Л I м а. Ақтанова алалар әдебиеті (Қазақ балалар драматургиясы мәселелері) Оқу қуралы ifb u a h t p j f б а с п а с ы астана-2011

оғындаи  өткхр,  көздеген  жеріне  дір  етіп  тиердеи  дәл, 
көкейге саулап ңүйылардай таза, мөлдір, санаға мыңтап 
дарығандай мағыналы, мәнді болып келуге тиіс. Драма 
тілі түжырымды, қысңа, түйінді болады. Өйткені, ол ро­
ман да, бір бетте суреттелетін шындыңты бір ауыз сөзбен 
беру қаж ет. Ал әр сөз,  әр сөйлем шындыңты ғана емес, 
сол сөзді айтқан кейіпкердің мінезін аңғартуы керек, өр 
адамның сөзі өзін танытуы шарт»,  -  деп айтқан пікірін 
басш ылыққа ала отырып, балалар драматургиясындағы 
пьесалардың  тілдік,  көркемдік  ж ағы нан  саралап, 
талдауға мүмкіндік бар.
Балаларға  арналған  пьесалар  көпсөзділіктен  аулақ, 
тілі  нақтылы,  түсінікті,  көркем  және  бала  психоло- 
гиясына,  үғымына  сай  болуы  керек.  Сонымен  бірге, 
шығарма тілі ж алаң үгітш ілдіктен,  қүрғақ уағыз айту- 
дан  аулаң  болуы  шарт.  Драмалық  шығармалардың  бір 
ңиындығы  осы  тіл  мәселесіне  келіп  тіреледі.  Ж азуш ы 
үнемі ш ығарманың тілін баланың жас ерекшелігін еске- 
руге  бағындырып  отыруы  керек.  Сондай-ақ,  зерттеуші 
С.  Ордалиев  айтқандай,  драмалың  шығармалардағы 
кейіпкерлердің 
мінез-ңүлңын, 
бойындағы 
бүкіл 
ңасиеттерін,  іш кі  дүниесін,  характерін  ашатын  оның 
тілі екенін де естен шығармау абзал.
Драмалық  шығармалардың  негізгі  ш арттарының 
бірі  -   тез  туып,  жедел  өрістейтін  тартыстың  болуы. 
Тартыссыз ж азы лған пьесаларда әрі бала өмірі көмескі 
тартады,  әрі  олар  тартымсыз  болады.  М.  Әуезов  «Дра­
ма  заңы  туралы  кейбір  ойлар»  деген  мақаласында 
пьесадағы конфликт мәселесі драматургияның шешуші 
элементінің бірі екенін айтып кеткен.
Ж алпы   балаларға  арналған  әдеби  ш ығармалар 
сияңты драмалың шығармалардың да бір сипаты -  оның 
тәрбиелік маңсатты көздейтінінде. Қазаң халқы  ертеден 
баланы  елдің  болашағы  санап,  оның  төрбиесіне  үлкен 
көңіл  бөліп  отырған:  «Қызға  қы рық  үйден  тыю»  деп 
бала  тәрбиесін  тек  ата-ана,  туған-туысқан  емес,  бүкіл 
қауымға жүктелген міндет сияқты  саналған. Әдебиеттің 
тәрбиелік мөні дегенде, белгілі қоғамдың ортада қалып-
18

тасқан  адамның  рухани  өеуін,  көркемдік  дүниені 
қабылдау  ерекшелігін  ескереміз.  Олай  болса,  әдеби 
шығармалар  арқылы  бала  сезіміне  эсер  етіп,  алдымен 
елін,  жерін,  адам  баласын  сүюге,  үлттың  мүрағаттар- 
ды  қастерлеуге  тәрбиелеу  басшылыққа  алынады. 
К.Чуковский:  «Ертекшінің мақсаты -  басқа. Ол ңандай 
да  болсын  жолмен  баланы  адамгершілікке  тәрбиелеу. 
Адамның  бойындағы  осынау  біреудің  тағдырына  ара- 
ша  түсіп,  біреудің  қуанышы  мен  қайғысын  бөлісуге 
үмтылатын, біреудің тағдырын өз тағдырындай көретін 
асыл қасиетті дарыту», -  дейді.
Балалар  әдебиетінің  толассыз  дамуы  оның  жал- 
пы  балалар  өмірінің  энциклопедиясы  бола  алуына 
байланысты.  Сондықтан  да  балалар  үшін  жазылған 
шығармалар баланың ж анүяда,  мектепте,  достарының 
ортасында,  үлкендермен  ңарым-ңатынасы  кезіндегі 
мінезін,  әрекетін  қамтиды.  Барлың  адамдар  белгілі 
бір  қоғамда  өмір  сүреді.  Әр  түрлі  ңоғамдық-тарихи 
өзгерістер адамдар өміріне тікелей эсер етеді.  Кеңестік 
кезеңде қалыптасқандықтан,  сол әмірш ілдік  кезеңдегі 
социалистік  реализм,  әдебиеттің  партиялығы,  т.с.с. 
шектеу,  бүйрық-ңарарлардан  қазақ  балалар  драма- 
тургиясы  шетте  қалған  ж оқ.  Кеңестік  дәуірде  октя- 
бряттар, 
пионерлер, 
комсомолдар 
қатарындағы 
жеткіншектерді  жалған  марапаттайтын, 
идеялық 
бағытын  алдын  ала  кесіп-пішіп  көрсетуге  негізделген 
сүлбалық  үлгідегі  көркемдігі  солғын  шығармалар 
дүниеге  келді.  Бүл  туралы  F.  Мүсірепов  былай  дейді: 
«Қазаң совет драматургтерінің өндірістен, ауыл шаруа- 
шылығынан,  мәдениет майданынан таңдап алып жаса- 
ған  образдарының  бірде-бірі  сахнаға  бекіп  қала  алған 
жоқ.  Өйткені,  олар  жасанды,  бір  сүлбамен  жасалған 
салңын  образдар  болғандыңтан,  совет  халқының 
көңіліне қона алмады.  Тілек те бар,  талап та бар,  бірақ 
көркемдік шындыңңа жете бермейді».
Балаларға  арналған  шығармалардың  тақырыптары 
әр  алуан  болады.  Әдебиетте  белгілі  бір  тақырыптың 
тууына  қоғамдағы  өзгерістер,  адамдардың  маңсат-
19

мүдделері  себеп  болады.  Сондай-ақ,  адамзат дамуымен 
бірге  келе  ж атқан  мөңгілік  сөз  болатын  таңырыптар 
да  болады.  Адамгерш ілік,  ізгілік,  ж ақсы лы ң,  еңбек, 
достың,  махаббат  сияңты  тақырыптар  қай  дәуір, 
қай  кезең  болса  да  ңайталана  беретін  тақы ры птар. 
Ал  белгілі  кезең  тудыратын  тақырыптар  ретінде 
кеңестік  әдебиет  түсында  туған  коммунистік  рухтагы 
патриоттық,  партияға шексіз берілгендік сияңты идея- 
ларды  ту  еткен  тақырыптарды  атауға  болады.  Қалай 
десек  те,  балаларға  арнап  ж азы лган  шығармаларда 
таңырыптың шектеу болмайды. Қай тақы ры пта жазыл- 
са да шығарма үнемі баланың жас ерекш елігін ескеріп 
отыруы керек. Балагаарналған ш ыгармаға «не туралы» 
ж азу емес,  «қалай жазуға»  болады деген тал an,  өлшем 
үстемдік  етеді.  Қ азақ  балалар  драматургиясындағы 
негізгі таңырыптарды шартты түрде былай белуге бола­
ды: 
>•
1. Кеңестік идеологияға негізделген тақырыптар;
2. Ертегілік, қиял-ғаж айы п таңырыптар;
3.  Х алық бастан кешірген тарихи тақырыптарға ар-
налған туындылар; 
р  
,
  ,•
4. Табиғат туралы;
5. Бейбітш ілік таңырыбы;
6.  Ж алпы  ынтымаң,  бірлік,  еңбек,  білім,  ерлік,  ме- 
йірім, ізгілік туралы;
7.  Мектеп өмірі, мектептегі балалар әрекеті.
Заман  ж аңарған  сайын  әдебиетке  де  ж аң а  тақы-
рыптар келеді. 1960 ж ы лы  адамзат баласының ғарыш ңа 
көтерілуі  қазаң  балалар  драматургиясына  да  тың 
тақырыптар  өкелді.  А.  Сатаевтың  «Айға  сапар»  пьет 
сасынан  ғарыпщ а  үшуды  армандаған  бүлдіршіндерді 
көрсек,  Ә.  Табылдиевтің  «Армандастар»  пьесасынан 
ғары ш қа  үшуды  армандап  қана  ңоймай,  сол  сапарға 
дайындалып  жүрген  жеткінш ектерді  кездестіреміз. 
1990  жылдарда  төуелсіз  әдебиет  аясында  дүниеге  кел- 
ген  негізгі  таңырыПтардың  бірі  -   наурыз  мерекесіне 
байланысты еді. Күн мен түннің теңескен Үлыстың үлы 
мейрамы  ңаншама  жылдардан  кейін  халңымен  қайта
20

