К14 Л. К. Казангапова

Ойлау,  пайымдау  жүйесі  жиылган  акпараттык  нысаналарды 
қорытындылап,  і-үйіндегі  кабьілдау,  оган  катысгы  жаңа  ұгымды 
меңгеру.  Г.  Селевко  баска  галымдарда  кездеспейтін,  бірак  оның 
аныктамасы  иегізі, теориясы  кұрылгаи  жалпы  ережеге  сүйеніп,  былай 
сипаттайды:  ынталандыру  -   бекіту  мен  гылымды  тұрактандыруга
мүрындық  болу  гетігі;  материалдык  жэне  моральдық  әрекеттің 
дүрыстыгы жайлы  белгі  [90].
Қабы.ідау  тәсіліндегі
  қүбылысты  тұтастыкга  түйсіну  амалынын 
теориялык  табигатын  ашқан  галымдар  -   П.  Я.  Галыіерин  [91],
Н.  Ф.  Галызина  [92].  Негізгі заңы — адамның  ішкі — сырткы  әрекетінің 
өзгерісі.  Мұның  өзі  интериоризация,  ягни  ада^улың  өз-өзін  ішкі 
бақылауы  арқылы  өсіруі;  даму  қарқыиын  м"ежелеуі.  Ішкі  бакылау 
бірнеше  кезеңдер  арқылы  жүзеге  асады.  Оның  ішкі  ойлау  әрекетінің 
жоспары  құрылып  алынады.  Іштей  қабылдаган  маглұматгарын 
коры іыидылайды,  әңгімелейді,  қысқартады,  ішкі  даяр  жауаптың  ең
шыңына  жегкен  мүмкіндікке  айналады,  ал  белгілі  түрмен  сырткы 
оргага байқалады. 
,
Сыргқы  ортапың  құбылысымен  танысады,  эрекеттің  нысаналы 
багыты бірнеше тинке бөліиеді:
- толық;
- толық емес;
- басқа нұсқада;
Сыртқы  сөйлесім  кезеңі:
  ішкі  бақылаудың  барлық  кезеңдері 
ширатылган сәтте сөйлеу әрекеті автоматты дәрежеге жетеді.
Ішкі  сөйлесім  кезеңі:  іштей  сөйлейтін  сөзін  алдын-ала  эзірлейді. 
Мұиың  өзі  жұмыстың  сыңайына  қарай  өзгеріп  отырады.  Оны, 
Суггестив  теориясы 
мен 
Г. 
Селевко 
еңбегінен 
кездестірдік. 
Педагогикалык технологияда бұл теория  өте  қажетті  болып табылады. 
Суггестив  теориясы  адамның  меңгеруге  тиісті  білімін  эмоциональды 
және  сергекті  қалып га  жияды.  Сөйтіп,  өзінің  еске  сактау  кабілетін  ең 
жогары  дэрежеге  багдарлайды.  Міне,  осындай  дидактикалык  негіздің 
технологиялық заңдылыктары мен  қагидалардың теориясын  айкындай 
отырып,  эр  кездегі  ұтымды  деген  педагопікалық  технологиялардың 
оцтайлы  және  көлеңкелі  тұсгарына  көңіл  аудартады.  Г.  Селевко 
аталган  зерттеушілердің  тұжырымдарына 
көрнекі 
құралдардың 
көмегімен  сабақ  жүргізу  тек  эвристикалык  амалды  жэне  оган  орай 
эвристикалық деңгейді қалыптастыратынын ерекше атап өтеді.
Ал  біздің  данышпандарымыз  басымдық  адамның  зиялы,  не 
дамушылыктың  ізгілікті  моделіне  жету  үшін  қисық  ұстаным  мен
нұрлы  ақыл  -   ойды  кайшылықта  алып,  өзінің  ерекше  -   жігерін  білім 
жиюга,  тэрбиелеуіне  мэн  бергені  жайлы  толыкканды  сипаттама,
18

талдама  жасаган.  Олай  болса,  мұның  езі  -   әлемнің  төрт  бүрышында 
айтылып  жатқан  бір  ой.  Мұның  генезисі  сонау  грек  галымдарының 
кұнды 
еңбектерінде 
екеніне 
көзіміз 
жетті. 
Бүгінгі 
таңда 
педагогикалық технологиялардың  ұтымды — ұтымсыз  тұстарын  ашық 
жіктей  алу  мүмкіндігі  бар.  Бір  ескеретін  мәселе  -   педагогикалық 
гехнологияның 
әрбір 
өлшейтін 
нысаналардың 
диктатикалық 
философиясын  дұрыс  сұрыптай  алмайтын  ұстазга,  не  басқа  бір 
субъектіге  тигізер  гіайдасы  жок.  Бұдан  ұгарымыз  не?  Ол  -   мамапдык 
мазмұнын меңгерумен шектелу — ең томенгі деңгей. Ал дидакгиканың 
философиясын  меңгеру  -   эвристикалық  жэне  шыгармашыл  деңгей,
мұның  өзі  де  ізденісті  -   зертгеу  багытындагы  педагогикалық 
технологиялар арқылы іске асады.
Зерттеудің  теориялық,  прагматикалық  негізін
  И. 
Я.
  Лернерден 
іздейміз.  Адам  «Тұлгалық»  дэрежеге  оның  жиган  ілімі  мен  гылымы 
арқылы  жетеді.  Әлемнің  құндылықтарын  саралап,  сүрыптап  өзінің 
мәртебесіне үндестіре алатын мәртебеге ие болды [93].
Бұл  -   даралық  сипаты.  И. 
Я.
  Лернер  өзіиің  гұжырымында 
мынадай төрт құрылымга ерекше мән берген:
- білімнің тәжірибеде қолданылымы;
- оның қабілет, іскерлігінің ширатылуы;
- шыгармашылық қызметінің тәжірибесі;
- ортага, дүниеге деген жагымды құбылысты сезу.
Міне,  осы  аталган  даралық  сипаттың  құрылым  -   жүйесі  Әбу 
Нәсыр  эл-Фараби,  Жүсіп  Баласағұни,  Бұхар  жырау, 
Қожа  Ахмет 
Иасауи,  Шал  Құлекеұлы,  Абай  Құнанбайұлы  т.б.  даналардың 
шыгармаларында жоқ па? Керісінше, көркем сөз, сөз кұдыреті арқылы 
өз  м*ндегін  атқармады  деп  кім  айга  алады?  Сонымен,  педагогикалык 
технология  -   қазақ  жұртының  ана  сүтімен  дарыган  тэлім.  Дэстүрі 
арқылы білім мен гылым игерту деп ұгамыз.
Технологиялардың мынадай жікіемесі бар:
-  ақпаратты маглұмат;
- операция арқылы (ойлау қабілеті);
-
  эмоциональды  -   адамгершілікгі, 
ізгілікті  (эстетикалык 
-
этикалық тұшымын дамытады);
- даралык сипаттың басқарушылық мехаиизмі;
- эвристикалық (шыгармашылық децгсйдіц алгашқы  сатысын
- калыптастырады).
Аталган  жіктемелердің  негізгі  сипаты  эртүрлі  салаларга  бөлініп 
кетеді.  Технологияның  өзі  тек  ізгілікті  модельге  багытгала  бермейді.
ехнологиялар  эртүрлі  салаларда  қолданылады  дедік.  Олар  мыналар- 
оқыту,  тәрбиелеу,  жалпы  білім,  гуманигарлық  лицей,  техникалық
19

мәрісбсдсгі 
мектептер,  жеке  гылыми 
негіздері,  жеке  мектеп 
мекемелері  және  т.б.  Техңология  ұгымы  білім  және  гылымның
құрылым  жүйесінін  тұтас  менгерілуіне  қолайлы  жагдай  тугызу  үшін
бакылау жүмысын жүзеге асыруды білдіреді
С аралап,  денгейлеп,  дамьгга  оқыту  технологияларын  пайдалана
отырыгі,  бастауыш  меісгепте  білім  беру  нэгижелерін  дарынды
кабілеггілікті  анықтау  мақсатында  білімді  зерделеу  мен  тексерудің
түрлсрі  қарастырылады.  Оқушыны  өмірге,  одан  эрі  білім  алуга
ынталандыру  — үстаз  парызы.  Бүндай  табысқа  окушылардың  игерген
білімдерін,  дагдылары  мен  шеберліктерін  іс-эрекетке  қосу  арқылы
жетуге  болады.  Үлгерімді  есепке  алуды  дүрыс  жолга  қою  үшін  оны
өткізүдің кейбір дидактикалық талаптарын білулЖ де зор манызы бар.
Ең  алдымен  білімдерді  тексеруді  оларды  анықтаудан  айыра  білу
керек.  Анықтау  дегеніміз  тексерудің  алгашқы  кезеңі.  Бүл  кезеңде
мұгалім  оқушьшың  материалмен  жұмыс  істегендігін  гана  аныктап
шыгады. 
Білімдерді  анықтау  бүларды 
игерумен  бірге  соның
барысында  жүре  алады.  Тексеру  жан-жақты  бақылауды,  білімнің
колсмі 
мен 
тереңдігін, 
беріктігін 
анықтауды, 
шеберлік 
пен
дагдыларды  саналы  түрде  меңгеруді,  оқушылардың  ой  жүмысының
барысы  мен  нәтижелерін  тексеруді  коздейді.  Оқушылардың  біліміне
койылатын талап гардың сипатына,  оларды тексерудің формалары  мен
эдісіеріне  көп  нәрсе  байланысты.  Оқу  процесін  белсендіре  түсу
жолдарын  іздестірумен  байланысты  кейбір  мұгалімдер  білімдердің
өзін 
емес, 
мектеп 
оқушыларының 
ісэрекетінің 
сипаты 
мен
нәтижслерін  есепке  алып  багалай  бастайды. 
Әрине,  білімдерді
тексергенде зер салу мен  ыждагаттылық ескеріледі, бірақ бұл ең басты
компонент 
емес. 
Ең 
алдымен 
білімдердің, 
шеберліктер 
мен
дагдылардың сапасы  мен  тереңдігі  есепке  алынады.  Бұл  көрсеткіштер
білімдерді  тексеру  және  багалау  кезінде  анықтағыштар  болып 
табылады.
Тексеру -
 үмытудан  сақтандырудың  гана емес,  сондай-ақ, білімді 
неіүрлым  берік  игерудің  де  маңызды  қүралы.  Тексеру  барысында 
ұстаз  балалардың  білімін  игеру  шарқының  өзін  гана  емес,  сондай-ақ, 
олар  білім  нысандарын  каншалықгы  дүрыс  игеріп,  кабьшданганын 
ойлап есіне сактай  ала ма, жоқ па соны анықгауга үстаз окушылардың 
өзні 
ұмсындырады. 
Сол 
сияқты 
ұстаз 
онын 
көзқарастарын 
ианымдарын 
заман 
талабына 
сай 
келуіне 
окылып 
отырган’ 
материалдың кәмегі мен сүйенісі болуын қадагалайды  [94].
Тексеру  мен  багалаудың  тәрбиелік  маңызы
нін  жүиелі 
құлқының (
дұрыс
20

еңбегіне  ынталануына  жол  ашады.  Білімдерді  тексерудің  бүтіндей 
апганда  ұстаз  үшін  де,  мектеп  үшін  де  үлкен  мәні  бар.  Тексеру 
нәтижелері  бойынша  мектеп,  ұстаз,  қогам  мен  ата  -  ана,  мемлекет 
алдында  есеп  береді.  Сонымен,  білімдерді  тексеру  үлгерімдерді 
формальды  есепке  апу  ретінде  карапмайды,  ал,  бұл  -   білімдерді, 
дагдылар  мен  шеберліктерді  игерудің  тұтас  үдерісінің  маңызды 
буыны.
Тексерудің  барысында  ұстаз  ұстаным  ретінде  алган  деректерге 
сәйкес,  ол  материапды  оқып  үйрену  жөнінде  бұдан  аргы  жұмыстың 
барысын  белгілейді.  Бірақ  бұл  жүйе  оқушының  дерексіз  кабылда- 
нуына  гана  багытталмайды,  ұстаз  мұны  біреуінің  білімдеріндегі 
кемшіліктерін, 
екіншісінің 
көзкарастарының 
түрақсыздыгын, 
үшіншісіндегі  есте  сақтау  сапасындағы  кемшіліктерін  есепке  ала 
отырып,  келесі  тапсырмапар  мэтіндерін  құрып  шыгады.  Бапапармен 
одан  эрі  жұмыс  істеудің  барысында  ұстаз  бұл  кемшіліктерді  жоюга 
және  олардың  білімдерін  арттыра  түсуге  багдарлайды.  Білімдерді, 
дагдылар  мен  шеберліктерді  тексерудің  мэн  -   жайы  мен  маңызына 
мұндай  көзқарас  дидактика  нысанында  бірден  қалыптасқан  жок. 
Кеңес мектебі оқыту үдерісіндегі үзіліссіз тексерудің кажеттігін жокқа 
шыгарады.  Мэселен, бригадалық-лабораториялық эдіс  колданды, онда 
бригадир  есеп  береді,  ал  бага  эрбір  мүшесіне  қойылатын,  оқушылар 
өздсрі  тапсырган  тэжірибелік  жұмыстары  нсгізінде  сыныптан  — 
сыныпқа  көшіріледі.  Бұл  теріс  практиканы  партияның  Орталық 
Комитеті  сынап,  озгертті.  «Бастауыш  жэне  орта  мектептегі  оқу 
багдарламалары  мен  күн  тэртібі  туралы»  каулыда  мсктеп  жұмысын 
есепке  алу  негізіне  оқушылардыіі  білімдерін  агымдагы  жске-дара 
жүргізілетін есеп алынуга тиіс екендігі корсетілген  [94].
Кеңес  мектебінің  құрылысы  барысында  бүкіл  оқу  үдерісінің 
жетілдірілуімен  бірге  оқушылардың  үлгерімін  есепке  алу  формасы да 
өздерінше  дамытылган  сияқты  көрінгенімен,  шындыгында  ол, 
керісінше,  корініс  берді.  Қазіргі  кездегі  дидактика  білімдерді 
тексергенде  оқу  материалын  айтып  берудің  жолдарын  аныктап 
беруіне  өз  назарын  аударып  отыр.  Себебі,  көптеген  ұсгаз  кенестіктен 
осы  уақытка  дейін  білімдерді  тексергенде  оқушының  назарын  білім 
материалын  созбе-сөз  айтып  беруіне  аударып  келеді.  Тексеруге  бұлай 
қара>дың  белгілі  себептері  бар.  Әсіресе,  бастауыш  мектепте  оқу 
материалының  бір  бөлігі  жаттауга  жэне  айтып  берілуге  арналады.
Алайда  бұл  сөзбе-соз  айтып  беру  білімдерді  тексерудің  барысында 
басым болуга тиіс деген сөз емес.
Егер жай  айтып  беру басым  болып  кетсе,  онда оқушы  бірте-бірте 
оқу  материапын  ой  жүгіртпей  жаттап  алуга  үйреніп  кетеді,  ал  бұл
21

шігаи  білімдсріи  практикада,  өмірде  пайдалануды  қиындата  түседі. 
Кеибір ұстаздар  көп ген  бері-ақ материалды дербес  айгып  беру тәсілін 
пайдаланып  келеді,  Бұл  оқущыларды  шыгармашылықпен  оки  білуге 
тапаптану  багытында  бір  адым  алга  баскаидық.  Алайда,  қазір  бұл  да 
аз.  Оку  материалын  дербес  тоитастыру,  жаиа  факгілер  келгіру 
тэсілдері,  қайта  айтып  беру,  себептерді  дербес  кұрып,  есепті  тексере 
отырып  шыгару  т.б.  эдістер  барган  сайын  кенінен  пайдалыныла 
бастады.  Бастауыш  білім  алуды  кайта  кұру жагдайларында теориялық 
білімдерді тексереді  оқушылардың дербес  практикалық сабақтарынын 
барысын  бақылаумон  етене  ұштастыру,  олардың  алган  дагдыларымен 
іскерлігін  есегіке  алудың  маңызы  зор.  Оқушылардың  білімдерін 
ісксереіін,  оларды  багалаудың  ең  унемді  эдіс герін  жасау -  мейлінше 
кокейкесті  іс.  Коптеген  гылыми  ұжымдар. қдаір  осы  мәселелерді 
тұжырымдаумен  шұгылдануда  ұлгерімді  есепке  алуды  дұрыс  жолга 
кою үшін  оны  өткізудің кейбір дидактикалық талаптарын білудің мәні 
зор 
Білімді  тексеруді  оларды  аныктаудан  айыра  білу  керек
Мұ
материалмен  жұмыс  істегендігін  гана  анықтап  шыгады.  Білімдерді 
анықтау  бұларды  игерумен  бірге  соның  барысында  жүре  алады. 
Тексеру  жан-жақты  бақылауды,  білімніц  комегі  мен  теревдігін 
беріктігін  анықтауды,  дагдылар  мен  шеберлікті  саналы  түрде 
меңгеруді,  оқушыларды  ой  жұмысының  барысы  мен  нәтижелерін 
тексеруді  коздейді.  Оқушылардың  біліміне  қойылатын  талаптардың 
сипатына,  оларды  тексерудің 
түрлері
  мен 
жолдарына
  көп  нэрсе 
баиланысты.  Оқу  үдерісш  белсендіре  түсу  жолдарын  іздестірумен
оаилаііысты  кейбір  ¥стаздар  білш нін  Н
  ш е с .  оқуш ы ны Г Г с-
эрекепнің  сипаты  мен  нэтижелерін  еске  алып  багалайды.  «Сен  бүгін 
зер  қоиып  ынтамен  шұгылдандың,  саган  «5»  коямын»,  -   дегенді 
‘а3дардың 
сабаю арында 
естуге 
болады. 
Әрине, 
білімдерді
™
Г еНДе  г Р  СШІУ  Мен  ыждагаттылық  ескеріледі,  бірақ  бұл  басты 
кұрам  емес.  Ең  алдымен, 
білшдердің,  дагдьтар мен  шеберліктердің 
саналы меңгеру тереңдігі есепке алынады 
Р  " Ш Ш
Бұл  корсегкіштер 
биіидерді  тексеру  Ш не  багаіау  кезінде 
анықтагыштар
  болып  табылады.  Білімдерді  тексеру  жан  -   жакты 
болуга,  жувслі  жургізілуге  ™іс.  Есспке  ішудын  с ь ш л ^ л ы   5
1
балаларлы  у „ с „ ,  жумыс  істсуге  уйретслі  жане  жеке  6ас”ын  »
2
 
ретінде оқу еңбегіне ұмтылдырады.
к о й ^ :  
даРШЬЩ ереш еліктерді есепке алу
 -  білімдерді тексеруге 
коиылагын  келес.  талап.  Бұл  ұстазды  балалардың  мінез-құлык
ш елікіерш  
ұстаздың 
бағамдауына 
колдаушьшық  дэрежесі,
22

оларды  ой  әрекетінің  ерекшеліктерін  терең  зерттеуге  багытгайды. 
Мэселен,  окушылардың  бәрі  бірдей  такта  алдында  жауап  беруге 
әдеттене  алмайды.  Мұгапім  сыныпқа  қол  ұшын  беруге  асыққанда 
бұлардың  кейбіреулері  абыржып  қалады.  Әрі  сабақ  материалын  біле 
тұра,  сұрақтарга  жауап  беруге  қабілетсіз  де  болып  шыгады.  Класта 
жаңгалақ  оқушылар  да  болады,  олар  да  өздеріне  ерекше  камкорлық 
жасап, ұстаздың назар аударуын керек етеді  [95].
Үлгерімділікті  тексеру  иегізінен  алганда
  агымдагы  есеп  түрінде 
өікізіледі.  Агымдагы  есепті  жүйелі  пайдапану  үстазга  алда  откен 
материалдың 
қалай 
игерілгенін 
тексеруге 
окушылардың 
білімдеріндегі олкылықты табуга, б.үдан  эрі жұмыс барысында оларды 
жоюдың  жолдарын  белгілеуге  мүмкіндік  береді.  Агымдагы  есеп 
балаларды  жүйелі  жүмыс  істеуге  үйретеді  және  бірқатар  маңызды 
адамгершілік 
пен 
жігерлілік 
қасиеттерді 
қажырлылықты, 
ұйымшылдықты  т.б  қалыптастыруды  қамтамасыз  етеді.  Агымдагы 
есепгің  маңызы,  әсіресе  бастауыш  мектепте  өте  зор.  Оқытудың 
алгашқы  кездерінде  баланың  жұмысындагы  эрбір  қадамды  тексеріп 
отыру  көзделеді.  Оқу  ісінде  тэжірибесі  не  білімі  болмай,  олар  тек 
мазмұны  жагынан  гана  емес,  сондай-ақ  орындау  үдерісінде  де  өз 
жұмысында  көп  қателерге жол бере алады. Жұмыстың қате тәсілдерін 
тапай рет кайталау кейін түзетілуі қиын теріс дагдылар мен әдеттердің 
тууына әкеп согады.  Сондықтан да оқушылар негұрлым  жастау болса, 
олардың  жұмысына  деген  бақылау  согүрлым  үқыпты  да  сан  алуан 
болуга тиіс.  Агымдагы  есептің  нэтижелерін ұстаз  сынып  журналында 
және  өз  күнделігінде  тіркеп  отырады,  ал  содан  соң  тоқсанда,  жарты 
жылда 
жэне 
оқу 
жылында 
оқушылардың 
оқу 
жұмысын 
қорытындылаганда жинақтайды.  Жүмысты  осылай  жолга  қою ұстазга 
балапардың  білімдерін  багалауда  кездейсоқтықты  болдырмауга 
көмектеседі.  Білімдердің  агымдагы  есебі,  бастауыш  мектепте  ең 
алдымен, байқау арқылы  жүзеге асырылады.  Ұсгаз балалар өзін  қалай 
тыңдайтынын,  түрлі  тапсырмаларды  қалай  орындайтынын,  өз 
дэптерлерін  қапай  жүргізетінін,  сабақта  қаншапықты  белсенді  жұмыс 
істейтіиін  бақылайды,  белгілі  бір  материалдан  өзіне  қажеттісін  алуга 
жэне 
бүтіндей 
олардың 
окуга 
қалай 
қарайтынын 
анықтап 
тұжырымдайды.
Окушының  акыл-ой  дамуының  барысын  кадагалаудыц  маңызы 
зор.  Байқау  үдерісінде  жиналган  материал  оку-гэрбие  жұмысын 
жоспарлаганда оқушыларга жеке-дара карауды жүзеге асырганда негіз 
болып  табылады. 
Бащау  нәтііжелерін
  ұстаз  оқушылардың  біліміне 
қорытынды  бага  қойганда,  сондай-ақ,  балалармен  күнделікті  тәлім- 
тэрбие жұмысында пайдаланады.  Мектеп оқушылары токсанда  немесе
23

оқу  жылында  өздерінің  қандай  бага  алатыидыгына  жиі  болжам
жасайды.  Бұл  жагдайда  олар  журналда  қойылган  белгілердің
жиынтыгы  ретінде  багаиы  шыгарады.  Өздеріне  — өздері  бага  қоюдың
мұндай  формальды  әрекетінё,  белгілі  бір  дәрежеде  оқушыларды
білуде  өзінің  бақылау  мәліметтерін  пайдаланбайтын  ұстаз  оқушының
нәтижелі  жұмыс  істеуіне  итермелейді.  Бапалардың  жұмысын  үнемі
бакылайтын,  байқаудың  аса  маңызды  нәтижесін  тіркеп  отыратын
жэне  мектеп  оқушыларының  оқу  еңбегінің  нәтижелерін  талдап
отыратын  ұстаз  бага  қоюда  қателеспейді.  Ал  өздерінің  жұмысына
мұқият бақылау жүргізіліп отыргандыгын білу оқушыларды  негұрлым 
жүйелі жұмыс істеуге қанаттандырады.
Агьшдагы  есеппен  қатар  үлгерілінің  тақырыптық  есебі
  де 
белгілі  бір  орын  алады.  Тақырыптық  есеп  б^стауыш  мектепте 
шектелген  молшерде  пайдаланылады.  I  жоне 
II 
сыныптарда  мұндай 
есептіц  элементтері 
гана  болуы  мүмкін. 
Мүныц  мақсаты  — 
оқушыларды  тақырып  бойынша  екі-үш,  ал  содан-соң  бір  топ 
мәселелерді  қамтып  отырудагы  оларды  дүрыс  айтып  беруге  бірте- 
бірте  үйрету. 
Оқу  тоқсанының,  жарты  жыпының,  оқу  жылы 
үлгерімінің  қорытынды  есебін
  жинап  пысықтаумен  бірге  жүзеге 
асырылады.  Бүл  өткен  материалға  қысқаша,  шагындалган  шолу 
түрінде 
курстың 
өзекті 
мәселелерін 
қайгалап 
айтып 
беруге 
багытталган.  Мүндай  қайталауды  өткізуден  бүрын  оқушылар  қалай 
қайгалау  кереюгігі  туралы  толық  нұсқау  алады.  Қайталаудың  әзі  бір 
немесе  бірнеше  сабақтардагы  материалдың  келемі  мен  сипатына, 
оқушылардың  жас  ерекшеліктеріне  қарай  еткізіледі.  Қорытынды  есеп 
түрлершің  бірі  емтихан  болып  саналады.  IX  және  XI  сыныптарда 
міндетті  түрде  бітіру  емтихандары  еткізіледі.  Қалган  сыныпгарда 
кошіру емтихандары  белгіленуі  мүмкін.  Бастауыш мектепте бүлардың 
қажетпгі  жоқ.  Мүгалім  терт сабақ бойына оқушылармен  жүмыс  істей 
отырып,  білімдердің  сапасын,  оқушылардың  ақыл-ой  дамуының
деңгеиін  жэне  олардың  бүдан  аргы  даярлық  дәрежесін  тереңінен 
зерттеуге мүмкіндік алады  [96].
Басгауыш  мектепте  балаларынан  жеке-дара  сүрау  анагұрлым
кеңінен  паидаланылады.  Ауызша  сүрауда  үстаз  басты  назарын
фактшерді  жаи  қайталап  айтуга  гана  емес,  сондай-ақ,  оларды
түспщіріп  дәлелдеуге  аударады.  Ауызша  сұрау  барысында  есептерді
шешуді,  соилемдерді  грамматикалық  талдауда,  елшемдер  жүргізуде
алган 
білімдерш 
оқушылардың 
практикада 
пайдалана 
білуі 
тексеріледі. 
*
:  !  Д °сСТүр бойы1Іша сұрауды  кептегсн ұсгаздар  мектеп  балаларының 
үиіе  берілген  тансырмаларының  теңірегінде  шогырлайды.  Озат
24

ұстаздар бұл  дәстүрден  бас  тартады  да,  үйге  берілген  тапсырмаларды 
тексеруді  білімдерді  бекітіп,  жетілдіре түсу  жөніндегі  өз  жүмысының 
элементі  ретінде  гана  қарайды.  Ауызша  сүрауды  оқытатын  жэне 
тәрбиелеу  үшін  үстаз  оган  мұқият  даярланады.  Алдымен  ол 
оқушылардың  қайсысынан  сұрайтынын  анықтайды,  сұрақ  пен 
тапсырмалар  жүйесін  дайындайды,  сұрақгардың  тұжырымдылыгына 
назар  аударады,  өйткені  кездейсоқ  қойылган  сұрақтар  сұраудың 
білімдік және тәрбиелік маңызын төмендетеді.
Үздік  ұстаздар  жауап  -   әңгіме,  түсіндіру,  салыстыру,  ойлап 
қорыту жагын талап ететін, сондай—ақ, баланың құмарлыгын, ойы мен 
пайымдауының  барысын,  байқагыштыгын  жэне  басқа  да  қасиетгерін 
ашып  беретін  сұраулардың  ойластырылган  жүйесін  пайдаланады. 
Сүраудың сипатына анық тұжырымдалуы да сай келеді.
Ауызша  сұрау  үнемі  жүргізіліп  тұруга  тиіс.  Тек  осындай 
жагдайда  гана  ол  оқушыларды  оқытып,  тәрбиелеудің  маңызды 
факторына  айналады.  Егерде  оқушыны  гоқсан  бойында  екі—үш  рет 
қана  сұраса,  онда ұстаздың  оны  бірдемеге  үйрете  алатындыгына  есеп 
жасау қиынға согады.
Бастауыш 
мектепте  жаңа  материалды 
меңгертумен 
бірге 
жүргізілетін 
жаппай  тексеру  сабақтагы  жүмыстың  дербес  турі 
ретінде
  кеңінен  қолданылып  жүр.  Міндетті  түрде  еске  сақтауга  жэне 
ережелерді,  хронологиялық  детальдарды,  көбейгу  кестелерін  игеруге 
тиісті  білімдерді  бақылау  үшін  жаппай  тексеру  бэрінен  де  жиі 
пайдаланылады.  Алайда  жаппай  сұрау  тексерудің  негізгі  түрі  бола 
алмайды. 
Мұның  барысында  тапсырманың 
орындалу 
фактісі 
тексеріледі, бірақ игерудің толықтыгы  мен тереңдігін  анықтау  қиынга 
түседі.
Сабақтың  тиімділігін  арттыруга  ұмтылу  білімдерді  хабарлау,
оларды  бекіту  және тексеру  үдерістерін  біріісгіруге  әкеп  соқгы.  Басқа
гүрлерімен  қатар  мұндай  тексеру  оқушыларды  белсендіре  түсуге,
олардың  білімдерін  негұрлым  объективті  багалау  үшін  жагдайлар 
жасауга тиіс.
Білімді  тексерудің  игеру  үдерісіндегі  тэсілдері  қандай?  Ұстаздың 
сұрақіарга 
берген 
жауабын, 
жаппай 
эңгіме 
кезіндегі 
басқа 
оқушылардың  жауаптарына  толықтырулар  мен  түзетулерді,  сабақта 
откізілген ауызша, жазбаша және графикалық жұмыстардың орындалу 
сапасын,  оқушылар  орындаган  тэжірибелердің,  лабораториялық  жэне 
басқа практикалық жұмыстардың нэтижелерін есепке алу ұсынылады.
Сабақтагы  жұмыстардың  барлық  түрлерінің  нәтижесі  бойынша 
білімді  тексеру, 
сабақ  бойынша  рейтинг  ж)ііесін
  найдалануды
25

көздсйді.  Білімді  тексеріп,  бағалаудын  бұл  түрі  біршама  кеңшен
таралып отыр [97].
Практикалық  тэжірибелі  талдау  білімді  тексеру  мен  багалаудың 
оны  сактықпен  пайдалануды,  багалаудың  баска  түрімен  ұштастырып 
отыруды  керек  етеді.  Белсенділік  көрсеткені  немесе  бірлі  -   жарым 
жауабы  үшін  бага  қоюга  болмайды.  Ең  жақсысы  білімдерінің  сапасы 
мен  жұмсалған  оқу  еңбегінің  сапасын  анықтау  үшін  күні  бұрын 
бапалардың  тізімін  жасап,  олардан  сабақгың  барысында  жиі  сұрап, 
белгілеп отыру керек.
Білімі  туралы  ұстазга  белгілі  бір  әсер  қапмаган  оқушылардың 
жұмысын  бағалауга  болмайды.  Бұл  жағдайда  өзінің  бақылауларын 
келесі  сабақга  жалгастырган  жақсы  балады.  Окушылардың 
нацтылы 
жэне  оку  еңбегін 
жүзеге  асырумен
 
байланысты 
білімдерді 
практикалық тексеру зөр маңызга ие бөлады.
Түрлі  пэндер  бойынша  білімдерді  практикапық  тексерудің 
түрлері  сан апуан:  бұл өсімдіктердің өсуі мен дамуын бақылау, тарихи 
жэне  географиялық карталарды толтыру, өлшеу жұмыстары, үлгілерді 
жасап  шығару,  тәжірибе  учаскесіндегі  практикалық  жұмыстар. 
Жұмыстарды  орындаганда  негізгі  назар  олардың  ақыргы  нәтижесіне 
аударыпады  (бұйымның,  жұмыстың  сапасы).  Жұмысты  орындаудың 
негұрлым  тиімді  тәсілдерін  оқушының  игеруін  еске  алудың  да 
маңызы  бұдан  кем  емес.  Оқушы  орындаған  әрбір  жұмыс  тексеріліп, 
бағалануға тиіс.
БілЫдерді  тексерудіц  маңызды  түрі  бацылау
  жұмыстары:  жат 
жазу,  мәтінді  айтып  шыгу,  шығарма,  есептерді  шешіп,  құрастыру 
болып табылады.
Бақылау  сабагын  қалай  ұнымдастыру  керек?  Сабақтың  бірінші 
боліміне  мақсат  қойып, жұмыстарды  орындау тәртібі  туралы  нұсқау — 
кеңеске арналады.  Нұсқау -  кеңес окушылардың толық назар аударуы 
үстінде  өткізіледі.  Бұдан  кейінгі  ұстаздың  міндеті  балалардың 
жұмысты  қаншалықты  дербес  орындайтынын  кадағалау  болады. 
Жұмысты  қоцырауга  екі-үш  минут  қалғанда ұйымшылдықпен  бітіріп, 
жинастырудың 
мацызы 
зор. 
Қалган 
уақытты 
оқушылардың 
сүрақгарына  жауап  беруге  пайдалану  керек.  Үйге тапсырманы  жұмыс 
бастапар  апдында  беруге  болады.  Үстаз  эрбір  бақылау  жұмысын 
багалап 
шыгады. 
Бакылау 
жұмысын 
талдағанда 
оқушыларға 
томендегідей  с и п а п а   нұскау  беру  керек:  «Жақсы  жаза  бастадық», 
«Мұиың  мақтарлық»,  «Есепті  шығарудың  нұсқаларын  оте  сэтті 
таіщагі  алгансың»  немесе  «Жұмысты  эдеттегіден  нашар  жазгансың», 
«Бұган  жол  беруге  болмайды».  Бір  қараганда  бұл  ескертгіелердің 
мацызы  шамалы  сиякты  көрінеді.  Бірақ оқып  үйренуге,  ісіне  жауапты
26

қарауды  тәрбиелеуде  бұлар  өте  үлкен  рөл  атқарады.  Жұмысты 
орындай  алмаған  оқушыларга  нашар  бага  коюмен  тынып  калуга 
болмайды.  Осы  тақырыпқа  оның  жұмысты  орындауына  мерзім 
белгілеу  жэне  олар  үшін  кеңес  өткізу  орынды  болмақ.  Істі  осылай 
жолга қойганда білімдерге бага қою жай  мақсат болыгі  қалмайды,  бұл
— 
жұмысқа 
үздік 
нәтижелерге 
жетуге 
оқуиіыларды 
ынталандыратын маңызды құрал
 [98].
¥стаз  тексерген  білім  багалануга  тиіс,  мектепте  багалаудың  бес 
балдық  жүйе  қабылданган.  Бұлар:  өте  жақсы  («5»),  жаксы  («4»), 
орташа  («3»),  нашар  («2»)  жэне  оте  нашар  («1»).  Бұл  бүкіл  елімізде 
бірыцгай  жүйеге  басымдық  жасау  болып  саналады.  Окушылардың 
белгілі  бір  білім  дәрежесі  барлық  мектептерде  бірдей  багалануының 
ережесіне  сай  келуі  көзделеді.  Бұган  ұстаз  өз  жүмысында  оқушы 
білімдеріне 
деген 
онерлерді 
жақсы 
іріісгеп 
алу 
жұмыстың 
нәтижелілігін  арітырады.  Бұпардың  ец  мацыздыларын  бөліп  алган 
өрынды:
1)  оқушы  (жас  ерекшеліктеріне  сэйкес)  гылым  негіздерін  оқыгі 
үйрене  отырып,  фактілерді,  құбылыстарды  білуге  және  оларга  дұрыс, 
гылыми анық түсінік бере алатындай күйде болуы тиіс.
2)  оқушы  гылыми  ұгымдарды,  заңдарды,  ережелерді  игеруге, 
жаңа  фактілерді  түсіндіргенде,  түрлі  мәселелер  мен  практикалық 
міндеттерді шешкенде бұларды пайдалана білуі тиіс.
3) өзінің жауапгарында өқушы мейлінше айқындылыісгы, өйының 
дэлдігін, өз көзқарастарын жақтап, өларды қөргай білуі тиіс.
4) оқушы білімінің практикалық маңыздылыгы болуы тиіс.
5)  оқушылардың  ауызша  жэне  жазба  создсрге  деген  талаптары 
сақталуы қажет.
Луызша  жауаптары  толық,  логикалық  дэлелдеиген  болуы  тиіс.
Жазба  жұмыстары  ұстаздың  нұсқауларымсн  дэл  сақі'алын,  мұкияг
толтыруга тиіс. Оқушылардың практикалық жұмыстарына да осындай
талаптар қойылады. Бұларда нұсқаулар дәлме-дэл сакталып, мұқият та 
ұқыпты орыдалады.
Жалпы 
талаптардың 
негізінде 
көрсеткііитер
 
мен 
бага 
өлшемдіктер
 қалыптасады.  Бұпар әр пән бойынша әртүрлі.  Білімдерді 
багалауда  негізгі  құжат  багдарлама  болып  табылады.  Мұнда 
оқытудың  эрбір  жылы  үшін  білімдер,  дагдылар  мен  шеберліктер 
көлемі 
дәл 
белгіпенген. 
Оқытудың 
белгілі 
бір 
кезеңінде 
багдарламалық  материалды  өқушының  қалай  білетініне  қарай  ол 
тиісінше багасын  да  алады.  Багалауда  кате  жібермеу  үшін,  оқытудың 
эр  жылы  багдарламаны  жэне  оқушылардың  білімінс,  дагдылары  мен
27

шсбсрлігіле  койылатын  талаптардың  көлсмін  өте  жаксы  білу  керек. 
Бүл талаптарды окушыларіа да үнемі таныстырып отыру керек.
Окушылар  білімдерінің,  дагдылары  мен  шеберліктерінің  бага
көрсеткіші  эрбір  пән  үшіи  оның  ерекшеліктеріне  сүйене  отырып
жасалады.  Әрбір  баганы  үстаз  оқушының  жауабын  кыска,  анык
талдаумен  қосарлап  отырады.  «Сен  бүгін  өте  жаксы  жауап  бердің,
ережені сауатты, оге жақсы білесің,  коп  қызықты  мысалдар  келтірдің,
саган  «5»  коямын»;  «Материалды  жақсы  білесіц,  әңгімені  сауаггы  да
дәйекті  кү.рғансың,  бірақ  анықгамада  дәлсіздік  жіберіп  алгансың, 
саган «4» қоямын». 
■
  і  і ®
Егер  оқушыга  орташа  бага  қойылуга  тиіс  болса,  онда  үстаз 
жіберілген 
дэлсіздікті 
корсетеді, 
мәселен, 
ережелерді 
гүжырымдаганда 
кітап 
мысалдарына, 
өздері 
нашар 
игерген 
материалга оқушының назарын аударады..
Білімдерді  багапаудың  түрі  ретінде  сабак  бөйынша  балды
пайдалануга  байланысты  баганы  міндетті  түрде  сабактың  соңынан 
кою практикасы  қалыптасқан.
Алайда  білімдерді 
багалауга  жеке-дара 
қарау 
талаптары 
түргысынан  мүлідай  практиканы  дүрыс  деп  тануга  болмайды.  Әрбір 
сыныита  үнемі  шүгылданатын,  материалды  жақсы  білетін  және 
эрқашанда  жауап  беруге  әзір  балалар  бар.  Зейін  коймайтын  тәртібі 
нашарларга,  керісінше,  үстаз  олардың  ісін  байқап  отырганын, 
сабақтың  сөңында  бага  қоюды  ойлайтынын  айтып  ескертуге  болады. 
Бүл оларды алга үмтылдырып, үйымдастыра түседі  [99].
1  сыныпта  баганы  пайдаланудың  кейбір  ерекшеліктерін  корсете 
кеткен  жон.  Окытудың  алгашқы  қадамыиан  балапарга  өздерінің 
білімдеріне 
қойылатын 
талаптарды 
түсініп, 
игеру 
қи 
ынга  түседі.  Мүның  үстіне  оларда  әлі  де  болса  оқу-білімге  деген 
түрақты 
ынтасы 
қальштаспаган. 
Соидыкган 
да, 
жогары 
орындалмайтын  талаитарды  қою  жылт  етіп  корінген  ынтаны  басып 
гастауы  мүмкін.  Бүл жагдайларды бірінші  сынып балаларымен жұмыс 
істегенде  ұстаздар  еске  алады.  Тәжірибелі  ұстаз  алгашқы  күндері 
оарлық  балаларга  «5»  кояды,  содан  кейін  барып  «4»  көрінеді.  Нашар 
оқушыларга  уақытша  бага  коймайды,  оларга  окуга  ынтасын  куаггап, 
дамыту  үшін  қосымша  комек  корсетіледі,  сенімсіздік,  көңілі  қайтып 
рухы түскен жагдайларды болдырмау жагын қарастырады.
Қорытынды  бага  қою  туралы  бірнеше  ескертпелерді  айга  кегкен
1  сыныгіта  І-ІІ  тоқсан  үшін  қорытынды  бага  қойылмайды. 
оксандық  баганы  ұстаздар  оқушылардың  білім  дэрежесін  ескере 
очырып  қояды.  Мэселен,  егер оқушы  оқудагы  өзінің табыстарын  ылғи
жөи.
28

арттырып  отыратын  болса,  бага  IV  тоқсанның  нәтижелері  бойынша 
койылады.
Барлык  жагдайларда  қорытынды  баганы  қойганда  тек  апган 
багаларды 
гана 
емес, 
сондай-ақ, 
окушы 
жұмысын 
бақылау 
нэтижелерін,  оның  практикапық  жүмыстарының  сапасын  пайдалану 
керек.
Дидактикада 
оқушылардың 
білімдерін, 
дагдылары 
мен 
шеберліктерін 
багалау 
ережелері 
түжырымдапган. 
Болашақ 
мүгалімдер  осыларды  жақсы  біліп,  оны  оку  жүмысында  қолдана 
беруді үйретуі керек:
-  оқушыларга  өз  талаптары  жайында  айтып  беру,  кандай  білім 
орташа,  жаксы, 
оте  жақсы 
екенін 
оқушылардың  жауаптары 
мысалында көрсетуге багдарланды;
-  бага  бергенде  міндетті  түрде  оқушы  жауабына  талдау  жасау 
және  талдаганда  түйін  жасау  және  оқу  нысаиын  талдаганда  огаи 
назарды неге аудару керектігін көрсету болып саналады;
-  багалаганда  оқушыны  мақтаудың  маңызы  бар,  бірақ  бір  баланы 
үнемі  мақтай  беруге  болмайды.  Кейбір  ұстаз,  оқушылар  туралы 
белгілі  бір  пікірді  ұстап,  объсктивті  болудан  қалатындыгын  және 
жаксы үлгеретін оқушыларга жиі  көтеріңкі баға қоятынын атап айтуга 
болады.  Мұндай  ұстаздарда  тэртібі  қиын  бапалар  эдетте  жақсы 
багалар  алмайды.  Балалар  бага  қоюда  ұстаздың  объективті  емес 
екендігін  өте  тез  түсінеді  де,  ынта  қойып  оқудан  калады. 
Оқушылардың білімдерін багалаганда, олардың жеке-дара бабын табу 
қажет.  Осы  ережелерді  сақтаганда  бага  ұжымды  ұйымдастырудың 
маңызды 
құралы 
болады 
жэне 
мақсат 
көздеушілікті, 
еңбек 
сүйгіштікті,  адалдықты,  сондай-ақ,  зейін  қойып,  инабатты  болуды 
дамыту ісіне ынталандырады [100].
Қорыта 
келгенде, 
тексерудің 
прагматикалық 
негізі 
оның 
тсориясына багынатыны байқапды.
Алдымен ұстаз:
1) тексеру  жолы  тагылымдық  мэиін  жақсы  түсінбейінше,  багалау 
эділ  болмайтынына  мән  беруі  көзделеді.  Тексеру  жолы  тұрган  жерде 
багалау да білім межесін анықгаудың күралы  болып есептеледі.
2) анықтау -   тексерудің алгашқы  кезеңі.
Тексерудің  келесі  бір  құралы  -   есеп  беру. 
Үлгерімнің 
тақырыптык есебі деңгейліктер межесінде жіктеледі.
Тақырыптық  есептен  қорытынды  есеп  туындайды.  Тексерудің
жеке  жэне  жаппай  түрі  де  тэжірибеде  қалыптанган  жол  болып 
табылады.

Сабактардыц  ірі  жүйесін  рейтингімен  тексеру  бүгінгі  күннің 
мәселелік  багдарламалық,  модульдік  окытудың  интеграциясында 
жүзеге  асып  отырган  нүскалы  жолы  демекпіз.  Жауаптарының  толық 
жэие  логикалық  болып  келуі  білім  мазмүныныц  басымдыгын 
корсетеді. 
1

жүктеу/скачать 9,27 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: