Какимова Роза Мұратқызы
жүктеу/скачать 1,98 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Дәрігер кеңесі Жаяу жүріңіз, денсаулығыңыз нығаяды С.Т. АБДУКАРИМОВА
- Жеміс-жидектерде, көкөнісгерде нитраттардың жинақталуы жэне олардың зиянды әсері Әсем Тоқтажықызы ТОҚТАЖЫНОВА
- Н и т р а т
- Тыңайтқыштар
- Медицинальщ генетика жэне кейбір тұқым қуалайтын аурулардың алдын алу мен емдеу
- Клайнф ельтер ауруы мен
- Ш е р ш е в с ки й -Т е р н е р ауруы
- Тұқы м қуал айты н ауруларды емдеу.
Пайдаланған әдебиеттер І.Іскендіров Ә. Қазақстанның дәрілік өсімдіктері. 2.Қожа6еков М., Қожабеко'ва Г. Дәрілік өсімдіктер. 3.Никиточкина Г.Д. Дәрілік есімдіктер. 5-басылым. “Валеология. Д енсаулы қж әне өмірлік дағдылар” 27
ВАЛЕОЛОГИЯ Дәрігер кеңесі Жаяу жүріңіз, денсаулығыңыз нығаяды С.Т. АБДУКАРИМОВА, №1 қалалық емхананың валеолог-дәрігері, Тараз қаласы Адамнан қаражат та, уақы т та, ерекш е бір қолайлы ж а ғд а й д а та лап
е тп е й тін дене
шынықтырудың түрі бар. Ол - жаяу жүру. Жаяу жүру - адам үш ін та б и ғи да ү й р е н ш ікт і тә сіл. Э волю циялы қ даму барысында, миллиондаған ж ы л д ард ан б е р і адам баласы жаяу ж үруге б е й ім д е л ге н , та м а ғы н ж а яу ж үр іп табуға д а ғд ы л а н ға н . Ф и зи о л о гта р д ы ң м ә л ім е тте р ін е қа р а ға н д а , жаяу ж үр ге н кезде о р га ни зм ге айтарлықтай көп күш түспейтін көрінеді. Дегенмен, адам жүрістің қарқынын арттырса, не ойлы-қырлы жерлермен жүрсе, денеге түсетін күштің мөлшері артады, сөйтіп жаяу жүрістің өзін жүректі, аяқты, б үкіл о р га н и зм д і ш ы н ы қты р уға па йд а л а н уға болады. Жаяу жүрістен гөрі, жүгірудің дене шынықтыруға, денсаулыққа анағұрлым тиімді әрі әсерлі екені даусыз. Бірақ, елдің бәрі бірдей жүгіре алмайды ғой. Ал, жаяу жүре алм айты н адам дар өте сирек, со н д ы қта н , қа зір гі кезд е , а д а м д а р өте аз қозғалатын, бірақ қуатты тамақты көп ішетін XX ға сы р д ы ң аяғы нд а м ам анд ар д е н са ул ы қты нығайтудың, формада болудың, жүрек-қан тамыры ауруларының алдын алудың, семірмеудің, ұзақ жасаудың бір шипасы ретінде жаяу жүруді ұсынып отыр. Жаяу жүру - көп отырудан, аз қозғалудан сіресіп қалған аяқ-қолды жазуға, үйып қалған қанды жүргізіп, бойды жылытуға, жадыратуға, жүректің, өкпенің, мидың қанмен, оттегімен қанығып, қорек алуына көмектеседі. Жаяу жүру, әсіресе құрсақ қуысы мен жамбастың айналасына ұйыған қанды тамырларға айдауға көмектеседі. Ой еңбегім ен айналы сатын, отырып жүмыс істейтін, аз қозғалатын адамдардың миындағы қозу мен тежелу процестері дейтіндердің арасында сәйкессіздік пайда болады. Соның салдарынан, яғни қозудың басым болуынан адам ашуланшақ болады «нервім қозып тұр» дейді. стрестік, яғни үнемі алаңдау, қорқу, үрейлену, мазаның кетуі ж а ғд а й л а р ы н а ұш ы р а й д ы . М іне, мұндай
ашушаңдық, сары уайымшылдық жағдайлардан құтылудың бір жопы - жаяу жүру мен жүгіру, басқа да қарқынды дене еңбегі - ағаш жару, аралау, қар күреу және т.б. Әйелімен ұрысқан, жүмыста ренжіген және т.б. жағдайларға үшырап қапаланған адам қарқынды түрде жаяу жүріп кетсе, жүгірсе, ағаш жарса, әйтеуір, денесіне күш түсірсе, ашуы тез тарқайтынын, ж үрегіне, басқа органдары на зиян келмейтінін дәрігерлер баяғыда дәлелдеген. Ерте замандағы ф илософ тар толғанғанда, толқығанда, жауапты бір шешім қабылдарда үзақ уақыт жаяу жүріп, серуендеген, үнемі жаяу жүріп ойланған. Ағылшынның атақты жаратылыстану- шысы Ч.Дарвин столда екі сағат отырып жұмыс істе ге н н е н кейін, м інд етті түр д е жаяу жүріп қыдырған, сонан соң, жұмысына қайта кіріскен В.И. Ленин, Л.Н. Толстой, И.П. Павлов сияқты ұлы адамдар жаяу жүруді жақсы көрген. Жаяу жүру, әсіресе қарт адамдар үшін пайдалы. Л.Н.'Толстой былай деп жазған: «Қозғалмай әрі дене еңбегімен айналыспай отырып қағаз жазудан асқан қайғы-қасірет жоқ. Егер, мен күні бойы жаяу жүрмей қалсам, аяғым мен қолыма жұмыс істете алм асам , онда мен кеш ке жақын еш нәрсеге жарам ай қалам ы н: оқи да алм аймы н, басым айналып, көзім қарауытады, түні бойы үйықтай алмаймын” . Адам жылдам жүрсе, не қүм, қиыршық, тас төселген кедір-бүдыр жолмен жүрсе, денесінен қуат кеп бөлінеді, бойы жылынады, терлейді. Мысалы, салмағы 70 кг келетін адам минутына 110 қадам жылдамдықпен жүрсе, онда ол бір сағатта 290 килокалория жоғалтады, ал қар кешсе, сағатына 384 килокаллория шығын етеді. Кедір-бұдыр жолмен тез жүрген кезде адамның бүкіл денесі елеулі түрде солқылдайды. Ал бүкіл дененің бүлай солқылдап, сілкінуі - пайдалы, тамырлармен қанның жүрісі күшейеді, организм- дегі пайдасыз тұздар шайылып шығады, денедегі па йд асы з заттард ы ң б ө л ін уі те зд е й д і. Адам қарқынды жүргенде тамырлардың тонусы артады. Адам бір орында үзақ тұрса, аяқ жақтағы қан тамырларына көп күш түседі. Сөйтіп олар елеулі түрде кеңейді. Ал егде тартқан, оның үстіне салмағы ауыр адамдардан аяқтары ұзақ тұрудан қатты зардап шегеді. Аяқ ісінеді, ауырады. Жүрген кезде қанны ң қысымы те ңе л е д і, норм аға келеді. Сондықтан қай жастағы адам болса да, оған бір орында тұрғаннан гөрі жүрген оңай. Жаяу жүрген кезде тек тыныс алудың дұрыс болуын қадағалау керек. Ол үшін бастапқы кезде саналы түрде қозғалысты тыныс алумен сәйкестендіру қажет. Мысалы, 2-3 адым аттағанда демді ішке алып, 4-5 қадам бойына демді сыртқа шығарып отырған жөн. Одан кейін тыныс алуға көңіл аудармаса да болады, үйрене келе ол өзі де ретке келеді. Жаяу жүрудің узақты ғы адам ны ң көңіл күйіне байланы сты . Адамның тыныс алуы ауырламаса бірқалыпты болса, денесінен ептеп тер шықса, қанағат сезіміне 28
ВАЛЕОЛОГИЯ бөленсе, ептеп қана шаршағанын сезсе, тамыры- ның согысы жаяу жүрмей түрған кездегісінен 10-20 -ға артса, әрі тоқтап дем алғанда, яғни 5-10 минут ішінде бүрынғы қалгіына келсе, онда жаяу жүрістің дүрыс пайдалы болғаны. Жаяу жүрістің - әдеттегі жүріс, тез жүру, дозамен жүру дейтін түрлері бар. Әдеттегі ж ү р іс - зат алмасуын жақсартады, жүрек- тің жұмысын нормаға келтіреді, қан айналысын күш е й те д і, ө кп е н і та за р т а д ы , д е н са ул ы қты ны ға йтуд ы ң қо л д ан ке л е тін қүралы болып табылады. Тез жүру - бұлшық еттерді күшейтеді, төзімділікке үйретеді, адамды алған бетінен қайт- пауға машықтандырады, ерік-күшті тәрбиелейді. Мөлшермен жүру - жүрек қан тамыры ауруларынан сақтанды рады . Кеп күш -қуа т ж үм сауды қажет етпейді. Мөлшермен жүруді әдетке айналдырған адамның дене еңбегіне қабілеті артады, келе-келе ол жүгірумен де айналыса алады. Бұл жүрісті күн сайын 1-2 км жерге жүруден бастайды да үйрене келе 500 метрден қоса отырып 10 км-ге, тіпті одан да көпке жеткізеді. Бұл жүріске күніне 30-45 минут уақыт бөлген жөн. Алғашқы кезде 2 км-ге енді 500 м қосыңыз. Бірақ, 2500 метрді сол 30 минутта жүріп етіңіз. Осылай өсіре-өсіре жарты сағатта 4 км, бір сағатта 6-8 км жер жүретіндей дәрежеге жетіңіз. Мөлшермен жаяу жүруге арнаулы киімнің, аяқкиім- нің қажеті жоқ. Ол үшін сізге стадион да керек емес. Үйден жумысқа, жұмыстан үйге қайтатын жолыңыз- ды пайдалансаңыз да басқа амалын тапсаңыз да болады. Ж үріп келе жатып сейлемеуге, жолда тоқтамауға тырысыңыз. Бір күнгі жаяу жүрістің әсері 48 сағатқа созы л ад ы . С онды қтан күнде жаяу жүрсеңіз де күн ара жаяу жүрсеңіз де болады. Аптасына кем дегенде 3 рет жаяу жүргеніңіз жөн. Жаяу жүрер алдында бірнеше рет керіліп-созылып ги м н а с ти ка л ы қ ж а тты ғул а р жасаңы з, сонда организміңіз күш түсуге әзір болады. Жүріп келген соң бұлшық еттеріңізді босаңсытатын жаттығулар ж а саңы з, жы лы д уш қа тү с ің із. Д е н д е р і сау адам дардан тез ж үр ге н д е р і, ал қартаң, әлсіз адамдардың жай, бірақ үзақ жүргендері жен. Жеміс-жидектерде, көкөнісгерде нитраттардың жинақталуы жэне олардың зиянды әсері Әсем Тоқтажықызы ТОҚТАЖЫНОВА, Республикалық санитарлық-эпидөмиологиялық станциясының дәрігері Н и т р а т - а зо т қы ш қы л ы н ы ң тұзы , адам организмінде күрделі өзгерістерді тудыратын қауіпті химиялық қосылыстардың бірі. Азот қышқылының түздары минералды тыңайтдыштың негізгі элементі болып табылады. Нитраттар азоттың табиғаттағы негізгі айналымы, өсімдіктерге азотты қоректену күрделі биологиялық процесс белок биосинтезі үшін қажет. Өсімдіктер азот пен оның түздарын хлорофилл жасау үшін және өсімдік клеткаларын қалыптастыруда пайдаланады. Тыңайтқыштар - өсім діктердің қоректенуіне және енімділікті жоғарлатуға пайдаланылады. Сол себептен де нитраттар ке ке ністе р мен жеміс- жидектерде айтарлы қтай мөлш ерде кездеседі. Тамақпен адам организміне кеп мәлшерде енген нитраттар түрлі созы лм алы аурулар тудыруы мүмкін және улануға үшыратады.
кекеністерде және то пы р ақта кездеседі. Адам ағзасына нитраттардың тамақтану арқылы енген мелшері бір күндік рұқсат етілген мөлшерден асып кеткен ж а ғд а й д а зиянд ы ә се р і б айқалады . Заманауи те хнол огиял ард а ты ңайтқы ш тарды ң б е л се н д і түр д е қо л д а н ы л у ы : с у д а г ж е м іс- жидектерде, кекеністерде нитраттардың мөлшері
жоғарылайды. Адам организміне кеп мелшерде ж и н а қта л ға н н и тр а тта р м етоб олизм ге үш ы рам асган бүры н, адам денсаулығына ете қауіпті қосылыстар - нитриттерге айналады. Н и тр а тта р д ы ң үлкен к о н ц е н т р а ц и я м бар тағамдарды пайдалану нәтижесі нитраттармен улануға ә ке л е д і, б үй р е к аурул ары на, қан ауруларына, бауыр және басқа да жүйелердің ауруларына әкелуі мүмкін, көптеген ғалымдардың пікірінше, нитраттардың канцерогендік белсенділігі жоғары. Сонымен бірге нитраттардан қорғану үшін та м ақты д үр ы с па йд а л а н ум е н таңдау қажет. М ы салы , қы ры ққабат, қы зы лш а, салат
жапырағында, аскегінде, ақ желкенде пісіп-жетілу кезеңінде нитраттың мелшері жоғары болады. Нитрат - хи м и я л ы қ б е л се н д і қосылы с болғандьщтан, олардың мөлшері сақталу кезінде, те р м и ял ы қ өң д е уд е н кейін және үзақ уақьіт қа йн а тқа н д а азаяды . Ж е м іс-ж и д е кте р д е , кө кө н іс те р д е н и тр а тта р д ы ң жинақталуы м инералды ты ң а й тқы ш та р д ы ң уақы ты мен м елш еріне ғана байланы сты емес, ол жеміс- ж и д е кте р д ің , ке кө н іс т е р д ің биологи ялық ерекшеліктеріне, ауа райының қолайлылығына, қай жерлерде өсірілгеніне де қатысты. Сіздер өсімдіктердің әр бөліктерінде нитраттар м өлш ері әр түр л і бол аты н ы н б іл е сізд е р ме? “Валеология. Д е нсаулы қж өн е емірлік дагдылар” 29
ВАЛЕОЛОГИЯ Ө с ім д ікте р д ің ө зе кт е р ін д е , та м ы р ға жақын жерлерде нитр а тта р көптеп ж инақтал ад ы . Ақ желкен,
а скө к ж а п ы р а қта р ы н а қа р ағанд а өзектерінде жоғары, ал қияр, редискада керісінше оның қабығы нитраттарға бай болады (70 пайыз). Шала піскен қауын мен қарбыздың қабығына жақын жерін жеуге болмайды. Қиярдың сыртқы қабығын аршып пайдаланған дүрыс, тамаққа көкөністердің нитраттары аз жерлерін дүрыс қолдану арқылы біз организмге оларды ң түсу мөлшерін азайтамыз. Әртурлі салаттар жасағанда осыны ескеру қажет. Ал, нитр а тта р көп м ө л ш е р д е ж и н а қта л а ты н бөліктерін бірнеше рет жуғанда олардың 10-15% төмендейді, Ақ желкен, аскөк жалырақтарын суға салып қойса (2 сағат) ондағы нитраттардың мөлшері 15-20% аза яд ы . Т ү зд а л ға н , м а р и н а д та л ға н , ко н се р в іл е н ге н кө к ә н іс т е р д ің де е зін д ік спецификасы бар. Алғашқы 3-4 күнде нитраттардың нитриттерге айнал уы б е л се н д і түр д е ж үреді, сондықтан да жаңадан тұздалған, мариндаталған қияр, қырыққабат және т.б. 10-15 күннен ерте жеуге болмайды. Ж е м іс -ж и д е кте р , кө кө ністе р адам ағзасы на қа ж е тті м и кр о э л е м е н тте р мен витаминдерге бай, олармен бірге ағзаға нитраттар мен нитриттер де енеді. А зотты ң табиғаттағы айналымының негізгі кезі нитраттар болғандықтан, б ел гіл і м е л ш е р д е олар зия нсы з. Д е н і сау адамдарда нитраттар ағзадан тез шығарылады. Адам денсаулығы үшін 1 күндік рүқсат етілген мелшері 1 кг дене салмағына 5 мг. Алайда ұзақ әрі кеп мелшерде адам ағзасына нитраттардың енуі денсаулығына кері әсерін тигізеді. К е ке н іс те р д е гі н и тр а тта р д ы ң м е л ш е р ін ің жоғары болуы топыраққа азотты гыңайтқыштардың кеп мелшерде себілуі. Өсімдіктердегі нитраттардың артық м елш ерінің жинақталуы тек минералды тыңайтқыштардың әсерінен ғана емес, сондай-ақ то пы р ақтағы а зо тты ң та б и ғи қоры да болуы ықтимал. Aya райының қолайсыз жағдайлары да нитраттардың жинақталуына езіндік әсерін тигізеді. Нитраттар мен нитриттердің адам ағзасына зияны әсері келесі жолмен жүреді. Біріншіден, қанға түскен нитриттер екі валентті темірді үш валентті тем ір тотығына айналды рады. Бүның нә тиж есінде м үш ел ер мен үл п а л а р ға оттегін тасымалдау қабілеті жоқ метгемоглобин түзіледі, ол түншығуға алып келеді. Қандағы метгемоглобиннің мелш ері 20 па йы зд а н ж ә не оданда жоғары болғанда адам е м ір ін е қа уіп те н е д і. Қанны ң қысымы те м е н д е й д і, б а уы р д ы ң ф ункциясы бұзылады. Нәтижесінде адамның ойлау қабілеті мен қимыл-қозғалысының белсенділігі темендейді. Н итр и тте р д ің ә с е р ін е б а л а л а р мен ж үр е к- қантамыр, тынысалу жүйесі ауруымен ауыратын адамдар және екіқабат әйелдер мен қартгар жиі үшырайды. Таулы аудандарда және спиртті іш імдіктер қолданғанда нитриттердің улы әсері жоғарылайды. Екіншіден, адам ағзасындағы нитраттар мен ни тр и тте р д ің кеп м ел ш ер ін ен олардың концерогенді әсері байқалады. Ниттратар мен нитриттердің канцерогендік әсері, асқазан селінің қыш қылдылығы жоғары адамдарда асқазанның ісігі байқалады. Іс жүзінде нитраттары жоқ кекеніс алу мүмкін емес, тек нитраты азоттың мелшерін азайтуға болады.
Шикі және дайын енімдердегі бегде заттарды бақылау жүйесін қалыптастыру - бүл адамдар д е н са ул ы ғы н ы ң қ а у іп с із д ігін д е және өнімнің сапасы мен енімділігін арттыруда маңызды орын алады. Б¥¥
а уы л ш а р уа ш ы л ы қ және
е н д ір істік комиисиясы адамға бір күндік нитраттың рүқсат етілген мелшерін - 500 мг деп бекіткен. Адам ағзасына нитраттар тек жеміс-жидек, кекеністер арқылы ғана емес,. сонымен қатар ауыз сумен де енеді. Тағаммен ағзаға түскен нитраттар судағы ерітілген нитраттардан терт есе әлсіз болады. Суда нитраттар таза күйде бол ғанд ы қтан, адам денсаулығына қауіпті. Нитраттармен уланудың алдын алуда негізгі ластаушы кездерді анықтау, оларды жою және өндірістің барлық сатыларында қатаң бақылау. Азық- түліктердегі нитраттардың мелшерін қадағалау ж үй есін д үр ы с қа л ы гіта сты р у түрғы лы қты ж е р л е р д е гі а д а м д а р д ы ң там ақтары ндағы нитраттардың мелшерін азайтуға кемектеседі. Қазіргі уақытта ерте піскен енімдер (жасыл кекеністер, пияз, қияр, редиска) қүрамындағы нитр атта рды ң 3-5 есе ж о ғары болғанды ғы на қарамастан, әрқашанда кешірек пісіп-жетілетін ен ім д ерд ен қы м бат түрады . С ондай-ақ жы лыжайларда есір іл ге н кекеністер де сауда орындарында қымбат бағамен сатылады. Біз сонда ж ы лы ж айлард а, ж а б ы қ ж е рлерде есірілген кекеністерді «ерте» және «алғашқы» енімдер болғандықтан қымбатқа аламыз ба? А зы қ-тү л ікте гі нитр а тта р м әселесі тек экологиялық мәселе ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік мәселе. «Қорш аған орта мен
а зы қ-түл ікте р д е гі пестицидтер мен нитраттардың қалдық мелшерін зертханалық қадағалау» ҚР ДСМ № 183 05.05.1993 жылғы бүйрыгы бойынша республика деңгейінде барлы қ е с ім д ік ш а руаш ы лы ғы енім деріне с а н и та р л ы қ-э п и д е м и о л о ги я л ы қ сараптама орталык^тарының мамандары зертханалықбақылау жүргізіп келеді. 30
ВАЛЕОЛОГИЯ Медицинальщ генетика жэне кейбір тұқым қуалайтын аурулардың алдын алу мен емдеу М.Ш. МАМЫРОВА, терапевт, №11 қалалық емхана. Алматы қаласы Медициналық генетика адамда болатын түрлі тұқым қуалайты н а ур ул а р д ы , ол арға диагноз қоюдың жэне емдеудің жолдарын зерттейді. Вүкіл дүниежүзілік статистика бойынша, дүниеге келіп жатқан сәбилердің шамамен 7-8%-ы түрлі тұқым қуалайтын аурулармен ауырады. Сондықтан, сол ауруларды жан-жақты зерттеу, олардан алдын ала с а қта н д ы р у ж эн е
ем д еу ж алпы
адам гене тика сы н ы ң , сон ы ң іш ін д е , м е д иц ин а л ы қ генетиканың негізгі проблемасы болып табылады. Генетиканьщ бүл саласы бойынш а зерттелетін келесі маңы зды бір м әсел е - ад а м д а түқы м қуалайты н ө з ге р іс т і қанд ай ф а кто р л а р д ы ң туды раты ны н және а д ам затты көптеген ауыр зардаптардан құтқару үшін оларға шара қолданудың жолдарын зерттеу. М ед иц ин ал ы қ ге н е ти ка н ьщ н е гізін д е хромосомалардың өзгеруіне байланысты болатын бірнеше тұқым қуалайтын аурулар анықталды. Олар хр о м о со м а л ы қ аур ул а р деп а та л а д ы . Ондай ауруларға Клайнф ельтер, Ш ерш евский-Тернер, Даун аурулары жатады.
ауырады. Оның б ел гісі: жы ны с бездері дүрыс жетілмейді, ақылы кем болады жэне аяқ-қолы шамадан тыс үзын, денесіне сәйкес келмейді. Бұл аурудың болу себебі, жыныстык хромосомага бір Х-тың артық қосылуына байланысты. Ауру адамның хромосомаларының жалпы диплоидты жиынтығы - 47, жыныс хромосомасы - ХХУ. Дүниежүзілік санақ бойынша, 1000 ер баланыңекеуі осы аурумен ауыратындығы анықталды. Ш е р ш е в с ки й -Т е р н е р ауруы әйелдерде кездеседі. Мүнда жыныстық жағынан пісіп жетілуі баяулайды, сондықтан бедеу болады : әрі бойы тапал келеді. Ақыл-есі кем, ашуланшақ, жұмысқа қ а б іл е т тіл ігі тө м е н б о л а д ы . А уруды ң хромосомаларының диплоидты жиынтығы - 45, жыныс хромосомасы біреу - ХО. Дүниежүзілік санақ бойынша, 1000 қыздың төртеуі осы аурумен а уы р аты нд ы ғы д ә л е л д е н д і. Ж үр гізіл ге н зерттеулердің нәтижесінде бұл екі аурудың да, га м е та л а р д ы ң дам у ба р ы сы нд а жы ны сты қ хр о м о со м а л а р д ы ң д ү р ы с аж ы рам ауы на байланысты болатындығы анықталды. Сол сияқты, X хромосоманың артық қосылуына байланысты әйелдер арасында трисомия ауруы кездеседі. Жыныс хромосомасы - XXX, ал жалпы хромосомалардың саны - 47. Ауруды “алып әйел” деп атайды. Ауру белгілері: жыныстық жағынан пісіп-жетілуі баяулайды , а қы л -е сі кем болады . Арты қ - У хром осом аны ң қосылуына байланысты жыныс х р о м о с о м а л ары - ХУУ болы п кел е тін ауру кездеседі. Оны “ алып еркек" деп атайды. Бүл аурудың белгісі: адамның бойы шамадан тыс үзын, әлсіз, жүйке жүйесінің дамуында үлкен кемістік болады. Сол сияқты кейб ір хр о м осом ал ы қ аурулар аутосомалардың дүрыс ажырамауына байланысты болады. Мысалы, Даун ауруының белгісі - адамның ақылы кем ; бойы аласа, беті дөңгелек, көздері қысыңқы, әрі бір-біріне жақын орналасқан және кішкентай ауызы үнемі жартылай ашықжүреді. Бүл ауру
2 1 -х р о м о с п м а н ы ң екеу
ем ес, үшеу
бол аты нд ы ғы на б а й л а н ы сты . С онда ондай баланың барлық клеткаларында 46 хромосоманың орнына 47 хромосома болады.
Медициналық генетиканың алдында түрған негізгі мәселелердің бірі - түқым қуалайтын аурулардың би о хим и ял ы қ м е ха н и зм д е р ін аны қтап, соның негізінде, оларды емдеудің жолдарын іздестіру. Мысалға, қантты диабет ауруын алайық. Бүл ауру үйқы безінің гормоны - инсулиннің түзілмеуіне б айл аны сты бо л а д ы , оны р е ц е сси в ті ген анықтайды. Қантты диабетті организмге инсулин енгізу арқылы ғана емдейді. Бұл жағдайда тек ауру ғана, яғни “ зиянд^Г’ геннің ф енотиптік керінісі емделеді. Емделіп жазылған адам ол генді өзінде
31
ВАЛЕОЛОГИЯ сақтап, келесі урпағы на береді. Қазіргі кезде көптеген түқым қуалайтын аурулардыңбиохимиялық м е ха ни зм д е р і а н ы қта л ға н . С оны ң
б ір і -
шизофрения ауруының бір түрі - фенилкетонурия. Бүл аурудың биохимиялық негізін зерттегенде, белок құ р а м ы н а кір е тін ф енил ал анин аминқышқылы триптофанға айналуы керек. Оған арнайы ф ермент қатысады. Ал, ол ф ерм енггің қызметін белгілі бір ген бақылайды. Егер ол ген ө зге р іс ке ұш ы р а са , а та л ға н б и о хим и ял ы қ алмасулар дұры с жүрмейді, яғни фенилаланин тр ил то ф а н ға а й н а л м а й д ы . С онд ы қтан, оның концентрациясы артып кетеді. Мүндай жағдайда ад ам ны ң миы
мен жүлы ны зақы м д ал ы п, п с и хи ка л ы қ а ур уға үш ы райд ы . О сы ндай м е ха н и зм д е р і а н ы қта л ға н н а н ке йін ф енил- кетонурияны емдеудің де жолдары табылды. Ол үшін қүрамында фенилаланин аминқышкылы аз тағам дарм ен та м а қта ну керек немесе қажетті ферментті организмге егу қажет. Адамда жақсы зерттелген мәселелердің бірі - қан топтарының түқым қуалауы. Соның іш інде резус-ф акторды алайы қ. Р е зус-ф а кто р д ы ң қанны ң қүрам ы нда болуын анықтайтын ген екі түрлі жағдайда болады: біреуі: оң резус «+», екіншісі теріс резус «-». Резусы «теріс»
ә й ел , ре зусы «оң» ер
адам м ен некелескенде оң резус болуды анықтайтын геннің доминантты болуына байланысты үрық әкесінен осы қасиетті алады . С ейтіп анасының қанына ерекш е зат - а н ти ге н ж а сап ш ы ға рады . Ал, анасының организмінде оған қарсы антиденелер түзіледі. Олар үрықтың қан жасалу жүйесін бүзады. Нәтижесінде ана органиэмі мен үрық уланады. Бүл үрықтың еліміне апарып соғады.
жүктеу/скачать 1,98 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|