табысты.  Қариялар  жадынан,  ескі  кітаптардан  алын- 
ған  наурыз  мейрамының  тарихын  баспасөз  беттерінде 
айтып,  ж азып та жатты.  Ал балалар үшін мектептерде 
ертеңгіліктер,  шағын  инсценировкалар,  қойылымдар, 
шағын пьесалар дүниеге  келді.  Н ауры з  таңы ры бы на 
ж а зы л ғ а н   К.  О разбекүлы ны ң  «Үлыс  оң  болсын», 
Б.  Тайжанның  «Тосыннан  тойланған  той»  пьесалары 
дүниеге осы кезде келген еді.
Ы нтымақ,  бірлік,  татулық  тақырыбын  арқау  еткен 
Е.  Елубаевтың  *Асар»,  С.  Әуелбаеваның  «Оюхан  мен 
Жоюхан», Ә. Ақпанбетүлының  «Қайырымды қасқыр», 
«Аңсаң көж ек», т.б. көптеген пьесалары туды.
1970-80  жылдары  көп  назар  аударылған  таңырып- 
тардың бірі -  мектеп өмірі, яғни оңушы баланың үйдегі, 
мектептегі  өрекеті  олардың  өр  түрлі  ізгілікті  баста- 
маларын  суреттейтін  шығармалар  болды.  Ә.  Табыл- 
диевтің  «Бүлдірген  мен  Күлдірген»  интермедиялары, 
Е. Елубаевтың  «Өжет»,  «Саған күш ік керек пе? »,  «Бір 
уыс  б и д ай » ,  С.  О м аровты ң  «П ортрет»,  М.  Гуме- 
ровтің  «Базарлық»,  Н.  Ғабдуллиннің  «Аулада»,  т.б. 
көптеген драмалық шығармалар тікелей балалар өмірі- 
не арналды.
Қазақ  балалар  драматургиясының  туу  барысын 
дөйектесек,  балаларға  арналған  драмалық  шығар- 
малардың  тақырыптары  өр  алуан  екенін  көреміз. 
Ж ылдарға  бөліп  ж іктеу  арқылы  ңай  кезеңде  ңандай 
таңырыптағы  пьесалар  көбірек  жазылғанын  жөне 
сол  кезде  еліміздің  басынан  өткеріп  отырған  тарихи- 
өлеуметтік  өзгерістердің  өдебиетке  түрліше  ықпал 
жасағанын байқауға болады.
Ж азба  әдебиетінің  діңгегі  болған  ауыз  өдебиеті 
ңазіргі  балалар  драматургиясының  да  ңалыптасуына 
негіз  болды  деп  айта  аламыз.  Зерттеушілер  М.  Әуезов, 
Ә.  Төжібаев,  Р.  Нүрғалиевтардың зерттеу еңбектерінде 
айтылған ой-түжырымдар осыны дөлелдейді.
Балалар фольклорындағы бесік жырынан бастап,  өр 
түрлі  таңырыптағы  ертегілер,  сүрамақ,  санамақ,  ай- 
тыстар,  шешендік  сөздер,  өтірік  өлең,  ойын  өлеңдері
21

ңазаң  балалар  драматургиясының  тез  қалыптасып 
кетуіне  өз  ықпалын  тигізді  дейміз.  Аталған  шығарма 
түрлерінің ауызш а айтылуы, айтуш ының дауыс мәнері, 
бет  мимикасының  ңүбылуы  -   барлығы  да  драма  эле- 
менттері.  Ауызша  айтылған  әдеби  туындылардағы  да­
уыс  мөнері,  түйдекті  тіркестер,  метафоралың  оралым- 
дар, монолог пен диалогтар, эмоционалды-экспрессивті 
сөздердің барлығы да бала ж ан дүниесінің жетілуіне, ой- 
санасының  өсуіне,  психологиялық  ж ағынан  дамуына, 
өзін ңоршаған дүниені танып-білуіне эсер етері даусыз. 
Сондыңтан да ңазіргі ңазаң балалар драматургиясының 
бастауы  ауыз  әдебиетінде  дейміз.  Ә.  Тәжібаевтың: 
«Сөйте түра, біз ңазақты ң драмалық поэзиясын (драма- 
тургиясын) тереңдей қарауға,  оның үлтты қ,  халы ңты қ 
тегін  сырттан  емес,  іштен  іздеуге,  яғни  халы қты ң  бай 
поэзиясының  өзінен,  халы қ  өнерінің  үлан-асыр  бай 
дәстүрлерінің  жалғасы  және  дамуы  ретінде  іздеуге 
тиістіміз. Онсыз даму заңдылыгын дүрыс таппаган болар 
едік»,  -  деп  айтқан сөздерін  басш ылыққа ала отырып, 
ңазақ балалар драматургиясының бүтінгі қалыптасуын 
ауыз 
әдебиетімен 
байланыстырамыз. 
«Шынында, 
халңының  мыңдаған  ж ылдар  бойы  туғызған  батыр- 
лар  ж ыры,  лиро-эпостары,  ертегілері  мен  тамаш а 
аңыз - айтыстарынсыз  біз  бүгінгі  өркен  ж айған  үлттық 
әдебиетіміздің  дамуын  көз  алдымызға  елестете  ал- 
мас  та  едік»,  — деген  Ә.  Әзиевтің  пікіріне  сүйене  оты­
рып,  балалар  драматургиясының  бастауына  айналган
ауыз  әдебиеті  үлгілеріндегі  драма  элементтеріне  назар 
аударғымыз келеді.
Халыңтан үлы үстаз ж оқ,  халың  ауыз әдебиетіндегі 
мол  мүра  бүгінгі  балалар  драматургиясының  қалып- 
тасуының  негізі  деп  баса  айта  аламыз.  Зерттеуші 
Ә.  Тәжібаев  диалог  пен  монологтардың  драмалың 
ш ығармалардың негізгі элементі екенін  айтып  кеткен. 
Ал белгілі ғалым М.  Базарбаевтың:  «Тіл  көркемдігінің 
бір  байңалар  түсы  диалог  пен  монолог  ңүруда.  Мүнда 
шеберлік  керек-аң.  Өйткені,  диалог  адам  мінездерін,
22

қимыл-өрекеттерін  ашуға  бірден-бір  қолайлы  форма. 
Монологқа келсек, бүл талап онан да арта түседі», -  деген 
пікіріне  сүйене  отырып,  ауыз  өдебиетіндегі  балаларға 
арналған  шығармаларда  кездесетін  диалогтар  мен 
монологтарға назар аудартқымыз келеді.  Қазіргі  қазақ 
балалар  драматургиясының  асыл  үлгілері  санала- 
тын  монологтар  мен  диалогтардың  негізі  халыңтық 
мүралармен  астасып  жататынын  төменде  берілген  мы- 
салдар  дөлелдей  түспек.  Осы  орайда,  М.  Әуезовтың: 
«Ешбір өнерді қүрғақ тілек, қүрғақ бүйрың туғызбайды. 
Қай елдегі, ңай түрдегі өнерді алсаң та сөн-салтанатпен, 
ырғалып, жырғалып, бір күннің ішінде ғайыптан көшіп 
келген  жоқ.  Барлығы  да  болымсыз  кішкене  үрықтан 
жайлы  топырақңа  көміліп,  белгілі  шартпен  бағынып, 
ңағылған уаңытта ғана бой жасап өсіп-өнген», -  дегенін 
айта  кеткен  орынды  болар  дегіміз  келеді.  Әдебиеттің 
бай  мүрасы  -   халың  ауыз  өдебиеті  түнып  түрған  диа­
логтар  мен  монологтар.  Шешендік  сөздердегі  әр  түрлі 
тартыс,  ңаңтығыс,  көңіл  күй  қалыптарын  көрсететін 
диалогтар  мен  монологтар  шағын  қойылымдарға 
үқсас  келіп  жатады.  Ж иренше,  Алдар,  Сырым,  Бала 
би,  т.б.  шешен-билердің  өткірлік-тапңырлың  сайы- 
сына  қүрылған  қаңтығысулары  дайын  түрған  драма
жанрының сөздері.
Мысалы,  Ж иренше  шешеннің  айтңандары  деген
шешен дік сөздерді ал айы ң.
-  
Бцл  дуниеде  кім  жетім?
  -  
деген  сцрац  қойыпты
хан Жирениіеге.
—Ат а қонысынан ауган ел жетім,
Серіксіз ер жетім,
Жаңбырсыз  жер  жетім,  -   деп  жауап  цайырыпты 
Жиренше.
-  
Бцл жалган дцниеде кімнің төрт щ быласы тең бо­
лады? -  деп Жэнібек Жирениіеден сцрайды. Сонда ол:
-   Тузу мылтық,  қыран  щ с,  жцйрік аты  бар,  мінез- 
қцлқы мінсіз цатыны бар ердің төрпг щбыласы тең бола­
ды. Жауы уйде, досы тцзде ханнан қайгылы кім бар? -  деп 
жауап беріпті иіешен.
23

Немесе  атақты  Сырым  мен  Бала  бидің  сөз  ңатыс- 
тыруын алайы қ.
Б ала  би: 
Үгітті  қандай  адамга,  ақылды  қандай 
адамга айт у керек?
Сырым:
Үгітпгі цққанга айт у керек,
Ақы лды  жцққанга айт у керек.
Б ала  би: 
Өтірік  пен  шынның  арасы  қанш а,  неше 
шақырьім?
Сырым:
Өтірік пен шынның арасы төрт елі.
Көзбен көрген. -  шын, қцлақпен естіген
  -  
өтірік.
Б ала би: 
А т  не цшін шабады?
Ер не цшін шабады?
Сырым:
А т  шабысьіна қарай шабады,
Ер намысына қарай  шабады.
Көріп  отырғанымыздай,  шешендік  сөздер  шағын 
драмалық көрініс сияңты, онда кейіпкерлер де бар, тар- 
тыс та бар, диалог та бар. Ал, ең бастысы, тыңдауш ыиың 
сөзден өрілген өдемі көріністен ғибрат алуы бар.  Драма 
ерекш еліктерінің бірі -  характерлерінің айқындылығы 
десек, шешендік сөздерде ол да бар.
Халыңтың  туындылардың  ішіндегі  драмалың  шы- 
ғармалардың  тіл  көркемдігін  арттыратын,  нәр  бере- 
тін  оның  маңал-мәтелдері.  Маңал-мөтелдер  кейіп- 
кер  характерін  ашуда,  тартыс  тудыруда  диалогтарда 
көп  қол даны лады.  Мақал-мөтелдер  сөзбен  тартысқан 
кейіпкерлердің  тілінің  дөлдігін  айңындап,  тілдік 
жағынан  әсерлендіреді.  М.  Горький:  «Мінез  тілдің 
қуатымен,  барынша  күш ті  жөне  дөл  сөздердің  ай- 
тылуымен  аш ылады»,  —
  деген.  Мақал-мөтелдердегі 
сөздердің  мөн-мағынасы  аса  терең  өрі  өзара  үйңасңа 
ңүрылып  келуі  драмалық  кейіпкердің  сипатын  аша 
түседі. 
«
Маңал-мөтелдердің  екінш і  бір  ерекш елігі  -  
оларда  халыңтың  мал  баққан  түрмысына  байланысты 
образдар  мен  сарындардың  мол  үшырасатындығы.  Үй
24

хайуанаттарының  қы лы ғы н  айту  арқы лы   адам  міне- 
зіне  ишара,  түспал  жасау  сонш алы қты   әсер л і  де 
мәнді болы п ш ы ғад ы » ,  — деп М.  Әуезов қазаң маңал-
мәтелдеріне өз бағасын берген.
Мақал-мәтелдердің  драмаға  жаңындығы  олардың 
сөз  таластыру,  сөзбен  қаңтығысу  кезінде  туғанынан 
көреміз.  Мысалы,  адам  мінезі  туралы:  «Мал  аласы  -  
сыртында, адам аласы -  ішінде»,  «Сырын білмес аттың 
сыртынан  жүрме»,  —  десе,  жағымсыз  мінезді  сынау 
үшін:  «Миы жоң басңа бадырайған көз беріпті, дауасыз 
ауызға сыл дыраған сөз беріпті»,  —  дёйді.
Маңал-мөтелдердің  драмалық  шығармаларда  қол- 
данылу табиғатын М. Әуезов те, Ә. Тәжібаев та өз еңбек- 
терінде  кеңінен  тоқталып  айтып  кеткен.  Ал  ңазақ  ба­
лалар әдебиеті үшін үлттың рухтағы, үлттық мәдениет 
негізін  ңалыптастыратын  халыңтан  шыңқан  дана 
еөздердің мәні мен мағынасының зор екені даусыз.
Ауыз  өдебиетінің  балаларға  арн алған   саласы ны ң 
бірі  -   ертегілер.  Қ азақ ертегілері халықтың
түрлі жақтарын
шартты түрде бес топқа бөлген:
а) қиял-ғаж айып ертегілері;
ө) хайуанат жайындағы ертегілер;
б) салт ертегілер;
в) балаларра арналған ертегілер;
г) аңыз ертегілер, күй аңызы.
Осының ішінде ерекше тоқталатынымыз -  балаларға 
арналған  ертегілер.  Мөселен,  «Қотыр  торғай»  деген 
халы ң  ертегісін  алайы қ.  Дайын  түрған  драмалың 
туынды  деуге  болады.  Қотырын  ауыртқан  шеңгелден 
өш алу үшін ол еш кіге,  қасқырға,  жылқыш ыға,  байға, 
тыш қанға,  балаларға,  кемпірге,  желге  жолығады. 
«Кішкентай,  болымсыз  тірлік  иелерінің  өмірге  икем- 
ділігін,  жанкеш тілігін  көрсету  тақырыбы  балаларға 
арналған  қазаң  ертегілерінің  барлығына  да  ортақ. 
Бүл  ертегілер  балалардың  ой-санасын  оятып,  оларды 
өздерінің  күш-жігеріне  сене  білуге,  тапқы рлы ққа  бау-
25

ли ды ,  м аң сат-м үраты н а  ж етуге  ү и р етед і» ,  -   дейді 
М.  Әуезов.
Шиеленген  тартыстың  соңында  торғай  дегеніне 
жетіп,  ешкіге  шеңгелді  жегізеді.  Сол  сияқты ,  «Ж ыл 
басы»,  «Маңта  қы з  бен  мысық»,  «Аяз  би»,  «Жануар- 
лардың  ж ы л  басына  таласуы»,  т.б.  халы ққа  танымал 
ёртегілердегі  драмалық  тартыс  ңазіргі  қазаң  балалар
драматургиясының  қалыптасуының  негізі  деп  айтуға 
болады.
Қазаң  әдебиетінің  ғасырлар  бойы  саңталған  ерек­
ше  салаларының  бірі  -   ойындық  фольклор.  Ойын 
фольклорының  өміршеңдігі  оның  үрпаң  тәрбиесімен 
байланыстылығында.  Әр  халы қты ң  өз  психология- 
сы,  әдет-ғүрпы,  салт-дәстүрі,  нанымы  мен  сенімі  ба­
лалар  ойыны  мен  балалардың  ойындық  жырларынан 
көрініс  береді.  Үлттық  дәстүрдің  жалғасуы  ңоғамның 
үрпағына  деген  көзқарасымен  сипатталады.  Қазаң 
сөздерінің  ойындары  көбі  үйқасқа  иек  артып,  шағын 
рөлдік шығарма түрінде келеді.  Рөлдік ойындар, ең ал- 
дымен, баланың сөйлеу тілін дамытады. Мәселен, «Асау 
мәстек»  деген  ойында  керілген  арқанның  үстіне  оты- 
рып, жерден еңкейіп таңия алуды өлеңмен жетізеді:
-  
Әй, ер екеніңді білейін,
Еш кі сойып берейін.
Тақия алсаң ецкейіп,
Қцламасаң тпеңкейіп,
Ерлігіңе сенейін!
Ойын шартын қабылдаған бала:
Асау мэстек бцл болса,
Үйретейін көріңіз,
Маган т аяқ беріңіз, —
деп ортаға шығады.
26

О
йбін
 жүргізуші:
-  
Міне, саган таяқ,
Үшке дейін санақ.
Бір, екі, цш.
Ортаға  шыңқан бала санақ біткенше жердегі таяқты 
алуы тиіс.
Қазақ балаларына  бүрыннан  таныс  «Айгөлек»,  «Біз 
де*,  «Ақ  серек,  көк  серек*,  «Қуыр-қуыр  қуырмаш*, 
т.б.  ойындар  балаларды  дүрыс  сөйлеуге,  іс-өрекетті 
дүрыс,  ж аты қ  сипаттауға,  тапқырлықңа  төрбиелейді. 
Санамақтар  2-3  жастағы  сөбилер  үшін  айтылса, 
қаламақтар  -   7-8  жастағы  балалардың  ой-санасының 
жетілуіне ыңпал ететін ойындар. Балалар ойындарының 
ішіндегі драма  элементі  молы  -   айтыс ойындар.  Орын- 
далуы,  айтылуы  жағынан  бөдік,  жар-жар,  қайым 
айтысқа  ж ақы н.  Біраң  өзіндік  ерекшеліктері  мен 
айырмашылықтары  да  бар.  Мүнда  айтылатын  өлең 
мөтіні  жаттамалы,  түрақты келеді.  Балалар белгілі бір 
рөлдерді  бөліп  алып  айтысады.  Айтыс  ойындарының 
осы  сипаты  ақындық  өнерден  гөрі  драмаға  жақын. 
Сондыңтан  балалар  айтыс  ойындарын  драмалың 
шығармалармен байланыстырамыз.  Мысалы,  «Қыз бен 
бала* айтысында өзіндік шағын тартыс бар:
Б а л а :
Домбырам басы ыргайды,
Қыздар цолын бцлгайды.
Бцлгаса да 
бармаймын,
Әлдене деп қаргайды.
Қ ы з :
Домбырам басы ыргайды,
Қыздар қолын бцлгайды 
Шақыреанда бармасаң,
«Көкшешек»  келгірдеп қаргайды.
Бала:
Ол қаргысың өзіце,
Екі цара көзіңе.
27

Қыз қаргысы өтпейді, 
Маган т іпт і жетпейді.
Қыз:
Кәмпитімді бермеймін, 
Енді саган ермеймін. 
М аңайыңа келмеймін.
Көріп  отырғанымыздай,  өлеңдегі  сөздердің  ңайта- 
лануы есте сақтауға ңолайлы. Әрі бүл жолдарда бала пси- 
хологиясына  сай  сөздер  берілген.  Баланы ң  сөзіне  ңыз- 
дың өкпелеп айтңан жауабы соған дөлел.  «Менің атам 
* 
айтыс  ойынында  өр  бала  өз  атасын  маңтап,  ңарсылас 
баланың атасынан асыруга тырысады. Баланы ң өзінікін 
басңалардікінен  артың  көруі  психологиялың  жағынан 
драмалың конфликтіге өкеледі.
1-бала:
2-бала
1-бала
М енің атам сцрасаң, 
Қазы-қарта тураган. 
Сенің атаң сцрасаң 
Тиын сцрап ццраган.
М енің апгам сцрасаң, 
Лашын. салып жыргаган 
Сенің атпаң сцрасаң, 
Оқпгау алып жырлаган.
Сен өзіңді жақтама 
Жаман. атаңды өтірік
А йт ы п мақтама.
Мүндай  айтыс-ойындар  ж еткінш ек  баланың  өз 
бетімен  өлең  ңүрап,  әрі  тез,  өрі  жылдам  сөз  қайтаруға 
баулиды.  Үтқыр ж ауап беру баланың ойлау қабілетінің
үш талып, 
талантының 
дамуына 
үлкөн 
сөптігін 
тигізедһ
Қазаң балалар фольклорындағы «Бала мен ш ілдің ай- 
тысы »,  «Иесі мен сиырдың айтысы»,  «Еш кім енңойды ң
28

айтысы»,  «Төрт  түлік  кеңесі»,  «Тоңты  мен  қасқыр», 
«Аңдардың  айтысы»,  т.б.  осындай  айтыс-ойындар  өте 
көп. Айтыс өлең үлгілері ауыз әдебиетімен шектелмей- 
ді.  Ол  жазба  әдебиет  өкілдерінің  шығармаларында  да 
кездеседі.  Мәселен,  Мәшһүр-Жүсіп Көпеев өлеңдерінің 
негізгі  бағыты  діни  философиялық  түрғыда  келетіні 
белгілі. Әсіресе, оңиғалы өлеңдері мен айтыс өлеңдерін- 
де осы бағыт-бағдар айңын байңалады. Оның  «Мәшһүр- 
Жүсіптің  тырнамен  айтысы»,  «Мөшһүр-Жүсіптің  ала 
қарғамен айтысы », «Ж арты нанхикаясы », «Шайтанның 
саудасы » өлеңдері шағын драмалың тартысңа ңүрылған. 
Өлеңдердегі драмалың тартыс пьесадағыдай болмайды. 
Драмалық  тартыс  өлеңдегі  айтыс  элементтерімен  бай- 
ланысты.  Мүнда  лирикалы қ  ңаһарман  бейнесін  аша 
түсу үшін немесе айтайын деген идеясын наңтылы беру 
үшін  драма  элементтері  ңолданылады.  Негізгі  идеяны 
шығару үшін айтыс өлеңдерінде Мөшһүр-Жүсіп сүраң- 
жауап  әдісін  молыраң  пайдаланған.  «Мәшһүр-Жүсіп 
тырнамен айтысы » деген өлеңінде негізгі тартыс:
Ж аз кетіп, кцз болган соң қайттың, тырна,
Амандық ел мен жцртқа айттың, тырна.
К елуіңнен қайтуың оңай болды,
Кәнекей, не бітіріп қайттың, тырна? —
деген  жерден  басталады.  Автор,  осылайша,  тікелей 
сүраң  қою  арңылы  өлең  өзегі  болып  түрған  негізгі 
жайларды  тырна  атынан  баяндайды.  Өлеңде,  соны- 
мен ңатар,  сүраққа қайыра сүраң беру өдісі де үтымды 
пайдаланылған.  Оны  «Надан»  деген  сөздің  мағынасын 
ашу үстінде қолданғанын байңаймыз.
Мысалы, Мөшһүр-Жүсіп:
Қцс болган сенен мықты сол буркіт пе?
Қ иқулап, надан тырна, елді уркітпе.
Тырна:
Рас, біз оқы маганАми надан,
Шукір, гапыл емеспіз бір Алладан.
29

Үстадың не сөзімнен, айтшы, жігітп, 
Болады надан деген қай тцрлі адам?
Мәшһүр-Жүсіп:
Надан сол: жақсы пейіл, ісін жойса. 
Ішіп-жеп, қцр мәз болса, царыны тойса
Алда
деген
Сөзінің басын айтьіп, артын қойса,
деп жауап береді.
туралы
алған
балалардан  Сүлеймен  патш а  «неге  ңашып  кетпейсің?» 
деп аңыл айтады. Тоты қүс:
қалсын
Балалар ңиналады тартып азап,
Тақсыр-ау, қаш демеңіз мені қажап.
А
Top тцгіл, оқ атса да цстатам ба,
Бцларды цылып жцрмін ойын, мазақ, —
дейді.  Дегенмен,  тоты  торға  түсіп,  оны  Сүлеймен 
патшаға  әкеледі.  Сүлеймен  патша:  «Тоты  айтты  деген
босатып  қоя  беріңцер»,  —  дейді.  Мүндағы 
тартыс  тудырған  негізгі  идея  тоты  қүс  пен  тырнаға 
ортақ. Ол -  көптің сөзін тыңдау керек, айтылған ақылды 
үгу  керек  деген  ой.  Тырна  ңүстарды  тыңдамай  елден 
бөлініп қалса, тоты қүс Сүлеймен патш аның айтқаны на 
көнбей  торга  түседі.  Өлеңнің  өн  бойынан  көрінетін 
драмалық тартыс, осылайша, өлең идеясын ашуға арқау 
болыптүр.  «Мәшһүр-Жүсіптің тырнамен айтысы»  атты 
оқиғалы өлеңде автор маңал-мәтелдерді де негізгі ойды 
көркем  түрде  ж еткізу  үшін  үтымды  ңолданган.  Мыса- 
лы,  «Беймазаның түбі —
 наза»,  «Келген  —  дәулет,  кет- 
кен  —  бейнет»  сияңты  маңал-мәтелдер  өлеңнің  іш кі 
мазмүнын  ашу  үш ін  алынған.  «Мәшһүр-Жүсіптің  ала. 
ңаргамен  айтысы»  деген  өлеңі  біреуге  жамандың  ой- 
лама,  өз  басыңа  келеді  деген  идеяны  қазы ң  етеді.  Бүл 
өлеңде де алғашңы тартыс тікелей сүрақ ңоюдан баста-
30

лады. Я үқ пайғамбардың кемесі. Кемені тышңан тесіп, 
оны жылан өз денесімен бітеп түрады.  Өз ңызметі үшін 
дүниедегі ең дәмді етті сүрайды. Еттің дәмін біліп келу- 
ге  қарғаны  жүмсайды.  Алайда,  аш ңарақ,  ашкөз  қарға 
жер  бетіндегі  мол  жемтікті  көріп  пайғамбардың  бер- 
ген  тапсырмасын  үмытып  кетеді.  Артынан  ңарлығаш 
пен сона,  оқпақ іздеп келгенде қарлығаш  адамға жаны 
ашып,  қарға,  сона,  оқпаңтың  тілдерін  жүлып  аладЫ. 
Пайғамбардың  алдына  келгенде  ең  тәтті  шөлбаңа  еті 
екен  дейді.  Мүндагы  тартыс  арқылы  адам  жаны  үшін 
күрескен  қарлығаш   пен  қанңүмарлар  (сона,  оқпаң, 
қарға) арасында болып түр,  ңарлығаш өз жанын аямай 
адам өмірінің арашасы болады. Мысалы:
Сонда мен аузымды ашып, тцрдым қарап,
Тілімді жцлып алды, ақт ы қанап.
. . .  
оқпақтың т ілін жцлып «ох» дегізіп,
Сонаны ызылдатып қоя берді,
  —
деген  жерінен  осы  тартыстың  шарыңтау  шегін 
байқаймыз. Ал қарлығаш тың  «шөлбаңа тәтті екен бар- 
ша  жаннан»  деуі  барлың  оқиғаның  шешімі  іспеттес. 
Себебі,  қарлығаш тың  осы  сөзінен  кейін  жыланға  баңа 
еті  бүйырса,  қарға  саңау  болып  ңалады.  Бүл  мысал- 
да  да  Мәшһүр-Жүсіп  халы қ  арасында  кеңінен  таны- 
мал  түрақты  тіркестер  мен  мақал-мөтелдерді  үтымды 
пайдаланған.  Мысалы,  «Көңіл  —  қорқаң,  тіл  —  ба­
тыр»,  «Буға мастану»,  «Иманды қүл тілге  шетін»,  т.б. 
Ақынның  «Ж арты  нан  хикаясы»  атты  өлеңі  адамның 
іш кі  ж ан  дүниесінің  тазалығы  туралы.  Өлеңде  автор 
адамның  көрсеңызар  мінезінің,  артық  сөзінің  өзіне 
жау  екенін  айтады.  Мүндағы  тартыс  та  адамның  іш кі 
жан  дүниесіндегі  өрекетті  сипаттайды.  Бүл  өлеңнің 
үтымдылығы  көзге  көрінбейтін  * Абайсызда  айтылған 
сөз»,  «Ораза»,  «Намаз»  сияқты үғымдарды жанданды- 
рып көрсетуінде. Адамныңбасына «абайсызда айтылған 
сөз*  —  жыланнан  қауіп төнгенде отыз кісі  —  «ораза», 
«бес кісі»  —  бес уақыт намаз да көмекке келе алмайды.
31

Тек қайыр ғып берген жарты нан ғана  «жарты кісі*  бо- 
лып қол үшын береді. Өлеңнен үзінді келтірсек:
Не дейсің, бцл айдаһар дәнеме емес,
А узы ңнан абайсызда шьіққан сөзін.
... Ж амандық алт ындай боп mi/сер көзге 
... Оразаң отыз кцнгі
  -  
отыз кісің,
... танып қой, танымасаң мен боламын, 
Дуниеде қылган қайыр
  -  
жарты наның», -
дейді.
Мөшһүр-Жүсіп  өлеңдерінің  негізгі  идеялары  көбі- 
несе  адамның  биік  болуы,  таза,  адал  болуы  сияқты  
тақырыптарды нысана етеді.  Сопылың ілімді ж аңтаған 
ақын  өз  ойларын  мысал  өлеңдерде  шағын  драмалық 
тартыс  арңылы  ж ақсы   ашады.  Сонымен  бірге,  ақын 
шығармалары  көркемдік  жағынан  өз  биігінде  дейміз. 
Мәселен, «Ж арты нанхикаясы » дегенөлеңіндедүниенің 
тез  өтетінін  «бәйге  атындай  желіп  шауып»  дейді. 
Бөйге  атының  үш ңыр  шабысын  дүниемен  салыетыру 
арқылы қазаң үғымына сай сөзді орынды пайдаланған. 
«Ж арңыраган заттарды тауып алған адамның әрекетін: 
«шаттанып  өз-өзінен  судай  тасты»,  —  дейді.  Осы 
жолдағы  негізгі бейне  «судай тасты »  деген сөз  арқылы 
беріліп  түр.  Ал  жарты  адамды  «селтеңдеп»  деген  сөз 
наңтылы  көрсетіп  түр.  Осы  сияқты   образды  сөздердің 
көп болуы өлеңнің іш кі мазмүнын ашуға негіз болады.
Мөшһүр-Жүсіптің өлеңдері туралы ғалым С. Дәуітов 
былай дейді:  «Ақын бүл ш ығармаларында да көпш ілік 
ңауымды  еңбекке,  оңу-білімге,  адалдыңңа  үндейді. 
Әсіресе,  ңолыңнан  келгенше  кісіге  ж ақсы лы қ  істе, 
кедей-кембағалдың ңажетін өтеу -  адамдың борышың. Ал 
халың үмітін ақтарлың игілікті ісің болмаса,  кісі сана- 
тына қалай қосы лмақсың?» -  деген /2 4 ,1 8 /. Ғалымның 
айтңан пікіріне қосыла отырып, Мәшһүр-Жүсіп Көпеев 
шығармалары  адамды  биік  мүраттарға  тәрбиелеп, 
пенделік  сияңты  үсаң  өрекеттерден  аулақ  болуға 
үгіттейді  демекпіз.  Ақын  туындылары  С.  Баңырғани,
32

Қожа  Ахмет  Яссауи  сияңты  сопылық  өдебиет  негізін 
қалаған үстаздардың  мәңгілік  шығармаларына ңосыл- 
ған 
кәусар 
іспеттес. 
Сондыңтан 
Мәшһүр-Ж үсіп 
Көпеевтің  туындыларын  саралай  зерттеу  бүгінгі 
тәуелсіз 
әдебиетіміздің 
басты 
міндеттерінің 
бірі 
демекпіз.  Бүл дәстүрдің  заңды  жалғасы  Б.  Майлиннің 
«Ыбыраймыз, 
Ыбыраймын», 
А. 
Тоңмағанбетовтің 
♦Қаңбақ пен бидай»  диалог-өлеңдерінен де байңаймыз. 
Ж алпы ,  айты с  таби ғаты н ы ң   драм аға  ж ақ ы н   екенін 
Ә.  Тәжібаев өз еңбегінде талдап көрсеткен.
I. 
Жансүгіров  өзінің  1931  ж ылы  жазған  «Мен 
ңалай  жаздым?»  деген  мақаласында  қазақ  балалар 
өдебиеті мәселесін көтеріп:  «Бізде  «балалар әдебиеті»  — 
жасалмаған  едебиет.  Сондыңтан  менің  бір  ойым  осы 
өдебиеттің бізде жасалуына көмектесу еді.  Бүл туралы 
біраз  еңбектерім  бар:  «Балаларға  тарту»,  «Балаларға 
базарлың», «Малта», «Ш әутенніңшәркейі», «Жүмбақ», 
«Одақ», тағы басңалар.  Бізде,  әсіресе техника, өнер ту­
ралы  шығармалар  туған  жоң.  Енді  бүл  кетікке  кірпіш 
қалауымыз  керек  деймін»,  —  деп  айтады  да,  артын- 
ша  балаларға  арнап  пьеса  жазады.  Қазақ  балалар 
драматургиясының алғаш қы қарлығашы —  1934 жылы 
балаларға  арналып  ж азылған  I.  Ж ансүгіровтің  «Мек­
теп*  атты  пьесасы.  «Мектеп»  пьесасының  тақырыбы 
балаларды  оқуға,  білімге,  мектепке  шаңыру  идеясына 
қүрылған.  Пьеса  1930 жылдардағы  халықты сауаттан- 
дыру  мөселесін  көтеріп,  жас  жеткіншектерге  оңудың 
пайдасын  түсіндіреді.  Белгілі  зерттеуші  Р.  Нүрғалиев 
«Мектеп»  пьесасы  туралы  бы лай  дейді:  «Балалар
өдебиетіндегіаңынныңтатымдыбірескерткіші —  «Мек­
теп»  атты  бір  пер дел і  өлеңмен  жазылған  пьеса.  Автор 
шығарманың  сахнада  қойылуын  ескеріп,  ңажетті  ре- 
маркаларды тиянақты көрсетіп отырған.  Драматургтің 
бала  психологиясын,  баланың  көркем  шығарманы 
қабылдау ерекшеліктерін жақсы ескергендігі пьесадағы 
ситуациялардан-ақ сезіледі.  Шығармада бала қиялына 
лайық шартты, ертегілік сипат бар.  Бала мен қуыршаң 
арасындағы  диалог  сенімді  берілген,  өсіресе  өрбір
3 №75
33

мамандық  ж айлы   айтылатын  монологтің  екпіні, 
ырғағы,  ұйңасы  ж аттап алуға ыңғайлы  өлшем тапқан. 
Надандық, 
сауатсыздық, 
қараңғылың 
кіш кентай 
көңілінен  шығатын  фольклорда  бар  үлгіні  драмалың 
формада  ж аңғы рта  ңолдану  тәсілімен  сыналады.  Оңу-
дың, білімнің керектігін бала өзі ңажет санайтын халге 
ж етеді».
«Мектеп»  пьесасының  негізгі  кей іп кері  -   бала 
мен  оның  ңуырш ағы.  Қуыршаң  балаға  мектепке  бару 
керектігін,  мектептің  пайдасы  туралы айтады.  Кейінгі 
көріністерде қуы рш ақ ңайта айналып келіп, мектеп ту­
ралы  баланың  не  білгенін  сүрайды.  Алайда,  бала  мек­
теп  жайын  апасынан  да,  әкесінен  де,  келген  шалдан 
да,  кемпірден  де  біле  алмайды.  Мектептің  не  екенін 
бала пионер баладан ғана естіп біледі.  Ескілік өкілдері 
(кемпір  мен  шал)  және  ж аңаш ылдың  өкілін  (пионер 
бала) салыстыру арқылы тартыс туған.  Ш ал келіп кет- 
кеннен кейін бала өзінше ңорытынды шығарады:
Жасы алпы сқа келген,
Әлі мект еп көрмеген.
Оқусыз, надан қалган 
Не сцраймын шалдан?!
  —
дейді. 
Ш  и
Осылайша,  өзі  қорытынды  шығарып,  бірте-бірте 
мектептің 
пайдасын 
түсінетін 
дәрежеге 
жетеді. 
Кейіннен  «мектеп  деген  немене?»  дегенде  пионер 
баланың айтңанын қайталап былай дейді:
Инженер болады — 
■
  ■
Ж ол салады.
Агроном болады
  —
Егін алады.
Дэрігер болады
  -  
Ауру жазады.
Жцмысшы болады
  —
Көмір қазады.
34

\ 
Есепиіі бола<)ы  -
Есеп жцргізеді.
Капитан болады —
Пароходпга жі/реді.
Үшқыш болады
  -  
Аэроплан цшырады.
Ғалым болады -  
Кітап жазады.
Мцеалім болады -  
Бэріне сабақ береді,
Таеы. гпагы т алаилар 
Осылай оқып кете береді...
Пьеса  тілі  жеңіл,  ойнақы  өрі  бала  түсінігіне  сәйкес 
жазылған.  Мамандық  туралы  монологтың  үйқасы 
жаттауға ыңғайлы өрі автор осы бір монологты бірнеше 
рет ңайталайды.  «Мектеп»  пьесасы өз заманына сәйкес 
сөтті ш ыққан туынды деуге болады.
Жасөспірімдер  театрының  ашылуымен  қарайлас 
жазылған  Қ.  Бадыров  пен  М.  Аңынжановтың  «Алтын 
сақа»  пьесасы  -   халы қ  ертегісінің  ізімен  ж азы лган 
туынды. 
Драмадағы 
негізгі 
тартыс 
ізгілік 
пен 
жауыздықтың  күресіне  қүрылған.  Кез  келген  халық 
ертегісіндегі сияқты соңында өділдік жеңеді. Шоң, Сар- 
ман, Алпамса сияқты жауыздық иелеріне қарсы батыр 
жігіт  Нүржан  мен  жас  қыз  Күнбала  сияқты  әділдік,
ізгілік иелері шығады.
«Алтын сақа*  -  жасөспірімдер  мен  балалар театры- 
ның репертуарынан әлі күнге дейін түспей келе жатқан 
өміршең  пьесалардың  бірі.  Пьесаның  негізгі  идеясы 
әділдік пен жауыздық, ізгілік пен қатыгездік тартысын 
арқау еткен.
Алғашқы  көріністен  бастап  жағымсыз  кейіпкерлер- 
дің  өрекеттері  өзіндік  кырларымен  таныла  бастайды. 
Барлық  жауыздықтың  бастауы  Алпамса  мен  ПІоңның 
көрсеқызар,  сараң,  өз  мақсатына  жету  үшін  неден 
болса  да  тайынбайтын  мінез  қырларынан  екені  бірден 
байқалады.  Алпамсаның  ңатал  да,  қатыгез  екенін
35

бірінші көріністен бастап көрсетуі арқылы автор бірден
Ш
алада
—  
—  
-  
-  
С - . Г -
 
- ~ г -  
*■ 
*---------------Г  
1 ----------------  
1 
Г  
^
жұтым су таба алмай ж  үрген ж үртты Алпамса бір тонаса,
Шоң
Ш оңның
ны
Алпамсаның
тоғыз етіп ңайтарамын деп, төрт түсақ алғаныңа бес ж ы л 
өтті.  Есәптөші  өзің.  Төрт  ж ы лда төрт-төрттен  он  ал ты, 
енесімен жиырма, төлінің төлі сегізден,  үш ж ылда ж үз 
алты.  Келесі  ж ы лы   бір  ңора  ңой  өмөс  пе?  Өсімі  өзіңде 
ңалсын,  өз басын  нөгө бермөйсің,  ЭКоң,  аямаймын! Әй, 
аламан,  алыңдар  малын,  талаңдар  мүлкін!»  —
  деген
аиыр күтетін адам
Ал Шоң
айырбастап алғаннан кейін: « Бүл өекен соң байдың қызы 
болады,  байдың  ңызына  кім  ңызықпайды?!  Маңырап
мал
деп оз пиғылын бірден білдіреді. 
Пьесада осы  екі  жағымсыз  кейіпкер  айналасына басңа 
да жағымсыз бейнелер топтаса келіп,  озіндік бір үж ым 
ңүралады. ЭКәне де бүл топ оңай топ емес екенін көреміз. 
Автор жағымды  кейіпкерлер Нүржан  мен Күнбаланың 
бейнесін  ашу  үшін,  олардың  мінез  даралыңтары  мен 
ерекшеліктерін таныту үшін өдейі оңиғаның жағымсыз 
кейіпкерлерін  күш ті  етіп  көрсеткен.  Тылсым  күш ті 
жеңу үшін Нүржан олардан да өткен ақылды, күш ті бо­
луы керек. Ертегідегі тартыстың өзі осыған байланысты 
өрбиді.  Қиындыңты  ж еңу  үстінде  кейіпкер  мінезінің 
ерекшеліктері  айңындалып,  дараланады.  Алпамса  мен 
Ш оңның  ңалыңмал  туралы  өңгімелері  олардың  іш кі 
жан дүниелерін аиңындаи түсөді. Мысалыі
. 
а
Шоң
Ж оқ
—  
Jr 
^  
•  
і  
х 
V  
у х С4
ыңғайланды, оны Алпамса тоңтатады).
Алпамса.  Тоқта,  бай-еке,  мө,  отыз  ж еті,  енді  ңалай 
дейсің?
Шоң.  Отыз  ж еті  түгіл,  ңы ры қ  ж етіге де  ауы зы ңды  
ауыртпа!
Алпамса. Ал қырың жеті-аң болсын.
36

Шон.  Қырық  жетіге  ңыз  бер  дегенше,  бос  бер
десеңші.
Алпамса.  Енді  не  сүрайсың?  Бар  малымды  сенің 
қызыңа  беріп,  қалған  әйелдерімді  немен  асыра-
мақпын?
Шоң.  Бүл  менід  саған  жаным  ашығаны.  Тек  малға 
қызыңқаным  болмаса,  аюдай  ақырған  алты  әйелдің 
үстіне  Күнбаламды  қалай  ңиып  тоңалдыңқа  берейін? 
Ақтық сөзім елу ж еті *.
Алпамса  мінезіндегі  аярлың  Күнбаланы  мыстан- 
ды  жіберіп  суға  батырғызған  эпизодта  айқындала 
түседі.  Өзі  суға батырғызып,  оны  ңүтқарып  ңалғандай 
етіп  көрсеткісі  келеді.  Жеме-жемге  келгенде  өз  жаны 
үшін суға түспей қалады.  Автор ремарка арңылы оның 
өрекетін аш а түседі.
Алпамса. (шешініп тастап,  суға секіріп түседі,  аяғы 
суға малынар малынбаста қайта алып) Ой, қандай суық 
еді. (Қайта үмтылып). Бірақ одан өмір артығыраң. Қой, 
қыз  аламын  деп  жүріп  балыққа бостан  босқа  жем  бол- 
майын. Қүрығанда қы з қүрысын, үят та ңүрысын.
Пьесада Алпамса мен  Шоңның ізін басып  келе жат- 
қан  Шоңның  үлы  Сарман  екенін  байңаймыз.  Нүржан- 
мен  асыңңа  таласқан  жерінде  дүниеқоңыз  болып 
өсіп  келе  ж атқан  бай  баласын  көрсек,  өтірік  ауырып 
Нүржанды алтын саңаға жүмсатуы оның да өз мақсаты 
үшін ештеңені де, ешкімді де аямайтын ңара жүрек бо­
лып өсіп келе ж атқанын айңындай түседі.
Әділдік,  ізгілік  үшін  күреске  түсетін  қаһарман 
маңсатына  жету  үшін  көп  ңиындыңтан  өтуі  ертегілік 
шығармалардың бәріне ортақ.  «Алтын саңа»  пьесасын- 
да да Нүржан өз арман-тілегінің орындалуы үшін ақыл- 
айланы  да  білетін,  күш  те  көрсете  алатын  болып  көрі- 
неді.  Таусоғар мен Ж елаяқңа қой апарып беру арқылы 
қиындыңты бір жеңілдетсе,  Мыстанды  Күнбала берген 
шашбауды  жылан  деп  алдап  өлім  тырнағынан  қүты- 
лады. Автор пьесада Нүржанды жалғыз қалдырмайды. 
Оны  жаңтайтындар  өзі  сияқты  қарапайым  халық 
өкілдері. Мөселен,  аңшы  «қүралайдың оң көзінен тиіп,
37

сол  көзінен  шығатын»  садаң  сыйласа,  үста  «ер  киімі 
бір киім — дүшпанның табасына қалдырмас»  деп алмас 
араластырып  соңқан  көбе  өкеліп  береді.  Ал  Күнбала 
болса  Тайшүбардай  түлпар  сыйлайды.  Халың  өкілдері 
ретінде алынған қыздар да Н үржанның жеңіске жетуін 
тілеп,  бірі  арқан,  бірі  шаңпаң,  бірі  бет  орамалдарын 
береді.  Бүл  көріністер  Нүржанның  халың  арасынан 
шыңңанын, оның халы қ өкілі екенін байңатады.
Ж алпы  алғанда,  «Алтын сақа» пьесасы өз маңсатына 
толың жеткен туынды дей аламыз.  1946 ж ы лы  балалар 
театрының  алғапщы  репертуары  болған  туындының 
бүгінгі  күнге  дейін  театр  сахнасынан  түспеуі  осының 
айғағы.  Негізгі  тартыстың  өрбуіне  әр  түрлі  ертегілік 
кейіпкерлер  эсер  етеді.  Әсіресе,  мыстан  кемпір  мен 
аяр  Алпамса  бейнесі  пьесадағы  драмалың  шиеленісті 
өрбітіп,  бас  кейіпкерлерді  өр  түрлі  ңиын  жағдайларға 
қалдырады.  Осы  қиындыңтарды  жеңу үстінде Нүржан 
мен Күнбала бейнесі айқындалады.
Қ азақ  балалар  әдебиетінің  дамуында  белгілі  адам- 
дар  өміріне,  олардың  бастан  кеш кен  қиындыңтарын 
көрсетуге  бағытталған  туындылардың  көп  кездесуі 
ж еткінш ек баланы тарихта болған үлы адамдар өмірінен 
мәлімет  алып,  белгілі  бір  дәрежеде  өздерін  тәрбилеуте 
мүмкіндік  береді.  Қ азақ драматургиясындағы  «А бай*, 
«Аңан  сері-Ақтоңты»,  «Шоқан  Уәлиханов»,  «Майра», 
«Біздің  Ғани»,  т.б.  өзіндік  орындары  бар  драмалық 
туындылардың  балалар  үшін  берері  мол.  Осындай  ғү- 
м ы рнам алы қ  таңы ры пңа  ж азы лған   туы нды ларды ң 
бірі — М. Ақынжановтың «Ыбырай Алтынсарин» пьеса­
сы.  Ғалым  Р.  Нүрғалиев  ғүмарнамалың  туындылар 
жасауда,  кейіпкер  сомдауда  ж азуш ы   үш ін  бірнеше 
қиын д ыңтың бол аты ны н: «Ж алпы көркем дік ш арттары, 
идеялық  талаптар үстіне  тарйхи биографиялың  объек- 
тіні ңозғағанда, факт мен ңиял, документ пен шығарма 
араңатынасына  байланысты  ңосалңы  қиындықтар 
туады »,-  деп  дүрыс  болжайды.  М.  Аңынжанов  өзінің 
«Ыбырай  Алтынсарин»  пьесасында  белгілі  ағартушы, 
үстаз Ыбырай ғана емес, сол кездегі халы қты ң тарихи-
38

өлеуметтік  жағдайын  да,  қазаң  өйелінің  басындағы 
ауыр жағдайды да жинақтап бере алған.  Ыбырай жеке 
түлға ретінде халыңпен,  халың тарихымен түтас бейне 
ретінде  талданған.  Ыбырай  Алтынсариннің  өміріндегі 
драмаға  арқау  болар  түсын  автор  дүрыс  таңдап  алған. 
Драматург  ғүмырнамалық  туынды  талаптарына  сай 
алынған  кейіпкерлер  арңылы  әлеуметтік  тарихи  тар- 
тыс  арнасында  алынған  характерді  ашуды  маңсат  ет- 
кен. Тарихи туындының тағы бір талабы халың өмірін, 
халың  мүңын,  халыңтың  арман-тілегін  бас  ңаһарман 
мен оның айналасындағы басқа кейіпкердің ңақтығыс- 
тартысы  үстіндегі  көкейкесті  мәселелерді  шешуді 
үйымдастыру  болып  табылады.  Драмадағы  негізгі 
тартыс  Ыбырай  бастаган  жаңаш ыл  топпен  Найзағара 
бастаған билікш іл топтың арасында өтеді. Алайда,  осы 
негізгі тартысты дамытып, толықтыратын жанама тар- 
тыстар да оңиға өрбуіне өзек болады. Мәселен, Хадиша- 
ны әмеңгерлік жолмен қолына түсірмек болып жүрген 
Мыңыбай  байдың  өз  маңсаты  бар.  Ол  өзінің  тілегін 
орындау  үшін  Месңарамен  жеңүшынан  жалғасатын 
әрекет істейді. Ал полиция адамы Медведевтің де өзінің 
тікелей  жүмысына  байланысты  Доброходовты  аңду 
үшін Найзағара, Шоңмүрындармен бірігеді. Драмадағы 
негізгі  кейіпкер  Ыбырай  айналасына  үйірілген  Ха­
диша,  Доброходовтарға  байланысты  туған  тартыстар 
Алтынсариннің  ағартушылың  бейнесін  ашу үстінде  өз 
үлееін  қосады.  Осылайша,  өрбіген  ңақтығыс  үстінде 
елі  үш ін,  халңы  үшін  ңажымай-талмай  еңбек  еткен
ағартушы бейнесі дараланад ы .
М.  Аңынжановтың  «Ыбырай  Алтынсарин»  пьесасы 
тарихи-ғүмырнамалың тақыры пқа жазылған.  Бүл пье- 
сада Ыбырай Алтынсариннің ағарту жолында кездесетін 
қиындықтары мен оның ауыр еңбегі бейнеленген. Пьеса* 
да ж аңаш ы л күш  Ыбырай мен оның жаңтастары озбыр, 
зүлым күш  Найзағара тобына қарсы  шығады.  Ыбырай 
үнемі халыңңа сүйенеді, өзінің шөкірттері Серғали мен 
Хадишаға сенеді. Белгілі зерттеуші С. Ордалиев  «Ыбы­
рай  Алтынсарин»  пьесасын  талдай  келіп:  «Пьеса  сю-
39

жетке  баи,  эрекетке  толы,  күш ті  тартысңа  қүрылған. 
| 
Сондыңтан  да  пьесадағы  оқиға  ж елісі  нанымды  сурет- 
телген,  тартымды,  ңызғылыңты.  А лғаш қы  көрінісінен 
аяғына  дейін  көрушіні  қы зы қты ры п,  бір  оқиғадан 
екінш і оңиғаға жетелеп,  тартып отырады»,  —  деп баға 
береді. 
I !
Театр сахнасын алғаш ашңан осы пьесалардан кейін 
де  ісөптеген  драмалық  ш ығармалар  газет,  журнал 
беттерінен  табылып  ж атты.  Алайда,  көркемдігі  төмен, 
тілі шүрайсыз  пьесалар ретінде олардың көбі  театр  ре- 
пертуарларынан үзаң орын ала алмады.
Мектеп өміріне арналып, оңушы жастардың өрекетін 
сипаттайтын  пьеса  1948  ж ы лы   Ш.  Қүсайыновтың 
қаламынан  туды.  Пьеса  «Нүрлы  тас»  деп  аталды. 
Қысқаш а  сюжетін  айтсаң,  оңу  ж ы лы ны ң  аяғында 
оңушылар  тауға  серуен  жасағанда  нүрлы  тас  тауып 
алып,  одан  портрет  жасауды  ойлайды.  Біраң  өз  ойла- 
рын ешкімге айтпай, жасырын түрде іске асырады. Пье- 
сада  кездесетін  ңиындыңтарды  балалар  өздері  шешуге 
әрекет  еткен.  Ш ығармадагы  кейіпкерлер  жете  ашыл- 
маган,  олар  өрекеттен  гөрі  көп  сөзділікке  үрынған. 
Әсіресе, мектеп директоры, колхоз председателі сияқты 
үлкен адамдар ңүрғаң аңыл айтумен шектеледі. Мектеп 
өмірін  суреттеуге  арналған  пьесалардың  бірі  -   Ш.  Бай- 
жановтың  «Әлия  Молдағүлова»  ш ы ғармасы.  Пьеса 
Әлия  М олдагүлованың  мектеп  бітірер  кезін  сипаттау- 
дан  басталады.  Әлияның  үстаздары,  қатарлас  қүрбы 
ңыздарының  диалогтары  арңылы  автор  Әлия  бейнесін 
ашуға тырысқан.  Дегенмен,  балаларға арналған  пьеса- 
лардың  алғаш ңылардың  болуымен  де  ңазақ  балалар 
драматургиясында өз орны бар пьеса демекпіз.
Кеңестер  Одагы  кезінде  қалыптасңан  социалистік 
реализм  сияңты  өр  түрлі  тыйымдар  әдебиеттің  аяғын 
еркін  басңызбаганы  қазақ  балалар  драматургиясының 
да  ңүнарсыз,  нәрсіз  туындылармен  толуына себеп  бол- 
ды.  Сондыңтан да сол кездерде туған пьесаларға жаңа- 
ша бажайлау т үргысынан ңарауға тура келеді. Неліктен 
сол  кездерде  фольклорлық,  ертегілік  таңырыптағы
40

шығар малардың  көркемдік  нәрі  ңарапаиым  адамды 
суреттейтін шығармалардан басымырақ болды? Барлың 
мәселе  -   қолбайлау  болған  әдіс-тәсілдерде,  цензурада. 
Тіпті,  ертегілік,  батырлық  тақырыбын  сөз  ететін  «Ал­
тын сақа»  пьесасынан да тап тартысын іздеу көзделген. 
Негізгі тартыс ж ақсылың пен жамандық емес,  бай мен 
кедей тартысы болу керек дегендей көзңарас түрғысынан
талданады.
Балаларға  арналған С.  Омаровтың  «Портрет»  пьеса­
сы да балалардан гөрі, жоғарыда аталған идеялар үшін 
жазылғандай  болып  шыңқан.  Қысқаш а  пьеса  сюжеті 
былай:  колхозшы  Таңатар  мен  оның  әйелі  Ңарлығаш 
соғыс  уаңытында  балалар  үйінен  орыстың  баласын 
асырап  алып,  оған  Асылжан  деп  ат  қояды.  Асылжан- 
ды  өкесі  капитан  Агофонцев  іздеп  келіп  алып  кетеді. 
Автор  Асылжанды  дарынды,  алғыр  пионер  ретінде 
көрсеткен.  Алайда,  пьесада  негізгі  ңайырымдылық, 
аналық  мейірім,  ңамқорлық  идеясы  көрінбей  қалған. 
Есесіне,  Қарлығаш  та,  Таңатар да Агофонцев  келгенде 
ағаш күтімі туралы көбірек айтып кетеді. Агафонцевке 
Таңатар  мен  Қарлығаш  Асылжанды  ешқандай  қимас- 
тық  сезімсіз  бере  салады.  Ал  Асылжан  салып  жатқан 
Лениннің  портреті  оқиға  байланыстыруға  ешқандай 
себебін  тигізбейді.  Пьесадағы  алғашңы  мейірімділік 
идеясы көрінбей, схемалық шығармаға айналған.
Балалар әдебиеті дегенде, ең алдымен, бала тәрбиесі- 
нің  мөселесі  сөз  болары  белгілі.  Сондықтан  алғашңы 
драмалық  шығармаларда да ерке  балалар  мінезі  сына- 
лып, еркелеткен ата-анада сынға түсіп жатты. Мөселен, 
Ш.  Қүсайыновтың  «Есірткен  ерке»  пьесасында  төрбие 
мәселесіндегі  олқылықтарды  сөз  етсе,  Б.  Тәжібаевтың 
«Әй,  Әнипа-ай»  туындысында баланың арасына түскен 
ата-аналар мен олардың балаларынының достың өрекеті 
суреттеледі.  Б.  Тәжібаевтың тағы бір пьесасы  «Ойлану 
керек  екен»  деп  аталады.  Мүнда  да  еркелетіп  өсірген 
Бөрібай  деген  баланың  төртібі  туралы  сөз  болады. 
Пьесада  автор  баланың  төртібінің  жамандығы  ата-ана 
төрбиесінде де ж атқанын көрсетеді. Көршісі келіп алма

ағаштарының  бірңатарын  Бөрібайдың  сындырғанын 
айтқанда,  әкесі:  «Қой,  Бөрібай  емес  ш ығар...»  -   деп 
сенбейді.
«Мүңан  (көршісі):  О,  не  дегеніңіз,  ңолыммен  үстап
алды м ғой... 
ВИМЛ 
ЬШШІ
Кенжебек (әкесі):  Қой,  көрш і,  Бөрібайға күнде алма 
әкеліп  беріп  түрамыз.  Не  ңып  өуестене  ңалды  екен  ол 
оған»  Мейлі,  сынған  бүтақтарының  ақысын  төлерміз, 
ңайтеміз ен д і...
Мүңан:  Мейлі,  аңысын  төлерміз?  Аңысын  айтып 
түрсыз  ба?!  Мен  балаңызға  адал  еңбекті  қадірлеуді 
үйретіңіз деп түрмын.
Кенжебек:  Ойпырым-ай,  осы  арадан  көшпесек  бол-
мас. Ең аңыры ағаш бүтақтарына дейін көлдей сөз етеді 
бүлар ».
Келтірілген  үзіндіден  байңаганымыздай,  әке  төртіп 
бүзған баланың сөзін сөйлеп, ңорғап алып түр. Автордың 
айтайын  дегені  де  осы.  Яғни,  төртіпке  төрбиелеу отба- 
сынан  басталады  деген  ойға  әкеледі.  Балалар  мен  ере- 
сектер  байланысы  туралы  ж азы лған  Ш.  Ахметовтың 
«Қолқанат»  пьесасы да өз дегеніне жете алмаған туын- 
дылардың  қатарына  ж атқызы лады .  Негізгі  тақырыбы 
еңбекке баулу мәселесін көтергенімен, кейіпкерлері х а­
рактер жағынан ашылмаған. Оңушылар мен мүғалімнің 
арасындағы диалог бы лай берілген:
«Меруерт 
(мүғалім): 
И гілікті 
жүмыстарыңмен 
ңүттыңтаймын 1  балалар!  Барлығы  да  көңілдегідей 
шыңңан. Ж ер сапалы жыртылып, ж ақсы  тырмаланған. 
Бүл  сендердің  биологиядан  ңыстай  оңыған  сабаң- 
тарыңның іс жүзінде тәжірибеге асңаны деп білемін.
А рңаш а: Рахмет, апай, оныңызға!
Торлан:  Апай,  біз  өз  мектебіміздің  айналасын  бау- 
бақшамен  гүлдендіруге,  ауа  райын  ж ақсартуға  бар 
күш імізді саламыз ».
Бүдан ары оқушылар мен  мүғалімнің сөздері сүрақ- 
жауап,  есеп  алу  түрінде  берілген.  Балалардың  ағаш 
күтімі,  бау-баңша  егу  жүмыстары  кезіндегі  қиын- 
дықтары  тым  ж еңілдетілген.  Сондықтан  да  олардың
42

бейнеоі аш ы лм аған. Барлы ң балалар —
 үлгілі, тәртіпті 
пионерлер, үлкендер —
 оларды бағыттаушы, нүсқаушы, 
ақылшылар.  Көркемдік  бояу,  драмалық  шиеленіс  де­
гендер  атымен  жоң.  М.  Гумеровтің  «Базарлың»  пьеса- 
сында бала мінезі, бала әрекеті аздап болса да көрінген. 
Арыстан  деген  баланың  өзіне  өкелген  көйлек,  ңолғап, 
кәмпит сияңты базарлықңа емес, ағасы Кәрімге әкелген 
оңульщ  кітапңа  ңызыққанын  көреміз.  Баланың  үл- 
кендердің заттарына қызығып, тез есейгісі келетін іш кі 
психологиясын  автор  осылайша  береді.  Бала  төрбиесі- 
нін  м әселесін  көтеретін  Н.  Ғ абдуллиннің  «Немере- 
лер»,  Қ.  Мүңышевтің  «Аликтің әлегі»,  М.  Гумеровтің 
«Жалғыз  терек»,  Б.  Ысңаңовтың  «Түймедейден  түйе- 
дей»,  «Маржан мен Сәрсен», т.б. көптеген пьесалар осы
кезде дүниеге келді.
Қазақ  балалар  драматургиясының  қалыптасуына
үлкен  үлес  қосқан  жазуш ы  -   Бүркіт  Ысқақов.  Оның 
қаламынан  туған  пьесалар  бала  бойындағы  зеректік, 
еңбек  сүйгіш тік,  адалдық  сияқты  асыл  ңасиеттерді 
көрсетіп,  тентектік,  өтірікш ілік  сияңты  жағымсыз 
қылықтарды  әшкерелейтін  туындылар.  «Түймедейден 
түйедей»  пьесасында  «4»  алғанын  «5»  деп  анасын 
алдаған  Әлім  деген  баланың  өтірігінің үлғайып,  арты- 
нан өзінің үялғанын көрсетеді. Ш ығарма бала үғымына 
сай  жеңіл  жазылған.  Алғашңыдағы  өтірігінен  кейінгі 
Әлімнің  монологі  баланың  іш кі  психологиясын  дәл
апгқан.
«Әлім.  (жалғыз).  Расында,  бестік  емес,  төрттік 
алып  едім.  Төрт  болғанда  ж ай  төрт  емес,қосу  белгісі 
бар  төрт.  (Өкініп)  Анама  сол  шындықты  неге  айтпа- 
дым  екен?  Ж алған  айтатындай  жаныма  не  ңысым 
туды?  (Ойланып).  Ж арайды,  енді  өкінудің  ңажеті 
жоқ.  Болар  іс  болды.  Айтылар  сөз  айтылды.  (Өзін-өзі 
жүбатып). Айтпаңш ы, өтіріктің түйедейі де, түймедейі 
де  болады  екен  гой.  Төрт  жарым  мен  бестің  қандай 
айырмашылығы бар? Тіпті жоңңа төн. Ендеше, өтірігім 
Де  жоқңа  төн.  Түймедей  өтірікті  ешкім  байқамайды. 
(Қолына  табелін  алады)  Табелім  жаман  емес  көрінеді.
43

Кілең  бестік.  (Қынжылып)  Тек  ана  тілінің  ауызшасы- 
| 
нан төрттік.  Қасында қосу белгісі де бар.  (Қапаланып). 
] 
Ж алғы з  төрттіктің  кілең  бестіктің  ортасында  одыра- 
юын  қарашы!  Табельді  ашңан  адамның  көзіне  бірінші 
болып осы түседі ғой.  Қой табелімді еш кімге көрсетпей 
j 
тығып ңояйын. Бүл ңалпында біреу көрсе үят-тағы ». 
]
Көріп  оты рғаны мы здай,  баланы ң  өтірікті  айты п 
I 
қалса  да  іш кі  қынжылысы,  өзін-өзі  аңтауы,  психо- 
] 
логиялың мінезі монологта айңын берілген. Автор бала 
жан дүниесін, оның іш кі тебіренісін, қарама-қайш ы ой 
топшылауларын ж ақсы  көрсете білген. Анасына бестік 
алдым  деп  өтірік  айтқаннан  кейін  оның  үялуы ,  алай- 
|  
да  алғаш қы  ж алған  сөзден  кейінгі  өтіріктердің  тууын 
байңамай қал уы —бәрі-бәрі табиғи түрде бірінен кейін бірі 
туып, бір-бірін толыңтыратын сюжеттер. Ш ығарманың 
сәттілігі  -   осы  табиғилығында.  Б.  Ы сңаңовтың  «Екі 
оңушы»,  кейіннен  «Маржан  мен  Сөрсен»  деп  аталған 
пьесасында  да  бала  мінезіндегі  ңиялш ы л,  арманшыл 
әрекеттер  суреттеледі.  Сәрсен  деген  баланың  кітап 
оқымай, тек армандап қана маңсатына жетпек болғаны 
туралы айтылады. Сәрсен балалың қиялымен ж аңа кеме 
ойлап таппаңшы болып ол сырын М аржанға айтады.
«Маржан: Ол қандай кеме? 

жүктеу/скачать 9,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: