Бастауыш  мектепте саралап  білім бсрудіц амалдары, оныц

қалган  адам  дегенді  аңгартады.  Бұл  ұгым  дидактикада  білім 
меңгертудің психологиялық амалына жатады.
Бастауыш 
мектепте 
сабақ 
беретін 
ұстаздар 
көбінесе 
балабақшадагы  стандарт  сапасына  парықпен  қарап,  көп  жылгы 
сараптау корытындысын теорияга багындыру  көзделеді. Тек алдарына 
келген  балаларда  бірінші  сыныпта  нені  меңгеру  керектігін  іліп  әкету 
ұдерісіне  күш  салатыны  басымдықта  болады.  Мұның  өзі  білім  беру 
жолдары 
деген 
ұгымның 
үзіліссіз, 
сабақтаса 
жэне 
сынып 
оқушыларының  білімді  психологиялық  кабылдау  молшерлеріне 
сэйкес  қарқынды  даму  қагидаларына  кепілдік  келтіретін  үдеріс.  Оқу 
қазақша  жүретін  бастауыш  мектепте 
білім  беру  жолдарының 
ұстанымдары төмендегідей
:
-  оқушыны  қоршаган  ортасына  қарсы  қоймай,  керісінше,  өзін 
қоршаган  элемнің  өзі  бір  құрамдық  бөлшегі  екендігін  ұгуы,  жеке 
интерактивті  үдеріспен  қарауы,  былайша  айтсақ,  оргага,  табигатына 
өз іс-эрекетін  мазмұндай алу;
-  қабылдайтын  білім  қоры  оқушының  санасы  мен  жадына  сэйкес 
келуі,  ягни  оқушыиың  ой  қуаты  межесінен  асып  түсетін  жогары 
мұраттарды ұсынбауы;
-  оқу  үдерісіне  эр  оқушының  ой-түсінігімен  озінше  мінездеме 
беруіне жагдай тугызылуы;
оқулықтарда 
ұсынылган 
тараулардың 
кіші 
құрамдық 
(тараушалар) ірі бір маңызды мәселені шешетінін ұгуга багдарлануы;
-  оқушының  ішкі  ойлау  парқы  сырттан  қабылдануга  тиісті  білім 
корына  қатысты  қайшылық  тугызып,  оны  шешуге  комек  берерлік 
нұсқаулықтардың берілуі;
-  оқыту  үдерісі  тек  багдарламаларды  орындау  қагидасын  жүзеге 
асыру мақсатын  көздеп  қоймай, екі  жақты  қозгаушы  (оқушы  ^   ұстаз; 
«ұстаз  ^   оқушы») ынтымақтастық іс-эрекеттің жүзеге асырылуы;
-  ұсынылатын  білімнің  стандарты  оқушыга  даяр  калгіында 
меңгертуге  асықпай,  оны  оқушының  омірдегі  дагдысы  мен  таиыс 
тіректік нысандарына бейімдеп білуге қолайлы жагдай тугызылуы;
- білім  меңгеруде талдап қабылдау жүйесін ескеруі;
- білім алу үдерісінің сабактастыгы жэне интерактивтігі;
-  нұсқалылыгы  мен  эрбір  қабылданган  білім  қорына  оқушының 
өзінің қатыстылыгының барлыгы;
-  қызыгушылық уәж бен  оның үдайы  үдей  түсу  карқынын  байқап 
отыруына багдарлануы  [102].
Берілген  жіктеме  білім  беру  жолдарын  айқындау  үдерісіндегі 
негіздерінің  теориялық  тірегі  болып  табылады.  Әр  ұстаз  жіктелген 
білім  беру  үдерісінің  теориялық  парқын  өздігінен  түсінбейінше,
31

«бастауыш  -   білім  козіиіц  негізі»  дегеп  багага  сай  келмейді.  бір 
өтілуге  тиісті  үлкен  тараулардың  кіші  күрамдарын  алдымен  үстаз  ой 
таразысына  салыгі,  оның  оқушы  ұгымына  жоне  күнделікті  тыныс  — 
тіршілігінс сай  келу және  келмеу түстарын багамдайды.
Оку  казакша  жүретін  бістауыш  мектепте  ұстаздар  әздерінің 
баскару  үдерісінде  әкімшіл  —  эміршіл  стильде  сабак  өткізуге 
басымдық  корсететінін  байқадық.  Мүныц  озі  диктатураның  аэ-ақ 
алды  дср  едік.  Егер  бастауыш  мектеп  қабыргасынан  окушыныц 
«Менін»  сондіруге  себенші  болсақ,  онда  қалган  негізгі  және  жогары 
мектеп  кеңістігінде  олар  тек  эмірді  орындаушы  ретінде  қалатыны 
белгілі.  Сойтіп,  бастауыш  мектеп  ұстаздары  бүтіндей  бір  ортаның 
түпкі білім алушы екілдерінің обалына калары сөзсіз [103].
Білім  беру  үдерісінің  теориялық  басқышы  —  баскару  стилінің 
үстазбен тең дәрежеде оқушы қүгының, оқушыл<у^у$ы үстаздың озімен 
тең  үстауы,  былайша  айтқанда,  жариялылық  стильмен  басқару. 
Жасқануга  жол  бермей,  әр  оқушының  ой-түйіндерін  тыңдай  білуге, 
одан  бір мәнділікті  шыгара алуга багдарлай  алу  іскерлігі. Бүл  үдерісті 
қарқынды  дамытуга  себепші  боларлық  қозгаушы  күш-білім  алу 
үдсрісінің ішінара сабақтастыгы мен интерактивтілігі.
Бүл,  еңбегімізде  интеракгивті  деген  ұгымның  шыгу  тегі 
агылшынның  «іпіегасііоп»  деген  созіпсн  орбіген  бұл  ұгым  біздің 
қазақша тілімізде «өзара іс -  әрекетке түсу» дегеиді  білдіреді.  Әртүрлі 
баі дарларды  өзінің  парқына  салып,  ойлау,  парықтау  қорына  жинай 
алу  іскерлігін  ұшгау.  Сөйтіп,  эрбір  жинақтау  үдерісі  жеке-жеке  тұтас 
білім  көздерінің  ішкі  кұрамдарын  талдау  үдерісіне  сұгындырады. 
1 алдау  іскерлігі  шыңдала  отырып,  жинақтау  үдерісіне  ойысады.  Егер 
оқушы  осындай  білім  теориясын  нұскалы  тұрғыда  өзара  іс-әрекет 
үдерісінің  негізінде  талдап  жинақтаса,  өнда  меңгерген  білімі  санадан 
еш  уақытта  ешіп  кегуі  мүмкін  емес  [104].  Міне,  өсындай  іс-әрекетгі 
жүзеге  асыру  нәтижесінде  әр  өқушының  кешегі  меңгерген  білімі  мен 
бүгінгісі  жалгастық  тауып,  білім  игеру  үдерісінде  өқушы  өзін  тұлга 
ретшде  сезініп,  эрбір  автономды  білім  теориясы  бір-бірмен  қабысып 
жэнс  жалгастық,  сабактастык  кагиданы  іске  асырады.  Сөйтігі,  өкушы
өзіне  қажетті  білім  қорын  жинау  үдерісіне  «керегі»  мен  «керегі  жөқ» 
деіен  парықтау  дэрежесіне  ие  бөлады.  Интерактивтілік  деген  ұгым 
алган  білім  қорының  шектеушіліккс  ұрынбауы,  оның  көлемінің ұлгая 
беруін,  оқу  үдерісінің  күннен-күнге  карқынды  қадамга  беібұрыс 
жасауы,  білім  алуда  өқушы  мен  ұстаздың  өзара  ұгынысу  мен
түсінушілігін 
білдіред і. 
Білім 
берудің 
ойлау 
іс-эрекетіндегі 
оқушыларга қозгау сапатын факторлары:
- Ынталылық.
32

- Талапкерлік.
- Жауаптылық.
- Қызыгып — құмартушылық.
- Өзінің білім жию шапшаңдыгына көзі жетіп, риза болушылық.
- Толғанысқа түсушілік.
- Алуга тиісті білімге қол созушылық.
- Мақсатына жеткенін толық сезінушілік.
Нәтижесінде ұстаз оқушының  ішкі  парқын  аталган сегіз сипатпен 
айқындай 
алуына 
ықпал 
жасауга  тиіс. 
Мүның  өзі 
эр 
пэн
багдарламасын  оқушының  қызыгушылыгын  артгыру  үдерісінде 
меңгертуге багдарланады.
Екінші  құрамдықтың  екінші  сабагы  — білімнің  нұсқалылыгы  мен
эрбір қабылданган  білім  қорына оқушының өзінің қатысушылыгының
барлыгы. Бастауыш сыныгіта білім беру  негіздерінің теориялық келесі
бір 
жолына  талдау  жэне  жинацтау
  үдерісі  жататыны  байқалды.
Нұсқалы  деген  ұғым  оқулықічагы  ұсынылган  кітаби  теориялық
ұгымдарды  оқушының  нұсқалы  қабылдау  үдеріске  сэйкестендіруі 
болып табылады.
Әрбір  қабылдаган  білім  қорын  сана  түйсігіие  жеткізуі  үшін 
оқушының  өзіндік  қатысуының  мөлшері  күннен-күнге  күрделене 
түсуі.көзделеді.  Осы  арада эр  оқушының  интерактивтілігі  белсенділік 
дэрежесіне  жетілуі  қарастырылады.  Үгуга  тиісті  нысанды  ұстаздың 
оқушы үгымына лайықгап беру  іс -әрекегінен өзара эрскетгілік үдерісі 
туады.  Бұдан  тұлгалар  арасындагы  белсенді 
коммуникативтік 
байланыстар  жүзеге  асады.  Нұсқалы  білім  беру  үдерісі  қателіксіз 
болмайды.  Оган  жету үшін  оқушының  қате үгымдарына  біршама  жол 
беріледі,  оны  оздігінен  деңгейлік  тапсырмаларды  орындау  арқылы 
қателіктеріне түзету  енгізеді.  Себебі, бүгінгі  бастауыш  мектепте  білім 
беру  амалының  теориялық  тірегі  қателесулер  арқылы  оқушының 
нүсқалы сүрлеуге түсуі  қалыптасады.  Сойтіп, нэтижесінде философия 
категориясындагы  «бекерді  бекерге  шыгару»  іс-әрекеті  қателесу 
үдерістерінен  оқушының  нұсқалы  үдеріске  ойысуы  қарастырылады. 
Озара  (оқушылар)  нысанды  талқылау  барысында  бір-бірін  жоққа 
шыгару  мен  бір-біріне 
тәуелділік  заңдылықтары
  нәтижесінде  білім 
теориясының  түзу  (стандарт)  жолына  қосылуы  оқушының  жадын 
шыңдауга  көмегін  тигізеді.  Осындай  ерсілі  -   қарсылы  нұсқалы 
жауапқа  түскенге  дейінгі  талдау  -   жинақтау  үдерісі  білім  бсру 
теориясының «синкретгі»  және  «аналитикалық»  нұсқаларын  қалайды. 
Міне,  осындай  іс-эрекетте  эр  оқушының  білім  жию  сигналы  өзінің 
дүниетанымдық  парызын  тудырады.  Әр  оқушы  өзінің  ішкі  жинаган 
білім  теориясының  сұлбасын  басқа  оқушылардың  айтып  беруінің
33

шегімсн  салыстырып,  өзшің  өй-і*үйіндсрінс 
ссіраптаушылыцпен 
парықтауды қадагалау
  заңдылыгына жүгінеді.
Қорыта  айтсақ,  нүскалы  білім  алу,  талдау,  жинақтау  мен 
синкретті  және  аналитикалы  заңдылыкпен  меңгеріледі.  Синкрет  сөзі 
грек  тілінде 
«зуп/геіізтоз»
  -   косу,  біріктіру  деген  үгымды  білдіреді. 
Бүл 
орайда, 
әр 
оқушы 
сыныпта 
қүлагына 
шалынган 
білім 
қүрамдарының түтастандыру түргысында жеке үгымдарды бір-бірімен 
коса  білу  шеберлігі  дамытылуга  тиіс.  Ал,  аналитика  деген  үгым 
швейцар  нсихологы  К.  Г.  Юнг  дәуірінен  белгілі.  Көбінесе  оқушы 
қүлагына  ілінген  үгымдарды  коз  алдарына  елестетіп,  оган  өзінше 
толгам жасай алу дегсн магынаны байкатады  [105].
Екінші  сынынтың  үшінші  сабагы  оқушыныц 
ңызыгушылың уәжі
мен  оның  удайы  удей  тусу  ңарңынын
  байқап  отыру  заңдылыгына
багдарлануы.  Жалпы  білім  беру  негізінің теориялуь^тірегініц  бір  козі
ретінде  окушыныц  кызыгушылық  уәжін  ояту.  Өкінішке  орай,  бүл
үдерісте 
гэжірибесі 
тоселмеген 
бастауыш 
мектеп 
үстаздары
оқушының  жеңіл-желпі  қызыгушылыгын  оятуга  бейімделіп  келетіні
байқалады.  Бүл  үдерістен  оқушы  стандартта  берілген  білім  көлемін
толык  меңгерте  алмай,  сабақ  «шоу»  секілді  сапада  өтеді.  Сондықтан,
окушы  қанша  сагатқа  шақталган  багдарлама  деген  маңызды  мәселені
ой  козіне  іліндіруі  багамдалады.  Кей  түста  сабақтың  ауқымы  сабақ
жүргізуші  үстаз  үшін  гана  қажет  сияқты  болып  көрінеді.  Бүл  дүрыс
үстаным  емес.  Сагат  саны  мен  ондагы  ірі  тараулар  және  тараушалар
бірден  окушы  назарына  үсынылуы  оныц  дүрыс  жолга  түсуіне
какпақыл  болады.  Біріпші  сыныпқа  дсйін  компыотсрдің  қүлагында
ойнайтын 
озықтық 
үстанымдагы 
субъектіні 
бірден 
био 
—
экономикалық  әлеует  түгырына  сүгындырсак,  Қазақстан  елінің
болашагы  демекпіз.  Әрине,  бірден  бала  бір  үлкен  тараудагы  сагат
санына  мән  береді  деген  ойдан  аулақпыз.  Дегенмен,  бірнеше  рет
алаңдатумен  үсынылган  багдарлама  талаптарын  тек  үстаз  гана  емес,
оқушылар  да  түйсінуге  жагдай  жасалса,  білім  меңгеру  үдерісінің
саналы  да  сонылыгы  арта түспек.  Жұмыстың  мұндай  сапада  құрылуы
ыктимал  жауаптарды  ұстаздың  өзі  күні  бұрын  даярлап  отыруына
қозгау  салады.  Көбінесе,  математика  пәнінен  шещімін  талапқа  сай
ыцғайлау  тәсілдерінің  төселуі  тұргысында  ұстаз  лөгикасы  «өрбу» 
кагидасымен  қамтамасыз етеді.
Қызыгушылық 
уәжді 
жөгары  децгейге 
көтеру 
механизмі 
гомендегідей:
1) не үшін?
34

Окушы өздігінен білім игеру парқына жетілуі үшін жэне бұрынгы 
игерген  білім  корын  келесілерге  коса білуі  максатында міндетті  түрде 
“Не үшін?” деген сарапгау үдерісіне багытгайтын сүрак кояды.
2) нені?
Бұл  сауал  (іздендіреді)  оқушының  түпкі  мақсатын  айқындауга 
көмегін  тигізеді.  Оқушы  алдына  қойган  мақсатына  жетуі  үдерісінде 
пэн мен  нысанының маңыздылыгын, мэнділігін саралай алады. Сөйтіп 
ең  қажетті  білім  теориясының өзінен  құнды деген  тұстарын  бөліп  алу 
шеберлігі ұштала түседі.
3) не арқылы?
Сыныпта өзіне  әлі таныс  емес  білім  алаңын  бұрынгы  жинақтаган 
білім  қорының  жиналуына  жадында  сақтауга  байлам  жасауга 
ынталанады.
Қорыта келгенде, оқушы озінің білім алу үдерісін ұдайы:
1) өткендегісін;
2) қазіргісін;
3)  болашақтагысын  бір-біріне  қоса  білсе,  онда  біраз  уақыттан 
кейін  ұстаз  ролі  де  тосаңдана  бермек.  Бірақ  бұндай  ара  қатысты 
карқынды  іс-әрекет  жуыр  маңда  бола  қоюы  қиын-ақ,  себебі,  бұл 
ұсынылып  отырган  білім  беру  негізінің  теориялық  тіректері 
толыққанды  тәжірибемізге  орнықты  деп  үзілді  -   кесілді  тұжырым 
жасауга болмайды [106].
Қарап  отырсақ,  білім  беру  негіздерінің  теориялық  габигаты  бір 
жагынан  оқыту  ұгымымен,  яғни  дидактика  нысанымен,  екінші 
жагынан  психологиялық  ерекшеліктерді  ескеру  үдерісімен  тікелей 
байланысты.  Олай  болса,  маргиналдық,  дүбәра  оқушыны  болдырмау 
үшін  ұлттық  психологияны  пайдалану  тиімді.  Бұл  багьпта  біздерге 
қозгаушы  күш  боларлық  Ж.  Аймауытовтың  психологиясы.  Зерттеу 
еңбегіміздің  үдерісггерінде  көптеген  ұстаздар  кауымы  жогары  оку 
орындарында  «советтік»  («кеңестік»)  психология  кармагына  ілінумен 
оқшауланып  келеді.  Өкінішке  орай,  тіпті  гылыми  лауазымы  бар 
тұлғалар  элі  күнге  дейін  «Жұлма  жад»,  «Пәлсапалық  жад»,  «Ой 
сандыгы», «Соқыр сезім»,  «Саңылау сезім», «Мүдде», «Ілтипат» жэне 
т.б.  атауларға  одырая  қарап,  кінэ  тағуда.  1995  жылы  «Рауан» 
баспасынан жарық көрген Ж. Аймауытовтың «Психология»  окулыгын 
стандарт  ауқымында  өтпеудің  өзі  аталган  бастауыш  мектепте  білім 
берудің  теориялық  негізін  дұрыс  жолга  салуга  кедергі  келтіріп  отыр. 
Бұл С. Донентаевтің «Бозторгайына» ұқсас  үдеріс демекпіз [107].
Бастауыш  сыныптың  оқыту  үдерісі  білім  мен  оқыту теориясынан 
тұратыны  бслгілі.  Ал  оқыту  синкретті  (біріктіру),  аналитикалы 
(ұіымдарды  козалдына  елесгетуі;  заңдылықгармен 
іске  асады.
35

Бұидай  іс -  эрекет ұдерісін  білім  бсру жолдары  дсмекпіз.  Жеке -  жеке 
кабылдаган  ұгымдарды  бір  -   біріне  қоса  алу  бастауыш  сынып 
окушыларының  дагдысына  айналу  үшін  оларға  арналган  жүмыс 
дэптерін  күру  кажеттілігі  туды.  Жұмыс  дэптерінде  оқушылардың 
қайталап  айтып  беруі,  ұсақ  сауапдарга  ізденімпаздыкиен  жауап  табу 
(эвристи/сялы^, 
іиешуге
  тиісті  мэселеге  түйінді  ой  түзу  секілді
жұмыстар енгізілді  [108].
Қай  заманда  болмасын  білім  беру  амалдарының  заңдылықтары 
иедагог  -   галымдарды  толганысқа  түсірмей  қойган  емес.  Кешегі 
кеңестік  дэуірде  бұл  мэселеге  ой-тұжырым  жасап  берген  талай 
гальімдардың  аттары  мэлім.  Оқу  үдерісінде  білім  берудің  бірден-бір 
жолы  оқу  үдерісінде  сабақ сипатын  (бастауыш  мектеп  аукымында) әр 
үстаздың  білім  беру  барысындагы  таңдап  алган  амал  —  тэсілдері. 
Оның тұтас  жүйесі технологиясына багынышты  бадып  келетін  жайлы 
жогарыда  талдап  өткен  нысандардан  байқалуы.  Мүның  өзі  Кеңестік 
педагогикада  сара  жолга  түсіп,  белгілі  бір  сүрлеудің,  жолдың  айқын 
болуына  қозгаушы  күш екені  айкын  бола түсті.  Еңбегімізде бастауыш 
мектегіте  білім  берудің  амалдарында  белгілі  бір  ережелердің 
қалыптасқанын  айта  отырып,  оны  бүгінгі  және  болашақ  Қазақстан 
Республикасының  білім  беру  ісіндегі  болу  керек  нұсқасымен 
ұштастырып 
отуді 
артық 
деп 
есептедік. 
Алдымен 
кеңестік 
педагогикада  қалыптасқан,  бүгінгі  күнге  дейін  таптаурын  болып 
келген білім беру амалдарының ережелеріне тоқталып өтейік:
-  оқыту  үдерісіне  қатысты  оқушылардың  білім  алу  құштарлыгын 
оятар деген амал -  тэсілдерді таңдап алуы;
-  қажетсіну  уэжін  іс-эрекетке  қосар  негізгі  амал-тэсілдерді 
сұрыгггауы;
-  оқушыларды  білім  алу  үдерісіне  кызықтыру  барысында  барлық 
сынып  оқушыларыпың танымдық уэжін іс-әрскетке қосуы;
-  оқу  мазмұнын  білім  мазмұнына  негіздеп  оқьпу  үдерісіндегі 
кызыгушылықты іс-эрекетке багдарлауы;
- танымдык дүниетанымын дамыгар ойыидарды пайдаланылуы;
-  оқу  үдерісіндегі  оқушының  басқалармен  келіспеушілігін 
тугызуга багыттауы;
оқушының 
жеткен 
жегістіктерін 
байқауга 
жагдайдың 
тугызылуы;
-  окушының  өз  ісіне  жауапкершіліктің  артуына  кызыгушылыгын 
іс -  эрекетке қосуы;
- оқудың қогамдық мэнін түсінуі;
•  
•
- озіиің түлгапық сипатын  өсіруге ыкпалының болуы;
- оку  үдерісінің білім жию барысына қоягын талаитарын ұгуы;
36

1 оқушыныц білім жию үдерісіидегі марапатталуы;
- модельге салу, нәтижеге багдарлануы.
Кеңестік  доуірде  де  білім  беру  (бастауыш  мектегі)  үдерісінің 
теориялық  амалдарының  ережелері  жайлы  көптеген  галымдар  өз 
еңбегімен  көзге  түсті.  Кеңеспк  білім  беру  кеңісгігінде  галымдар  кез—
келген  білім  беру  үдерісіндегі  іс-эрекет  нэтижеге  қол  жеткізеді  деген 
жаңылыстық ұгымда болды  [109].
Жогарыда  жіктемемен  берілген  кешегі  тоталитарлық  жүйедегі 
білім беру негіздерінің  қалыптасқан  ережелеріне жеке-жеке тоқгалып, 
талдау жасасақ, төмендегідей түзілімдер айқындалады.
Біріншіден,  оқьггу  үдерісіне  қатысты  оқушылардың  білім  алу 
қүштарлыгын  оятар  деген  амал  -   тәсілдерді  таңдап  алу  ережесінде 
сөз,  көрнекілік,  тэжірибелік,  қайталау,  іздендіру,  жалқылау  жэне 
жалпылау  амалдары  оқушылардың  ішкі  парық-пайымдарын  ескермей 
колданылуы. Білім беру негіздерінің бүл ерсжесінде оқушы ақпарагты
оқу  жэне  олардың  сыртқы  қызыгушылығын  ояткаиымен,  ішкі 
мүмкіндіктері ескерілмей отырган.
Екінішіден,  қажетсіну  іс-эрекетін  ескеру  нэтижесінде  оқушының 
білім  жию  үдерісінде  тиімді  амал-тэсілдерді  тацдаудың  орныиа 
сыртқы «белсенділігін арггыратын түрлері таңдалып» алынган.
Үшіншіден,  оқушыларды  білім  алу  үдерісінде  қызықтыру
барысында  олардың  танымдық  уэжін  іс-эрекетке  қосуы  сөз  жүзінде
болганымен,  іс  жүзінде  оның  өлшемдіктері  мен  көрсеткіштері 
жіктелмеген.
Төртпішіден,  оқу  мазмұнын  білім  мазмұнына  негіздеп  оқыту 
үдсрісіидегі  қызыгушылықіъі  іс-эрекетке  багдарлапу  мэселссі  30 
гіайыз  деңгейінде  шешілді  деу  қиын.  Оның  басты  себебі  үсгаздар 
оздерінің  пэн  ауқымындагы  ірі  тақырыптардың  жалпы  сандық 
көрсеткіштері  мен  сапалық дэрежесіи  есеп гсй  огырып,  оқушылардыц 
қызугышылығын  оятуға  айтарлықтай  көціл  бөлмегені  аңгарылды
и
т
 
ғ
л Бесіншіден, 
оқу 
үдерісіндегі 
оқушыныц 
басқалармен 
келіспеушілігін  тугызу  галымдар  тарапынан  ұсынылганмен,  ұстаздар 
ынтасымен  ойдагыдай  тэжірибеде  көрініс  таба  алмады.  Оның  басты 
себебі  -   сөл  кездегі  «терістік»  деген  ұгымның  жоқтығы.  Әдейі, 
жасанды құрылган оқушылар арасындагы  карсы пікірлер ақиқатты бір 
қиындық  мәселелерден  туындамай  отырганын  бүлдіршін  сэбилік
кезең  болганына  қарамай  түсініп  қоятыны  талай  рет  сабаққа  талдау 
үдерістерінде байқалды.
^  Алтыншыдан,  танымдық  дүниетанымын  дамытар  ойындарды 
пайдалану  ережесі  барлық  бастауыш  мектеитердіц  іс-эрекегінде
37

жүзере  асырылды.  Танымдык  ойындардың  педагогикалык  сипаты
одан  және  оның  күрамындагы  үсақ  мемлекеттердің  бәрінде  де 
оркендеу  кагидасымен  тартылуы  ерекше  рөл  аткарды.  Мүның  өзІ  үш 
түрлі  міндетті  ксзсңдсрмен дамытылып өркен жайды:
-  жас  бүлдіршіндердің риясьіз  ойынға деген  жагымды  эмоциясын 
ояту, оган  қозғау салу;
-  баланың  жагымды  эмоциясыи  ояту  арқылы  танымдык  кабілетін 
іске қосу;
-  білім  алу  үдерісінің  ойын  әрекеті  аркылы  іске  асырылуындагы
окушының  оқуга  деген  қызыгушылык  уәжін  амал  сапасында 
пайдалану. 
" 
“ '  ^ 
' :
Танымдық  қызметті  арітыру  деген  мәселе  тұрган  жерде  әр
окушының  кабылдау  деңгейлігінің  шегі  ерекше  зерделенуі  қажет-ақ.
Өкінішке 
орай, 
бір 
сыныпта 
әртүрлі 
психологиялық  өредегі
оқушылардың  келуіне  байланысты  және  баска  ^івйктеп  түрлерінің
болмауына  қатысты  (гимназия,  лицей)  барлық  жалпы  білім  алуга
тиісті  балалардың  топтасуының  өзі  аталган  жұмыстың  өз  мәнінде
орыпдалуына  қырсыгын  тигізеді.  Жогарыда  берілгсн  Кеңестік
дәуірдегі бастауыш  мектеггге білім  бсру негіздерінің ережелері бүгінгі
егеменді  Қазақстан  Ресгіубликасы  кеңістігінде  мүлдем  басқа  мәнге  ие 
болды [111]. 
'
Бастауыш  мектепте  білім  беруді  нәтижсге  багдарлау  теориясы
бүгінгі  жэне  болашақ  ережесінің  құрамдық  жүйесін  төмендегі 
түзіліммен ұсынамыз:
- таным мен даму;
■ жекешілік мұратқа құқықтық алу;
- жадымен жұмыс жүргізу жөлын меңгеру;
- даму өрісінің жақын алаңын багдарлау;
- даму орісін  камтамасыз етер ойын түрлерін  игсру;
- жазу сауатына ден  қою;
- Ж. Аймауы говтың негізгі ережелерін білу;
- білімділік жэне парасатты даму қарқынын үдете алу;
- тіл жэне парыктау;
- біліктілік міндеттерді жіктеу;
- біле алмаушылықтың ұтысын  пайдалану;
- біліктіліктің толықтыгы мен ауқымдылыгы;
- балалар балаларды түсіне алуын  қамтамасыз ету;
ұстаздың  әр  оқушысының  өз  мүддесін,  біліктілік  міндетін 
коргай алганына сенімді.
Қорыга  кслгснде,  білім  беру  үдерісін  нәтижеге  багдарлау 
амалының теориялық мэні  оқушылардың танымы  мсн даму  карқынын
38

өркендету  тұргысында  жүзеге  асырылады.  Ганым  мен  дамудыц  өзара 
шегін  ажыратып  караган  орынды.  Мұның  өзі  күнделікті  карадүрсін 
тіршілікке  қатысты  таным  мен  даму  жэне  академиялық  таным  мен 
даму  деп  екі  түрлі  жіктеледі.  Бастауыш  мектепте  білім  беру 
жолдарының  жаңа  ұстанымында  біздер  алдымен 
білім  жэне 
оқушылардың  жас  ерекшелігіне  орай  оның  гылыми  ұгымдык  мәнін 
меңгеруін академиялық таным мен даму нысанына жатқызамыз.
Нақтылап айтсақ, бастауыш мектептің стандартында меңгерілетін 
барлық  пәндерден  біліми  — гылыми  түсініктері  оқушының  тэн,  жан, 
рух  қуаттарын  дамытуга  түрткі  болу  үшін  қозгаушы  күш  қызметін 
атқаруы  көзделеді.  Мектепте  шешілетін  есеп,  баяндалатын  сөйлем, 
айнала  қоршаган  орга  жайлы  ақпарат  жэне  т.б  біліктілік  коздер 
толыгынан 
оқушы 
өмір 
сүруге 
қатысы 
бар 
киындықтардың 
нұсқаларын  алдын-ала  аңгаратын  дәрежеге  жетіледі.  Мұның  өзі 
жасұландардың өмірге сүйсінетін қабілетін даярлайтын  құрал.
Жекешілік  мүратқа  құқықтық  алу  ережесінде  басгауыш  мектеп 
оқушыларының  меңгерген  біліми  жэне  гылыми  оқулықтардагы 
ұгымдарга 
қатысты 
корларыи 
өзінің  отбасы 
мен 
ортасында 
қолданатын  қабілетіне  ие  болады.  Жасұландардың  мұидай  озіндік 
пікірлерінің  болуына  мектеп  ұстаздары  білім  мазмұны  арқылы  іске 
асыруы  қарастырылады.  Оқушыларда берілген жауаптар  мен  ықтимап 
шешімдердің  альтернативті  түрлеріпе  эдейі  жол  беруі  нэтижесінде, 
немесе  бірнеше  нұсқада  жауаптардың  болу  мүмкіндігінде  оқушы 
өзінің қол жеткен табыстарына автор бола апады.
Сөйтіп,  жаңа  оқулықтарда  бұрынгыдай  не  оңга,  не  солга 
илікпейтін төте, тігінен  келер  жауаптардың болмауымен  ерекшеленіп, 
білімді  гылыми  гіайыммен  жылжымалы  сипатта  меңгеруге  қолайлы 
жагдай тугызылады [112].
Даму  өрісінің  жақын  алаңын  багдарлау  ережесін  іске  асыру 
барысында  бастауыіи  мектеп  оқушылары  бұрынгы  жиган  біліми  — 
гылыми  ұгымдарын  кейінгілермен  жалгастырып  отыру  үдерісімен 
шұгылданады. Бұндай  іс-эрекет арқылы эр оқушы озінін жадып ұдайы 
шыңдауга  ынталанатыны  сөзсіз.  Сөйтігі,  өзінің  есінс  сактау  жадын 
нұсқалы  түрін  қайта  жасау  ісіне  шыңдалуга  дагдыланады.  Оқушы 
бұрынгы  меңгерген  білім  нысандарын  бүгінгісінен  толықтыру 
үдерісін өзінің көздеген мақсатына орай  іске асырады.
Оқуиіының  білім  қорын  молайту  ынтасы  мен  жадының 
иіиратылуын  зерттейтін  когнитивтік  психология  болып  табылады. 
Оқушы 
жаңа 
ақпаратты 
түисінген 
сэтінде 
бірден 
бұрынгы 
маглұматтарды,  сұлбаларды  қопарады.  Кобінссе  бастауыш  мектеп 
оқушыларына  белгілер  мен  таңбалар  аркылы  жаңа  материалдарды
39

мсигерту  тиімді.  Оитксиі,  когиитивті  психологияда  көриекілікпеи 
менгерілгсы  материал  жасүлаидардың  естерінде  берік  орын  алатыны 
зсрделенгеи.  Әр  оқушыныц  озі  жеткен  жетістігіне  катысты  ұстаз  бага 
кояды.  Бірак, бұл  бага окушыныц өзініц жадын  ширату тұргысындагы 
багалауымеи  іуйісуі -   жетістіКтіц ец көрнекті корсеткіші.
Үстаз  әр  окушыиыц  откендегі  мецгерген  білім  коры  мен  бүгінгі 
игергеидерін  коса  білетіи  «копірі»  жэне  сол  баланыц  психологиялык 
қабылдануына  ыцгайлы  ақпаратгар  олшемі  мен  көрсеткіштерін 
саралаи  ұсынуы  білім  беру  жолыныц  басымдық  ережесі  болып 
абылады.  Бір  жыл,  нэгижесінде  бастауыш  білім  беретін  мектеп торт 
жыл  аукымыида  эрбір стандарт ауқымыидагы  пэндер  бойынша  канша 
оиерация,  немесе  іс-эрекет  барлығын  тұтастық  жүйеде  ұстаз  есте 
сактап,  оиы  эр  оқушысыныц  дұрыс  меңгере  білуіне,  жадына  берік 
орнықтыруыиа  қам  жасауға  бағдарлауы  талап  етеді.  Сөйтіп,  білім 
теориясының  ережелеріи  бала  түсінетіндей  дәрбжеде  берілсе,  есептіц 
шешімін өздері таба алатын децгейге көтеріледі.

жүктеу/скачать 9,27 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: