-
деген сөзі оның ңатыгездігін айқындайтын детальдар.
Пьесада
жезтырнаңтар
патшасы
Гауһартастың
көмекшісі біршама өзіндік қырымен танылған кейіпкер.
Оның ңу, аяр мінезі Жомартты алдап ңолға түсірген
жерінен бір көрінсе, Гауһартастың тілегін орындау үшін
адамдар арасына барып, арамдың торын ңүру кезінде
тағы бір байңалады.
Аяз:
Енді мцны өлтіру керек, Гауһартпас!
122
Батыр кілем тоци білсе,
Жцрек сырын айта білсе жібекпен,
Одан асар цатер жоц.
Жердің жцзін көмкереді
Тылсымнан берік оюмен.
Сыгалар тесік цоймайды,
Қалдырмайды басар жол.
Тэкаппарлың тэңірісі осы,
Кеиіікпей тцрып жанын ал! —
деген сөзі жезтырнақтың өзіндік болмысын дөлелдей
түседі.
Пьесада негізгі кейіпкерлер Жомарт пен Несібелді-
ден басқа, Анапия, Құралай, Ораз, Қамаси арасындагы
сүйіспеншілік те біршама ашылған. Ә. Тәжібаев
«Жомарттың кілемі* пьесасы арқылы ертегілік маз-
мүндағы тақырыпты сүйіспеншілік идеясының ашы-
луы үшін үтымды қолданған. Жомарт пен Несібелдінің
бір-бірін көргеннен кейінгі сезім күштерін төменде
алынған үзінді көрсеткен:
Екінші қыз
(қыздарға).
Жерге тимей табаны,
Тартылган садақ оеындай
Өте шьщқан жігіт осы деңдер,
Дцрысы-дцрыс... (Несібелдіге ңарап)
Қараңдаршы, қьіздар, бетінде
Тамшы қан қалмапты.
Көзі гана шоң атады жцлдыздай.
(Несібелдіге). Несібелді,
тцншықпашы, тіл қатіиы!
Бірдеңе деші!
Несібелді
(жан даусы шыққандай). Қыздар, сі/йемін
Жомартты, сцйетн!
Басында батыр болып келген Жомарт Несібелдіні
үнатқанынан кілем тоқуды үйрену де нанымды сурет-
123
термен берілген. Кілемші Дариғаға аң саңалды шал
болып келуі де оның тапңырлығын білдіреді. «Батыр
аңғал» деген Жомарттың сол аңғалдығы жезтырнақтар
ңолына түсіп, пьесаға арңау болған негізгі тартыстың
ашылуына жол береді.
Қ^зіргі кезге дейін балалар театрында қойылып келе
ж атң ан ер т е г іл ік таңы ры птағы п ьесалар ды ң б ір і
А . Хангельдиннің «Керемет» туындысы. Бүл шығарма
да жауыздық пен ізгілік күресіне ңүрылған. Долдан
өзінің ақылы арқасында қатыгез уәзір Дарданның
пиғылынәшкерелепбереді.БіріншісуреттегіДарданның
монологі оның ішкі жан дүниесін көрермендерге жайып
салады. 1
v *u
■
■’ !: и-.'-о-;
і
.
һ
-
г
^И
а
«Дардан. Бцл қақбас өлсе тезірек өліп, көзіне көр
топырагы қцйылмады да. Талай балгер, пгалай бақсыга
қарапгтпы да. Емдемеген тпэуіп қалеан жоқ. Ауруым-
ды жаза алмадың дегізіп, олардың тпалайын. жазаеа
тарпгпгырып, зынданга салдырып, әзіріие оныц ауруына
ешқандай шипа цондыртпадым. Тәуіп табыңдар деп тагы
ылаң салып жатцаны мынау. Тайхон елінен шақырылып
отырган осы Кереметке өз білгенімді уйретіп, ойымда-
еыма жетермін. Осыдан кейін цзамассың да, цзатпасын
сені».
Аяр, залым Дарданның дегеніне жеткізбей Кере-
мет оның ңүрған ажал торынан қүтылады. Хан алдына
алып барғанда Кереметпін деп өтірік айтудан басңа ямяптл
қалмайды. Әделет ауызынан естіген хан ауруы туралы ха-
барды өз пайдасына асырады.
« Д о лан.
Аурыңыз асқынган екен,
Басыңызга шыгып басынган екен,
Көп тэуіпке көрсеткен екенсіз,
Кун. санап кер кеткен екен сіз...
Халқыңызды қанаган екенсіз,
Жцрдай етіп тонаган екенсіз.
Көздің жасы жібермеген екен,
Іш ццста болып еліреді екенсіз,
124
Шыдай алмай желігеді екенсіз,
Үйықтап жатсаңыз шошытады екен,
Үсmi-басыңызды қыіиытады екен
,
Ауруыңыз ешкі цотыр екен,
Көпке созылган ескі қотыр екен.
Енді болмаса ті/йе қотыреа айналеалы
тцрекен,
-
дөп ханның істеген істөрін бөтіне басады. Осы сөзіыен
кейін одан Дардан мен Дөңгіл қорқа бастайды. Қалдар
ханды ауруынан жазған Доланнан құтылудың ама-
лын ой л астырады. Егер Долан достасъш үлгөрген хан
қызы Әделет пен күлдіргіш Шатхабар болмағанда Дар-
дан өз мақсатына жетуі мүмкін еді. Долан байлыңқа
қызықпайды. Қалдар хан Доланның көрсеткен ңызметі
үшін байлық та, атақ та береді. Бірақ ол барлығынан бас
тартып, өзіне еркіндік сүрайды.
«Долан. Алдияр, іздегенім am та емес, тон да емес,
minmi алтын да емес, олардьщ барлыгы маган дэрігер
емес. Мені риза цылам десеңіз, менің бір-ақ өтініиіім
бар, соны бересіз. ...Жалгыз әжемді, жора-жолдас,
ццрбы-щрдасымды, туган жерімді сагындым. Бас
бостандыгым барлың алтыннан ңымбат» —
дегені
оның шын көңілінен шыңңан сөз. Осыдан кейін жалғыз
қалған Долан монологі бүл сөздерін дәлелдей түседі.
Долан. Хан қандай қатыгез, озбыр болады десеңші.
Ауруынан жаздым. Енді менде не акесінің щ н ы бар?!
Маган сарайы, тагын айтып қызьщтырмақ болады.
Қызық болыпты ол маган. Еліме барып эжемнің қолын-
да тцрып, жора-жолдас, щрбы-щрдастарыммен щліп-
ойнаганымның садагасы... Ех, эжем қандай сагынып
жчр екен мені. Ол менің жолымды кцтіп ертелі-кеиі
есік алдынан кетпейтін иіыгар. Ол қазірдің өзінде жы-
лап отырган болар. (Мцңаяды). Сол кезде мен барып:
«әже!..»
— деп қцшагына кіре туссем қайтер еді... Қой,
жцрегі жарылып кетіп жцрер. Мен барганда олай бар-
маймын. Әуелі жолдастарымньщ біреуін іздеп тауып
125
аламын да,
хабар айшқызамын. Сонан, кейін анадай
жерден көрінемін. Сонан кейін барып қцшацтай алам.
Сол
кезде мені әжем бауырына қысып, суйіп жылайды.
Ал мен цайтем?
Эрине, мен де жылаймын.
Доланның бүл монологі шарасыз ңалған адамның
өзінен-өзі қыстыгып шықңан жан дауысы. Жақсылыққа
жаңсылың жасап үйренген Долан ханның жаңсылыңңа
жамандың істеуін түсінбейді.
Ол ханның өзін зорлыңпен ңалдырып отырғанын
жақсылыңқа жамандық істеген деп түсінеді. Пьесада
Қалдархан бейнесі онша ашылмаган. Ол өз басының еркі
жоң, уәзір не айтса соған сенетін адам болып шыңңан.
Басында
Доланды
ешқайда
жібермеймін,
менің
аңылшым болады десе, уәзірі Дардан жамандағаннан
кейін тіпті оның басын алуға бүйырады. Қалдардың бүл
мінезі өз аңылымен жүре алмайтын хан бейнесін таны-
тады. Әрі оңиғаның шиеленісе түсуіне себеп болып түр.
Пьесадағы негізгі тартыс Долан мен Дардан арасында
өрбиді. Дардан билік пен байлың үшін жанын салса, До
лан өз өмірі, бостандығы үшін жанталасады. Спектакль
соңында Долан әжесі беріп жіберген кітаптың көмегімен
Дарданның
арамзалығын
өшкерелеп,
бостандық
алады. Пьеса ертегілік тақырыпта жазылғанымен,
ңиял-ғажайып кейіпкерлер жоқ. Бүл - түрмыс-салт
ертегісінің үлгісінде жазылған туынды. Пьесада басы
артық кейіпкерлер де жоң. Әр кейіпкер өз орынында деу-
ге болады. Жалпы «Керемет* пьесасы арқылы А. Хан-
гельдин бостандың пен еркіндіктің барлың байлықтан
биік түратынына назар аудартңан.
Балалар мен жасөспірімдер театрында ңойылған
ертегілік туындының бірі - Қ. Жетпісбаевтың «Бала
мерген» ертегісі. Пьесадаға тартыс Бала мерген мен
Мыстан кемпір арасында өрбиді. Бала Мерген өзінің
ақылдылығы мен батылдылығы арқасында Мыстан
кемпір тырнағынан Аңқанатты қүтқарады. Бала мер-
генге бүл тартыста халың арасынан шықңан Дабыл
балуан мен Қабыл тыңшы көмектеседі. «Бала мерген* -
126
аң өлеңмен жасалған поэтикалық ертегі. Мүнда да жа-
гымды бейнелерден жагымсыз кейіпкерлердің күшті бо
лып көрінуі бар. Негізгі ңаһарманның осылайша қиын
жағдайлардан жол табуы барлық ертегілік туындыларға
ортаң. Мыстанның аяр мінезі аңңау, сенгіш Аңқанат-
тың аяушылық сезімін пайдаланып ңолга түсіруі де
ертегілік сюжетті нықтай түседі. Бала мерген жауыз,
алдамшы Төртқүлақтың қолына абайсызда түскен
Аңқанатты ңүтқару үшін өзіндік айла істейді. Бүл да
жағымды кейіпкердің тапңырлыгын, аңылдылығын
дөл е лдей түсетін детальдар бо лмақ.
Мыстан «аяғымның ойнамасы бар еді» деп Бала мер
ген мен Аңңанатты алдаганда автор Аңқанаттың бірдеме
айтпақшы болып оқталып, бірақ айтпай ңалуынан
қауіпті жағдай ды сезіп түрғанд ай әрекетте сипаттай ды.
Пьесаның осы жерінен үзінді келтірсек:
Мыстан кемпір (безілдеп):
Тцра алатпын тпурім жоқ,
Жандарың шын ашыса,
Жылжытппаңдар орнымнан.
Жаным шыгып барады...
Онан-дагы біреуін,
Шипалы қол әжені
Осында ертпіп келіңдер...
Аққанат:
Қиналганы рас болса,
Қимылдатпай орнынан.
Мен-ақ барып эжемді,
Тез іиақырып келейін.
Бала мерген:
Мен барганым жөн болар.
Мыстан кемпір:
Дцрыс, балам, бар өзін...
Аққанат:
Мергенім!
Бала мерген (жалт бүрылып):
Не демексің, Аққцсьім?
127
Аққанат:
Жарайды, эзір бара бер.
Келгеннен соң айтармын.
Осы шағын көріністен-ақ автор Бала мерген мен
Аққанат арасындагы нәзік сүйіспеншілік сезімін
көрсете алған. Пьеса адал да, ақ жүрек Аққанат пен
Бала мергеннің Мыстан мен Төртқүлаңты жеңгенімен
аяңталады. Ертегілік мазмүнда жазылганымен, пье
сада ңиял-ғажайыптың кейіпкерлер жоң. Мыстанның
өзі де Ақңанатты сиңырмен емес, ңулықпен алдап
қолға түсіреді. Бала мерген де ерекше күш көрсетпей,
қарапайым адамдарга тән батылдығымен жеңіске
жетеді.
\
щ
Тәуелсіз әдебиет түсында дүниеге келген туын-
дылардың бір тобы үлттық мейрам наурызга арнала-
ды. Көп уақыт бойы наурыз мерекесінің тойланбауы,
ескерілмеуі оның қандай мейрам, не үшін тойланаты-
нын кейінгі үрпақтың білмеуіне әкеп соқтырды. Жас
жеткіншектерге наурыз мерекесінің мөнін түсіндіру
мақсатында дүниеге келген К. Оразбекүлының «Үлыс
оң болсын», Б. Тайжанның «Тосыннан тойланган той*
атты шағын драмалың туындыларына тоқталмаңпыз.
Екі пьесада да қазіргі заманның балалары ертегілер
өлемінің кейіпкерлерімен кездеседі. «Үлыс оң болсын»
пьесасында дөуір сагатының көмегімен ертегілер еліне
барған Аңсар мен Балауса ертегілік кейіпкерлерімен
кездесіп, оларга өз көмектерін корсетеді. Ал «Тосын
нан тойланған той» пьесасында ертегілік бейнелер
Тазша бала, Алдар көсе, Шығайбай, т.б. осы заманга
келіп, балаларга наурыз мерекесінің мөнін ашады.
К. Оразбекүлының «Үлыс оң болсын» пьесасында
кейіпкерлер саны көптеу. Бірақ өр кейіпкердің өз орны
нақтылы, сондықтан санының көптігі байқалмайды.
Автор тарихшы мүгалім арқылы балаларға наурыз
мерекесінің ңашаннан бері тойланатынын жөне де оның
мөнін ашып, көрсетеді. Қоңырау соғылып, барлың ба-
128
лалар үйлеріне тарап кеткеннен кейін Аңсар Балаусаға
дәуір сагатын тауып алғанын көрсетеді:
«Аңсар. Мен уақыт тілін біздің жыл санауымызга
дейінгі мыңыншы жылга апарып қойдым.
Балауса: Неге?
Аңсар: Жаңа тарихшы агай: «Ата-бабаларымыз
Наурыз мерекесін уш мың жылдан бері тойлап келе жа-
тыр» деді емес пе?
Балауса: Иә.
Аңсар: Ендеше, даналыцтың шыңы іспетті Нау
рыз мерекесінің дуниеге келу сыр-қцпиясын. білсек
қайтеді? »
Осылайша, автор өз көрермендерін кейіпкерлерімен
бірге ілестіріп көне дәуірге әкеледі. Пьесадағы негізгі
тартыс қыс пірі Зымыстан мен Наурыз ата арасында бо
лады. Зымыстан жағында ңыстың ызғары бар Ақпан,
Тоқпан және ңалтырауық Қамыр кемпір бар. Олардың
өрқайсысы өздерінше күшті. Наурыз ата жагында
Қыдыр баба, Үмайана, жаз пірі Табысңан, Жүлдызша,
Гүлшешек, Нәурізек, Қамбар ата, Ойсыл қара, Зеңгі
баба, Шопан ата сияңты жағымды кейіпкерлер
жиналған. Оларға осы заманнан барған Аңсар мен
Балауса қосылып, пьеса соңында Зымыстанды жеңеді.
Бірақ барлың ертегідегідей жеңіс оңайлықпен келмейді.
Зымыстанды тек ңара күшпен ғана емес, біліммен жеңу
керек болады. Автор пьеса желісін пайдалана отырып,
шоқ жүлдыздардың ескіше атаулары туралы түсіндіріп
өтеді. Шығарманың бір үтымды түсы осы.
«Зымыстан. Менің жеші сауалыма дцрыс жауап
берсеңдер, Наурызшаны босатамын.
Аңсар, Балауса. Келістік. Қоя беріңіз сцрацта-
рыңызды.
Зымыстан. Біріншісі, дуниедегі ең жылдам не?
Балауса. Ой.
Зымыстан. Кун жолындагы шоқжцлдыздарды апгаң-
дар.
9-№75
129
Аңсар. Кун жолындагы шоқжцлдыздар он екі. Олар:
Тоцты, Торпақ, Егіздер, Шаян, Арыстан, Бикеш, Балау-
са: Ешкімцйіз, Сущйгыш, Балықтар.
1 і
Зымыстан. Кун жолындагы шоцжцлдыздарды біз-
діңше басқаша атайтын еді. Сендер қай жақтыц
адамысыңдар?»
!
Осы шағын үзіндіден байңағанымыздай автор
кейіпкерлер диалогі арңылы танымдың тәрбие беруге
тырысңан. Сонымен қатар, пьеса кейіпкерлерін ңазаң
үғымына сай сөйлете алған. Пьеса соңында Зымыстан
өзінің зорлыңшыл әрекетіне кешірім сүрайды. Бүл эпи-
зодтар да үлттың мінезге, үлттық бояуға сай шыңқан:
«Зымыстан. Иэ, солай екен. Е, Наурыз! Билік
қцргырың кеудеге нан пісіртеді екен гой. Менікі
астамшьілық болды. Кеш мені.
щ |
Наурыз ата (ақ жарылып). Кешпей қайда барам.
Осындай цлыстың цлы кцнінде, көңілде кірбің қала ма?
Бар ренішіміз ескі жылмен кетсін! Той-мерекеміздің
ццрметті қонагы бол!»
|
Үлыстың үлы күні бар реніш, өкпені бір-біріне
кешіретін дәстүрді көрсететін бүл көріністің берер
тәрбиесі мол: «Үлыс оң болсын» пьесасының орыс
әдебиетіндегі «Он екі ай» ертегісіне үңсайтын түстары
бар. «Он екі ай» пьесасында жаңа жыл мерекесі сурет-
телсе, «Үлыс оң болсын» пьесасы наурыз мерекесі тура
лы айтады. Екі пьесада да қиял-ғажайып кейіпкерлер
қарапайым адамдармен кездеседі. «Үлыс оң бол
сын» пьесасының ерекшелігі — Наурыз мейрамының
ерекшеліктерін ашуымен бірге, балаларға шоңжүлдыз,
жыл ңайыру сияңты үмыт бола бастаған дәстүр туралы
танымдың мәлімет береді. «Тосыннан тойланған той»
шағын шығармасында ертегілік кейіпкерлер қазіргі
заманға келеді. Елубай, Аманкеш, Ерболат, Аманғали
деген төрт оқушы наурыз мерекесін үйымдастырмақшы
болады. Біраң мереке сценариі өздеріне үнамайды. Енді
не істейміз деп ңиналып түрғанда ертегілер елінен Таз-
ша бала ке ле д і.
Я
130
«Аманғали.
Ex, шіркін! Таз кепесі қисайып, тар
етігін сартылдап Тазша бала кіріп келсе гой!.. (Осы
кезде ушеуінің ортасынан бір бала киліге кетеді)».
Осылайша, ғайыптан пайда болған Тазша баланың
артынан наурыз мейрамына Шығайбай, Алдар көсе,
Қожанасыр, Әнет баба сияңты ертегілік кейіпкерлер
келеді. Автор осы образдарға қатысты аңыз-өңгімелерді
ұтымды пайдалана білген. Алдар көсенің үш теңгеге ңой
сатып алған әңгімесін, Әнет бабаның бірлік, ынтымақ
туралы айтқан билік сөзін келтірген. Пьесаның осы жері
Б. Соқпақбаевтың «Тапқыр Ңожанасыр» комедиялың
шығармасына үқсайды. Онда да Қожанасыр хиқая ларын
пьесаныңтақырыбынашу үшінңолданған. Жалпы, «То
сыннан тойланған той» пьесасы балалардың танымдық
дүниесін кеңейту үшін, олардың наурыз мерекесі тура
лы жаңаша хабар алуы үшін жазылған. Сонымен қатар,
пьеса өз мақсатына жеткен туынды деп айта аламыз.
Наурыз мерекесінің алғаш шыққан түсында мүндай
туындылар балалар ой-санасын дамытып, үлттың мей-
рам туралы көзқарастарын қалыптастырды.
Бекіту сүрақтары:
1. Аңыз оңиғаларын арңау еткен таңырыптардың
ерекше лігі.
2. Қазіргі балалар өмірінің драмалың шығармаларда
бейнеленуі.
3. Ертегілік таңырыпта жазылған пьесалардың ерек
ше лігі.
Әдебиеттер тізімі:
1. Р. Рүстембекова. Қазаң совет комедиясы. — Апматы:
Ғылым, 1978. — 120 б.
2. М. Әуезов. Уақыт және әдебиет. - Алматы: ҚМКӘБ,
1 9 6 2 .-4 2 8 6.
131
3. Ә. Төжібаев. Қазақ драматургиясының дамуы
мен
қалыптасуы. — Алматы: Жазушы, 1971. - 415 6.
4. Р. Нүрғалиев. Арқау. Екі томдық. Т.1. - Алматы:
Жазушы, 1991. - 517 б.
5. P. Рүстембекова. Бейімбет Майлин драматургиясы. -
Алматы: Жалын,1969. - 136 б.
J
6. М. Дүйсенов. Қазақ драматургиясының жанр, стиль
мөселесі. — Алматы: Ғылым, 1977. — 185 6.
7. С. Ордалиев. Қазақ совет драматургиясынын,
очеркі.
— Алматы: Жазушы, 1964. - 276 б.
1
8. Ш. Ахметов. Қазақ балалар өдебиеті тарихының
очеркі. — Алматы: Жазушы, 1965. - 276 б.
И
V ТАҚЫРЫП
ЕРЕСЕК БАЛАЛАРҒА АРНАЛҒАН ДРАМАЛЫҚ
ШЫҒАРМАЛАР
Мақсаты. Ересек балаларға арналған драмалық
шығармалардың жанрлық, тақырыптық ерекшелігін
жүйелі түрде саралау.
Тірек сөздер: таңырыптық жүйе, көлемді пьесалар,
оңиғаны шиеленістіруші орталың кейіпкер.
Жоспар:
1. Балалар пьесасындағы Үлы Отан соғысы тақы-
рыбы.
2. Бала тәрбиесінің мәселесін ңозғайтын пьесалар.
Қазақ драматургиясында өзіндік ңолтаңбасы бар
жазушылардың бірі — С. Жүнісов. Оның қаламынан
туған «Бәсеке» атты шағын пьесасы бүлдіршіндерге
арналса, ересек балалар үшін жазылған «Жаралы
гүлдер», «Әр үйдің еркесі» сияқты туындылары кезінде
өз бағасын алған пьесалар ретінде белгілі. «Жаралы
гүлдер* - соғыс кезіндегі жасөспірімдердің психология-
сын , олардың өзіндік ерекшеліктері мен мінез қырл арын
көрсететін туынды. Зерттеуші Р. Нүрғалиевтің: «Жара
лы гүлдер» драмасының жақсы табысы — кейіпкерлер
тілінің дараланып берілуінде. Соғыс уақытындағы
ауыл балаларының мінезі, іс-өрекеті көз алдыңа
келеді. Өмір салмағы мойынға ерте түссе, кімді бол
са да тез марқайтпақ. Ауыр кезеңде туған балалардың
тентектігін, кейбір арсы-күрсі қылықтарын, ересектер-
мен жағаласа жүруін, мезгілдің өзіне төн ырғақтарды
автор дөл көріп, сенімді бейнелеген*, - деген пікіріне
сүйене отырып, жаралы гүлдер кейіпкерлерінің мінез
133
даралыңтары мен олардың ішкі жан-дүниесін, психо-
логиясын дәл ашқан пьеса демекпіз.
Пьесада
негізгі
кейіпкерлер
Достарыңызбен бөлісу: |