,  “Кӛңіл”,  “Тәңірі  мен  жан”,  т.б.)  Шәкәрім  поэзиясының 
негізгі  желісі.  Ӛлеңдерінде  ой  тереңдігі  мен  ақындық  танымның  кеңдігі 
(“Ӛлген кӛңіл – ындынсыз ӛмір”, “Тіршілік, жан туралы”, “Жан менен дене, 
һәм кӛңіл”) кӛзге айқын шалынады. 
Шәкәрім  халқының  санасын  тұмшалаған  отаршылдық  қасіретін  ашып 
кӛрсететін,  елім  деген  жүрек  бұлқынысын  танытатын  ӛлеңдерді  де  кӛптеп 
жазды.  Оларда  азаматтық  сарын  басым  болып  келеді.  “Қазағым”,  “Қазақ”, 
“Тағы  сорлы  қазақ”,  “Партия  адамдары”,  “Бостандық  туы  жарқырап”, 
“Бостандық таңы атты” ӛлеңдерінде ой тереңдігі арқылы замана шындығын 
ашудағы ізденістері байқалады. Шәкәрім лирикасын шартты түрде кӛңіл-күй 
және ой-толғаныстар деп екі салаға бӛлуге болады. 
Ш.Құдайбердиев  1858  жылы  11  шілдеде  Шыңғыс  тау  бӛктерінде,  қазіргі 
Шығыс  Қазақстан  (бұрынғы  Семей)  облы-сының  Абай  ауданында  дүниеге 
келген.  Шәкәрімнің  әкесі  Құдайберді  –  Құнанбайдың  Күңке  дейтін 
бәйбішесінен  туған  жалғыз ұлы. Құдайбердінің Дәметкен  (Тӛлебике) дейтін 
бәйбішесінен  Омар,  Мұртаза,  Шаһмаржан,  Шәкәрім  туған.  Ол  –  Абайдың 
немере інісі. 

146 
 
Шәкәрім  бес  жасында  ауыл  молдасынан  хат  таниды.  Әкесі  Құдайберді 
1866 жылы отыз жеті жасында дүниеден ӛтіп, Шәкәрім жеті жасында жетім 
қалады. Бұған оның мына ӛлең жолдары куә: 
  
Бесімде оқу білсін деп, 
Ата-анам берді сабаққа. 
Жеті жаста жетім боп, 
Түскендей болдым абаққа 
40
. 
 
Шәкәрім әкеден жетім қалғанымен, жетімдік кӛрмеген, Құнанбайдың ерке 
немересі болып ӛскен. Ӛзі “Қажы марқұм мені жетім деп аяп, қысып оқыта 
алмай,  ғылымнан  мақрұм  қалып,  ойыма  не  келсе  соны  істеп  әдепсіз, 
ғылымсыз  ӛстім.  Әйтсе  де  түркі  танып,  орысша  хат  танып  қалдым”,  –  деп 
жазады  “Түрік,  қырғыз,  қазақ  һәм  ханлар  шежіресі”  атты  туындысында. 
Сӛйтіп  білім-ғылымның  қадір-қасиетін  кештеу  болса  да  терең  түсініп,  ӛз 
бетімен оқып-үйреніп, рухани қазыналарға кӛп үңіледі. Қазақ халқының бай 
әдеби  мұрасына  қоса,  ӛзге  жұрттың  да  әдебиетін  жетік  білген  Шәкәрім  кӛп 
тілді  (араб,  парсы,  түрік,  шағатай,  орыс)  меңгерген.  Шәкәрімнің  азамат 
ретінде  қалыптасуында,  Абай  тәрбиесінің  ӛзіндік  орны  бар.  Оның  ӛз 
заманының  білімді  де,  парасатты  азаматы  дәрежесіне  кӛтерілуіне  Абай 
ерекше  әсер  еткен.  Бұл  туралы  жоғарғы  еңбегінде  Шәкәрімнің  ӛзі  былай 
дейді: “Әкеміздің бір шешесінен туған Ибраһим мырза – қа-зақ ішінде Абай 
деп  атайды  –  сол  мұсылманша  һәм  орысша  ғылымға  жүйрік,  һәм  алланың 
берген  ақылы  да  бұл  қазақтан бӛлек дана  кісі  еді,  ержеткен  соң  сол  кісіден 
тағылым алып, әр түрлі кітаптарын оқып, насихатын тыңдап, аз ғана ғылым-
ның  сәулесін  сездім.  Ибраһим  мырзаның  тұрағы  қазақ  болғандықтан,  қадірі 
азырақ білінді. Алай болмағанда дәнішман, хаким, философ кісі еді. Қор елде 
туды да, қорлықпен ӛтті”. 
1904  жылы  ұлы  ұстазы  Абайдың  дүниеден  ӛтуі  Шәкәрім  санасына,  оның 
ӛмірге  деген  кӛзқарасына,  шығармашылық  болмысына  ерекше  ӛзгерістер 
әкеледі.  Ӛзінің  Абайға  арнаған  “Жастарға”  деген  ӛлеңінде  ендігі  ұлы 
мақсатын: 
 
“Байладым белді бекем буайын деп, 
Жүректі адалдықпен жуайын деп. 
Талпынған мақсат іздеп махрұм қалмас, 
Адамдық ғылым жолын қуайын” – 
 
деп айқын білдірген.  
                                                 
40
 Құдайбердиев Шәкәрім. Шығармалары (ӛлеңдер, дастандар, қара сӛздер). – Алматы, 1988. -344 б.
 

147 
 
Ағасы  Абайға  берген  уәдесінің  үдесінен  шығу  ниетімен  1905-06  жылы 
қажыға  барып  қайтады.  Сапардағы  уақытының  кӛбін  Стамбул,  Бағдат, 
Мысыр  кітапханаларындағы  ғылыми  мұраларды  оқуға,  тарих  тереңіне 
үңілуге  пайдаланған.  Үлкен  баласы  Ахаттың  естелігі  бойынша  ол  Стамбул 
кітапханасында он үш күн отырады.  
Шәкәрім  ел  ортасының  дау-дамайынан,  айтыс-тартыстарынан,  қаскӛйлік 
пиғылдарынан түңіліп, ең алғаш рет 1909-1910 жылдары оңаша елсізге кетіп, 
кітап оқу, жазумен шұғылданған. Шыңғыстағы Шақпақ тауының етегінде, ӛзі 
“Саят  қора”  деп  атаған  жерде  еркін  ӛмір  сүріп,  серуен  құрып, 
шығармашылықпен  айналысып,  ӛзімен-ӛзі  болады.  Ол  туралы  ӛзі  былай 
дейді: 
 
Кейбіреулер безді дейді елден мені, 
Есалаң айтады екен сезіп нені… 
Елу бес жыл жинаған қазынамды 
Оңашада қорытам ойға салып. 
 
Шәкәрім  1917  жылғы  ақпан  тӛңкерісін  қуанышпен  қарсы  алады. 
“Бостандық  таңы  атты”,  “Бостандықтың  туы  жарқырап”  деген  ӛлеңдер 
жазады.  Осы  кезде  “Алаш”  партиясы  құрылып,  қазақ  зиялылары  Шәкәрім 
сияқты  халық  алдында  беделді  ақсақалды  ӛз  ортасына  шақырады.  Шәкәрім 
алашшылдар  съезінің  құрметті  ақсақалы  болады.  Қазақ  зиялыла-рының 
ақылшысына, кеңесшісіне айналады. 
1917-25  жылдары  аралығында  Шәкәрім  ӛмірге  қайта  оралғандай  болады, 
ел  ішіндегі  игі  ӛзгерістерді  құптайды,  газет-журналдар  бетінде  замана 
ағымына  үн  қосқан  ӛлеңдер  бастырады.  Алайда  оның  тыныштық  жағдайда 
ӛмір  сүріп,  шығармашылықпен  алаңсыз  шұғылдануына  ойы  таяз  әсіре 
белсенділер мүмкіндік бермейді. Жетпіс екі жасқа қараған шағында Шәкәрім 
тағы  да  Шыңғыс  тауына  кетіп  қалып,  жалғыз  тұрады.  Сондықтанда 
жергілікті ГПУ-дың бастығы Шәкәрімге сенбейді, оның елсізде жалғыз жүруі 
сезікті ойға от береді. Ӛздері бандалар деп бағалаған адамдарды ұстауға келе 
жатқан ГПУ бастығына аң аулап жүрген Шәкәрім кездеседі. Олар ақ-қарасын 
айырып  жатпай,  Шәкәрімді  атып  тастайды.  Міне  осылай  1931-жылы  20-
қазанда ұлы ақын қайғылы қазаға ұшырайды. 
ХІХ  ғасырдың  аяғы  мен  ХХ  ғасырдың  басындағы  қазақ  әдебиеті 
тарихында Абайдан кейінгі ұлы ақынымыз – Шәкәрім. М.Әуезов ӛзінің 1934 
жылы  жариялаған  “Абай  ақындығының  айналасы”  деген  мақаласында:  “Біз 
Абайдың дәл ӛз тұсында, ӛз дәуірінде еңбек еткен бірнеше ақын туралы ғана 
қысқаша  айтып  ӛтеміз.  Мұндай  ақын  –  тӛртеу.  Оның  екеуі  Ақылбай, 

148 
 
Мағауия. Абайдың ӛз балалары. Қалған екеуі  – Кӛкбай, Шәкәрім. Осы тӛрт 
ақын Абайдың нағыз толық мағынадағы шәкірттері”
41
, – деп жазды. 
Шәкәрім ӛзінің жарты ғасырдан астам шығармашылық жолында мол әдеби 
мұра қалдырды. Оның ӛлеңдері мен поэмалары, прозалық шығармалары мен 
публицистикалық  мақалалары,  жұмбақтары  мен  мысалдары,  философиялық 
ой  пайымдаулары,  түрлі  тілдерден  тәржімалаған  туындылары  қазақ 
әдебиетінің  тарихына  қосылған  баға  жетпес  асыл  қазына  болып  табылады. 
Жеті  жасынан  бастап  ӛлең  жазған  Шәкәрімнің  жеті-сегіз  кітабы  ғана  баспа 
бетін  кӛрген.  Абай,  Шәкәрім  шығармашылығының  білгірі,  ғалым  Қайым 
Мұхамедхановтың дерегі бойынша алғашқы ӛлеңі былай болып келеді: 
 
Жаз болса жүруші ем анау сайда, 
Ӛлтірдің одан таптың қандай пайда. 
Ӛлімнің не екенін білмеушіме ең 
Ӛлмесе кеше жүрген әкең қайда? 
 
Менің де жетім қалды балаларым, 
Оларда жылайды іздеп аналарын. 
Ӛзің жетім, жетімді аясаңшы, 
Жоқ екен басыңда ми-саналарың… 
 
Бұл  ӛлеңнің  шығу  тарихы  әке  ӛліміне  байланысты.  Әкесі  Құдайберді 
қайтыс болғанда, еш нәрсенің байыбына бара қоймаған жас бала Шәкәрім үй 
артында ойнап отырып, қолындағы бәкісімен жұлдыз құртты ӛлтіріп алады. 
Әке ӛлімі мен осы ӛлімнің арасынан санасы бір байланыс іздегендей боп әлгі 
ӛлеңді шығарады. “Кешке шешелеріне оқып берген де, олар жылап енді ӛлең 
жазба жүрегіңе түсіп кетеді” дейді. Бала Шәкәрім біраз уақыт ӛлеңді қойып 
кетсе керек.  
Тағы  да  Қайым  аға  пікіріне  сүйенсек,  Шәкәрім  ӛзінің  бір  естелігінде  “30 
жас шамасында (1888) бір айдай тілім байланып, сӛйлей алмай қалдым. Осы 
кезде жеті жастан бастап жазған ӛлеңдерімді ӛртеп жібердім. Артынан Абай 
ұрысты, ӛзім де ӛкіндім”, – деп жазады. 
Шәкәрім  шығармаларының  басым  кӛпшілігі  Қазан  тӛңкерісіне  дейін 
жазылып,  біразы  баспада  жарияланып,  кезінде  ӛз  бағасын  алған.  Қазан 
тӛңкерісіне  дейін  оның  бірнеше  кітаптары  жарық  кӛреді.  1878-1909  жылға 
дейін  жазған  ӛлеңдері  “Қазақ  айнасы”  (І-бӛлім)  деген  атпен  1912  жылы 
Семейде “Жәрдем” баспасынан, “Түрік, қырғыз, қазақ һәм ханлар шежіресі” 
мен  “Мұсылмандық  шарты”  Орынборда  1911  жылы  Каримов-Хұсайнов 
баспасынан,  “Қалқаман-Мамыр”  поэмасы  мен  “Еңлік-Кебек”  немесе 
                                                 
41
Әуезов М. Абай Құнанбаев. Мақалалар мен зерттеулер. –Алматы, 1967. -244 б. 
 

149 
 
“Жолсыз жаза, яки кез болған іс” деп атаған поэмасы 1912 жылы Семейдегі 
“Жәрдем” баспасынан жарық кӛрген. 
Кеңес дәуірінде Шәкәрімнің бірді-екілі шығармасы жарық кӛрді. Фзулидің 
“Ләйлі-Мәжнүн”  поэмасының  еркін  аудармасы  алғашқыда  “Шолпан” 
журналының 1922-23 жылдардағы 2-3, 4-5, 6, 7, 8 сандарында жарық кӛрді. 
Кейін 1935 жылы Алматыда С.Сейфуллиннің алғы сӛзімен жеке кітап болып 
басылып  шықты.  А.С.Пушкиннен  тәржімалаған  “Дубровский  әңгімесі”, 
“Бораны” т.б. жарыққа шықты.    
Ақынның  мол  мұрасының  30-жылдардан  кейін  зерттелмей,  басылмай 
келуінің себебі бір кездегі жалған жаланың құрбаны болып, халыққа жетпей 
жатуынан  болатын.  Соған  қарамастан,  қазақ  зиялылары  әр  тұста  Шәкәрім 
шығармашылығына  назар  аударып  келді.  1959  жылы  “Қазақ  әдебиеті” 
газетінде  ақынның  бір  топ  ӛлеңдері  Ә.Тәжібаевтың  алғы  сӛзімен  жа-
рияланса,  белгілі  ғалым  Ы.Дүйсенбаев  Ш.Құдайбердиев  туралы  әдеби 
энциклопедияға 
арнайы 
мақала 
жазды. 
М.Базарбаев 
докторлық 
диссертациясында  (1968-69  жж.)  Шәкәрім  мұрасын  талдап,  1978  жылы 
М.Мағауин  Ленинградта  шыққан  қазақ  ақындарының  жинағына  Шәкәрім 
ӛлеңдерінің топтамасын орыс тілінде ӛмірбаянымен қоса жариялады. 
Бір  атап  ӛтетін  жайт  ғалым  Қ.Мұхаметхановтың  деректері  бойынша 
Шәкәрім ӛзінің мол мұрасының ішінен үшеуін нашар деп мойындаған екен. 
Бірі – “Мұсылмандық шарты” деген кітабы. “Мұны надан білімнен хабарым 
жоқ  кезімде,  басқа  жұртта  “Ғибадат  исламия”  деген  кітап  бар,  ал  араб  не 
түрік тілінде жоқ деп, соларға еліктеп жаздым. Оны мансұқ еттім”,  – деген. 
Екіншісі  “Түрік,  қырғыз,  қазақ  һәм  ханлар  шежіресі”  деп  ӛлеңмен  түрік 
қағанында  болған  хандарды  жаздым.  Түркі  қауымынан  шыққан  ханлардың 
жақсысын да, жаманын да мақтап жібергенім бар… еңбек сіңіргенін іріктеп 
алуым  керек  еді”,  –  дейді.  “Нартайлақ пен  Айсұлу”  поэмасының  поэзиялық 
жағының  тӛмен  болуының  негізгі  себебі  асығыс  жазылуынан  болса  керек, 
егер пьесаға аударылса, қызық болар еді”
42
, – деп жазған. 
1990  жылдарға  дейін  Шәкәрімнің  шығармашылығы  күрделі  ғылыми-
зерттеу еңбекке арқау болған емес. Тек кейінгі жылдары ғана қолға алынған 
жұмыстың  нәтижесінде  бірқатар  ғылыми  еңбектер  жарық  кӛрді.  Бұл  іске 
Қ.Мұхамедханов,  Ш.Сәтбаева,  М.Мағауин,  Р.Нұрғалиев,  М.Базарбаев, 
Х.Сүйіншәлиев, Б.Әбдіғазиев т.б. ғалымдар атсалысып, біраз іс тындырды. 
Ақын  –  заманның  тӛл  перзенті,  ұлтының  рухынан  нәр  алған  жан. 
Сондықтан  да  қай  ақын  болмасын  оның  поэзиясында  ӛзі  ғұмыр  кешкен 
кезеңнің сыр-сипаты дәуір алға тартқан ӛзекті мәселелер кӛрініс табады. Бұл 
қағиданың нақты айғақтарын қазақ ұлтының ұлы ақыны Шәкәрім Құдайбер-
диевтің шығармашылығынан да кӛреміз. 
 
                                                 
42
 мұхаметханов Қ. Ақын Шәкәрім Құдайбердіұлы ⁄⁄Семей таңы, 1988. 15-16 апрель.
 

150 
 

жүктеу/скачать 2,17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: