жақындығы  —  кейіпкерлерінің  шынайы,  боямасыз

уыс  бидай»  пьесасы  дәнді,  нанды  қадірлеу,  еңбекті 
бағалay мәселесін көтереді. Үшінші пьесасында даудың 
басы  күшіктерге  байланысты  өрбиді.  Аты да соған  сай 
«Саган  күшік  керек  пе?»  деп  сүрақ  қойып  түрғандай. 
Е.  Елубаев  шыгармаларында  күлкі  элементтері  мол 
пайдаланылғанымен,  таза  комедиялық  туындылар 
емес,  әлеуметтік,  тәрбиелік  тақырыптағы  драмалар. 
Бүлдіршіндерге  арналған  драмалық  шығармаларды 
тегіне қарай комедия, трагедия, драма деп белуге онша 
келе ңоймайды.  Ал  жеткіншектерге  арналған туынды- 
ларда  кейіпкер  санының  молдау  болуы  мен  шығарма 
көлемі  көтеретін  болғандыңтан әрі жас ерекшеліктері- 
не  байланысты  драма  жанрының  тегі  де  айқындала 
бастайды.  Зерттеушілер  -   Ә.  Тәжібаев,  Р.  Нүрғалиев, 
Ж.  Әбілев,  Р.  Рүстембековалар  өз  еңбектерінде  қазаң 
әдебиетіндегі  комедияның  негізі  халың  өдебиетінде 
екеніне  тоқталған.  Ә.  Тәжібаев  пікіріне  сүйенсек: 
«Сөйтіп,  біздің  драматургиясындагы  комедия  саласы 
да ең алдымен халық өдебиетінің негізінде туды.  Батыс 
және орыс классиктерінің комедиялық өнерін зерттеп, 
олармен  терең  танысқан  қазақ  жазушылары  халық 
күлдіргілерін  қалай  пайдалануды  бірден-ақ  дүрыс 
аңғарды »,  -  дейді.
Белгілі  зерттеуші  Р.  Нүрғалиев  қазақ  комедиясы- 
ның  жанрлық  ерекшелігін  саралай  келіп:  «Сөз  жоқ, 
қазаң драматургиясының барлық жанрларының негізгі 
ңайнар көзі, алтын арңауы, күретамыры -  ауыз өдебиеті 
үлгілері, фольклордың сан алуан нүсқалары. Элем дра­
матургиясы  мектебінен  тиянақты  сабақ  алган 
қазак 
қаламгерлері үлттық топырақтагы берекелі дәстүрлерді 
жаңашылдыңпен  дамыта  білді»|  —  деп  пікірін  біл- 
дірген.  Ж .  Шаниннің  халық  арасындағы  күлдіргі 
әңгімелер  негізінде  жазган  « Торсықбай »,  «Айдарбек» 
пьесалары  М.  Әуезовтің  «Айман-Шолпаны»,  Б.  Май- 
линнің  «Шаншар  молда»,  т.б.  шыгармалары  қазақ 
комедиясының  ңалыптасуының  басы  болды.  Алдыңғы 
толңын  туындыларының  төжірибесінен  жасөспірімдер 
театрында  алғаш  рет  Ш.  Қүсайыновтың  «Алдар  Көсе»
114

комедиялық шығармасы қойылды.  Халық арасындағы 
мол  тараған  аңыз  әңгімелер  алғаш  рет  жинақты  түрде 
«Алдар  Көсе»  пьесасында  көрінді.  Ш.  Қүсайыновтың 
«Алдар  Көсе»  пьесасы  туралы  толыңңанды  пікір 
зерттеушілер Ә. Төжібаев, С. Ордалиевтардың моногра-
фиялың еңбектерінде берілген.
Алдар  Көсеге  үқсас  халық  арасында  белгілі  персо- 
наждың  бірі  -   Қожанасыр.  Қожанасыр  бейнесі  Орта 
Азия  халықтарының  ауыз  өдебиеттерінің  барлығына 
ортаң. Қазақ, өзбек, үйғыр, парсы халыңтарының сүйік- 
ті кейіпкері Қожанасыр өзінің аңқау да, батыл, тапқыр 
да, өжет мінезімен белгілі.  Қазақ балаларына танымал 
жазушы Б.  Соқпақбаевтың  «Тапңыр Қожанасыр»  атты 
комедиялың шығармасы халық арасында белгілі шағын 
аңыз  әңгімелердің  басын  қосып  бір  арнага  біріктірген 
туынды.  Зерттеуші  Р.  Нүрғалиев:  «Шығармада  коме- 
диялың  мазмүн,  комедиялық  характерлер,  типтер, 
персонаждар,  комедиялың  тартыстар,  комедиялың 
жағдайлар,  комедиялық көркемдік қүралдар түгел сай 
келгенде,  туынды  нагыз  комедия  болмақ»,  —  деген. 
Бердібек  Соңпақбаевтың  «Тапқыр  Қожанасыр»  пьеса­
сында  аталған  комедия  элементтерінің  бәрі  бар.  Олай 
болса,  «Тапңыр  Қожанасыр»  пьеасына  ңазаң  балалар 
драматургиясындағы комедиялың туынды деп бага беру 
орынды болар еді. Пьеса салған жерден күлкімен баста- 
лады.  Автор  ремарка  арңылы  Қожанасыр  ауласында 
болып  жатңан  әрекетті  бірден  көрсетеді.  Қожанасыр
есегін жүргізе алмай өуреленуде:
—  «Арам  ңат!  Арамқатңыр!  Ішкенің  ірің,  жегенің
желім болсын сенің! Сарымайдай кілкітіп жоңышқа бе­
рем. Үнныңкебегі, нанныңкүйігі, ңазанныңқаспағына 
дейін өзім жемей, осының ауызына тыңпалайтынмын. 
Ал  бүл  арамқатңыр  қалаға  бір  барып  келуге  жара- 
майды.  (Есектің  басына төпелеп үрады).  Өл!  Өл,  иттің
малы! Өл!
(Есек ақырып-баңырып қүлай кетеді)».
Міне,  осылайша,  пьеса  басталганнан  күлкі  туады. 
Есегі  түрмай  қойғаннан  кейін  Қожанасыр  алдымен
115

онымен  адамша  сөилесіп  жалынады,  болмаи  қоиған- 
нан  кейін  санына  біз  сүғып  алады.  Есек  ңашады, 
Қожанасыр  үйді  айнала  оны  ңуа  береді.  Үйден  әйелі 
шығып  есекті  үстап  береді.  Қожаның  әйелінен  сусын 
сүрағаны да ңызық.  Алдымен,  қымыз әкел дейді,  үйде 
қымыз жоқ дегенді естіп, бірден ңымыз ыстықта бас ай- 
налдырады,  ендеше  ашыған  көже бер дейді,  ол да жоң 
десе, біткені жаңсы жүректі қыжылдатады деп тапңыр, 
ауытңыма  сөз  айтады.  Қожанасыр  сөзден  үсталмайды 
да, үтылмайды. 
Щ
Оның  Қоңырбаймен  болған  әңгімесінде  байдың  өрі 
тоқсан  тоғыз  ділдәсін,  өрі  шапаны  мен  атын  айламен 
алады.  Бай  Қожаны  ақымақ  санаса,  Қожанасыр  оның 
өзін  таңырға  отырғызады.  Қожаның  ңүдайдан  аңша 
тілеп  отырғанын  көріп,  өзінше  аңымаң  ңылу  үшін 
Қоңырбай  төбесінен  тоңсан  тоғыз  ділдә  тастайды.  Ал- 
дында егер бір дәлдәсін кем не артық берсең алмаймын 
деп  отырған  Қожа  тағы  да  тапқырлық  танытып:  «Е, 
білдім! Дорбасы бір ділдә екен ғой»,  —  дейді. Қоңырбай 
аңшасын  сүрап  келгенде  Қожанасыр:  Қалайша  сіздікі 
болады? Мен бцл ақиіаны қазір гана тәңірден жалбары- 
нып сцрап алдым.
Қоңырбай:  Әй,  ақымақ!  Ақымақ  болмасаң  тәңірі 
ақша беретін бе еді?
Қожанасыр:  Көңілі  тцссе  тәңірімнің  бермейтін 
нәрсесі  жоц.  Айтыңызшы,  сіз  соншама  байлықты 
қайдан  алдыңыз.  Біреуді  тонап  немесе  біреуден  црлап 
алдыңыз ба?
 
4 
гі
Қоңырбай.  Тарт  тіліңді!  Мен  кімді  тонаппын? 
Байлықты маган... м-м-м-м... қцдайым берді».
Міне,  Қожанасырдың тапңырлығы ол байға өз ойын 
айтңызды.  Қоңырбай  «Қүдай  берді»  деген  сөзі  қалай 
айтқанын өзі де білмей қалды. Қожанасыр Қоңырбайды 
тағы  да  алдап  соғады.  Ол  хан  алдына  жүгінуге  баруға 
алдымен  келіседі.  Содан  кейін  өзінің  ат  пен  шапаны 
жоңтығын сылтау етіп, байды алдайды.
«Қожанасыр:  Айтса  да  мен  ханга  бара  алмайды 
екенмін.
116

Қоңырбай: 
Е, қорқайын дедің бе?
Қожанасыр: 
Мәселе  қорьщқанда  емес,  байеке. 
Біріншіден,  есегім жаңа гана  қаладан  болдырып  келді. 
Аягын 
баса да алмайды. Екіншіден, хан алдына киіп ба- 
рар өңі  тузу  шапаным  да  жощ Мына  тцріммен.  қалай
барамын?
Қоңырбай: 
Шапан  да,  көлік  те  табылады.  Мен  бе­
рем. 
Біраң келісімен өзіме қайтарасың».
Хан  алдына  барғанда  да  ол  ңаймыңпайды.  Осылай- 
ша, Қоңырбайды Қожанасыр өзінің тапқырлығымен ал- 
д я п  
согады.  Өзінің ақылды,  тапқыр әрекеттері арқылы 
озбыр хан ңолында отырған түтқын ңызды босатып ала­
ды.  Қожанасыр  хикаяларын  бір  арнаға  тоғыстырудан 
шыкңан туындының жас көрермендер үшін берері мол. 
Пьеса бойынан  комедиялың  туындыға төн  элементтер- 
дін, барын көруге болады.  Мүнда комедиялық кейіпкер 
Қожанасыр  да,  Қожанасыр  әрекетінен  туған  комедия- 
лык  тартыс  та  бар.  Сондыңтан  Б.  Соңпақбаевтың 
«Тапңыр  Қожанасыр»  пьесасын  комедиялың  туынды 
деп атауға болады. Осы орайда, белгілі ғалым Р . Рүс-
тембекованың:  «Қазаң  совет  комедиясының  алдында 
профессионалды театр үлгісі болмағанымен,  өмір тала- 
бынан, тарихи қызу оқиғалар кезеңінен туған осы жанр 
жас  та  болса  сол  күндердің  проблемаларын  көтеруде 
басқа  республикалардан  кейін  қалған  жоқ»,  -   деген
ойымен толың келісеміз.
Ересек  балаларға  арналып  ертегілік  тақырыпта
жазылған  туындының  бірі  -   Д.  Исабековтің  «Әбіл  ди- 
хан  арманы»  атты  пьесасы.  Пьеса  мөңгілік  өмір  идея- 
сын  арңау  етеді.  Баяғы  заманда  Өбіл  деген  дихан  бо­
лады.  Оның  еккен  жемісі  ерекше  болып  өседі  екен. 
Бау-баңшасында  ерекше  бір  алма  ағашы  өсіп  түрады. 
Әкесі  олер  алдында  бүл  ағаштың  ерекше  екенін  айта- 
ды.  Әбіл  бірнеше  жыл  әлгі  алма  ағашын  күтеді.  Біраң 
ағаш  жеміс  бермейді.  Күндердің  күнінде  Әбіл  жеміс 
бермейтін  ағашты  кесіп  орынына басңа  ағаштар екпек 
болады. Ол балтасын енді көтере бергенде алма ағашына 
тіл  бітіп  өзінің  жай  ағаш  емес,  ерекше  жеміс  беретін
117

ағаш  екенін  айтады.  Ол  жемісті  жеген  адам  мәңгілік 
өмір  сүреді  дейді.  Ағаш  арасында  жасырынып  түрып 
барлың  әнгімені  естіген  Ібіліс  бүл  хабарды  Сүлеймен 
патшаға жеткізеді.  Мөңгілік өмір иесі өзі ғана болу ке­
рек  деген  қызғаншақтық  ниетпен  Сүлеймен  патша 
Ібілістің  тілін  к еск ізеді.  Ал  ағашты  түп-тамырымен 
ңопартып,  өз  сарайына  алғызады.  Тек  аңылды  қыз 
Алмагүлдің  айласының  арңасында  алманың  дәні 
сақталады.  Пьеса  кейіпкерлері  үнамды  және  үнамсыз 
образдарға  бөлінген.  Үнамды  кейіпкерлер  —  Әбіл, 
Алмагүл,  ңарлығаш  болса,  үнамсыздары  — Сүлеймен 
патша мен Ібілістер. Шығармада жағымсыз кейіпкерлер 
үнамды 
бейнелерден 
күшті  сияңты 
көрсетілген. 
Бір  қарағанда  солай  да.  Сүлеймен  патша  да,  оның 
көмекшілері Ібілістер де неше түрлі сиңыр біледі. Олар 
ойларына келген істі сиңырдың көмегімен  жүзеге асы- 
ра алады. Ал олардың қарсыластары Әбіл мен Алмагүл 
қарапайым  ғана  адамдар.  Тартыстың  өткір  шыгуы 
да  осы  қайшылықтарға  байланысты.  Өйткені,  жас 
көрермен  Әбіл  мен Алмагүлдің жеңетініне іштей  сеніп 
отырса  да,  қарсыластарының  олардан  да  күшті  екенін 
мойындайтындай дәрежеге жетеді. Пьесада қарапайым 
адамдардың адалдың әрекеттері басты орынға ңойылды. 
Әбіл күтіп-баптаған алманы өзі үшін ғана емес, бүкіл ел 
үшін өсіргенін айтады. Ол — мәңгілік өмір с үру баңытын 
барлың адамдарға сыйлаг ысы келеді. Ол, сонымен бірге, 
тайсалмайтын өжет жігіт.  Сүлеймен патшаның алдына 
келгенде де одан қорыңпай бар шынын айтады:
«Әбіл  дихан:  Оны  сіз  өзгелерге  де  бөліп  беруге 
тиістісіз, эміршім.
Сүлеймен патша: Өзгелерге де?
Әбіл дихан: Иэ, тацсыр.  ■
Сүлеймен  патша:  Сонда  олар  да  мен  сияқты  мәңгі 
өлмейтін болып шыгады ма?
Әбіл дихан: Тап солай, таңсыр!»
Бүл үзінді Әбіл диханның қайсар,  бірбеткей мінезін 
көрсетсе,  төмендегі  сөздерінен  оның  бүкіл  адамдарға 
жаңсылық тілейтін елінің  адал үлы екенін  аңгарамыз:
118

«Әбіл дихан: 
Мен осы алмалардың тпццымын жогалтып 
алмай, 
эр жцз жыл сайын мың адамга бір алманы бөліп 
беріп  отырамын.  Мыңдаган  жылдар  өткен  соң  жер 
бетіндегі адам баласы ауру-сырқау, өлім-жетім дегенді
білмейтпін болады».
Пьесада  Әбіл  диханның  арманы  орындалмайды.
Бірақ  автор  Сүлеймен  патша  да,  Ібіліс  те  адам  екенін
айта  кетеді.  Яғни,  дүниеде  істелетін  жақсылыңта,
жамандық  та  адамдардың  қолында  екенін  мегзейді.
Ібіліс пен Алмагүл диалогі осы ойды наңтылай түседі:
«Алмагүл: 
Сендер, жалпы, адамсыңдар ма, шайтан-
сыңдар ма?
Ібіліс: 
Кэрі  әжемнің  айтуы  бойынша,  аргы  атала- 
рымыз  адам  болган  деседі. Жцртқа  жамандыц  жасай-
жасай Ібіліс болып кетпіппіз».
Пьесадағы  Ібілістің  өзі  адамнан  шыңңан  боп
көрсетілген.  Яғни,  ниеті  бүзылған,  тек  жамандық  ой-
лайтын,  екі ж үзді  адамдардың Ібіліске  айналатыны да
жеткіншектерді  ойландырары  сөзсіз.  Қазіргі  кездегі
наша  саудасымен  байып,  жастарды  ажалға  итерме-
леп  отырған  адамдардың  Ібілістен  айырмашылығы
жоқ.  Міне,  автордың  айтайын  дегені  осы.  Ал  сол 
Ібілісті  жеңген  Алмагүл  кім?  Ол  -   ңарапайым  ғана 
қыз  бала.  Тек  оның  жаны  нөзік,  адал,  ниеті  таза. 
Міне,  осы  тазалығы  оны  ңиын  жолдан  алып  шыққан. 
Пьеса  кейіпкерлері  наңтылы  болғанымен,  олардың 
бейнелерінде  символдық  нышан  да  бар.  Ол  -   жер 
бетіндегі  өділетсіздік,  адамдардың  ниетінің  бүзылып 
Ібіліске  айналуы,  жамандыңтың  ңашан  да  күшті  бо­
лып  көрінуі,  ал  өділеттілік  пен  аң  ниеттілік,  ізгілік 
сияқты  ңасиеттердің  көп  жағдайда  Әбіл  дихандай  ша- 
расыз қалуы, қиын жолдан Алмагүлдей тапқырлың пен 
айланың, білімнің арңасында адаспай шығуы.
Д.  Исабеков  аз  ғана  кейіпкерлер  арқылы  солардық 
өрекеттері  арқылы  үлкен  ой  айта  алған.  Оның  «Өбіл- 
диханның  арманы»  пьесасының  жас  жеткіншектерге 
берері мол. Мүнда ертегілік кейіпкерлер де бар, ертегілік 
сюжет  те  бар.  Сонымен  бірге,  қарапаиым  рана  өмір
119

шындығы  -   ңашан  да жаңсылықтың  жеңіске  жететіні 
дәлелді түрде берілген.  Жалпы,  пьеса дегеніне жеткен, 
толыққанды туынды екенін баса айтқымыз келеді.
Балаларға арналған ертегілік таңырыптағы Ә.  Тәжі- 
баевтың  «Жомарттың  кілемі»  пьесасы  1945  жылы 
ңаңтар  айында  академиялық  драма  театрында  қойыл- 
ды.  Ең  алғаш  рет  осы  пьесада  режиссер  Г.  Рошаль 
техникалың  мүмкіндерді  мол  пайдаланды.  Дегенмен 
де,  спектакль  қойылғаннан  кейін  сыншылар  тара- 
пынан  көп  ескертулер  түсті.  Мәселен,  Н.  Львов  пье­
са  сюжетінің  армян  ертегісі  «Анаиттан»  алынғанын 
айтып  сынады  /1 4 8 ,4 8 /.  Төрт  актілі  пьесада  он  бір 
негізгі  кейіпкер  бар.  Пьесаның  таңырыбы  жауыздың 
пен ізгілік күресіне қүрылған.  Сиңырлы  күш  иелерін 
қарапайым  адамдардың  жеңуін  көрсететін  туынды- 
да  қиял-ғажайып  оқиғалар  мол  кездеседі.  Пьесадаға 
негізгі  тартыс  жезтырнақтар  мен  адамдардың  арасын- 
да өтеді.  Жезтырнаңтар неше түрлі сиңырлы күшке ие 
болса,  Жомартты  қолдайтын  ңарапайым  адамдардың 
күші  бір-біріне  деген  сенім  мен  сүйіспеншілікте 
екені  айқындалады.  Сүлу  қыз  Несібелді  батыр  жігіт 
Жомартңа  кілем  тоңып  үйренсең  ғана  саған  түрмысңа 
шығамын  деп  шарт  қояды.  Осы  шартты  орындау үшін 
Жомарт  кілемші  Дариға  апаға  барып  кілем  тоқуды 
үйренеді.  Кілем  тоңып  үйреніп  болғаннан  кейін 
үйіне  ңайтып  келе  жатып  жезтырнақтар  патшасы 
Гауһартастың  ңолына  түседі.  Гауһартас  оның  сана- 
сын  сиңырмен  жеңіп,  дегенін  істеткісі  келеді.  Біраң 
рухы  мықты  батыр  жеңілмейді.  ЛСомартты  ңүтңаруға 
Несібелді  бастаған  ңалың  қол  шығады.  Бірлік  пен 
ынтымаң  арқасында  адамдар  жезтырнаңтарды  жеңіп, 
бейбітшілік орнатады. Жалпы, пьеса, идеясы зүлымдың 
атаулыны  жер  бетінен  қүртуға  байланысты  ңүрылған. 
Ә.  Тәжібаев  өзінің  «Жомарттың  кілемі»  пьесасында 
ңазақ  халқына  тән  үлттық  белгіні,  үлттық  нақышты 
мүмкіндігінше  мол  ңолданған.  Кейіпкер  мінезінің 
жеке түлғалық болмысының көрінуінде де негізгі тәсіл 
ретінде үлттың болудың ашылуын сабақтас алған.  Жо-
120

март жоғалып  кеткеннен кейін  шешесі  Қанікейдің жа- 
уырыншы,  балшыларға  үлын  тауып  беруді  тапсыруы, 
шарасыз қалған ананың баласын  қалайда болса табуды 
ойлауымен үштасып келіп, табиғи түрде шықңан. 
Қанікей 
(даусы қалтырап).
Сөйлеңдер, балшылар,
Жасырмай сөйлеңдер!
Жомарт жалеыз менікі емес,
Баласы еді уш жуздің...
Екіталай кцндерде қабагына қар 
цатпып,
Кірпігіне 
мцз 
қагпып,
Отаны цшін жас жанын 
Салмаушы. ма еді ортаңа...
Аяп па еді сендер 
цшін 
шыбынын?
Үш 
жузге мәлім 
цш балшы
Неге тщілдіңдер?
Ащы демей, ауыр демей айтыңдар,
Шиырга салмай,
Бцлдырлатпай сөйлеңдер.
Ананың  шырылдап  баласын  іздөуін  жазушы  ремар- 
када  алған  «дауысы  қалтырап»  деген  сөзбен  наңтылай 
түседі.  Ал  Жомарттың  Несібелді  үшін  кілем  тоңып 
үйренбекші  болып,  жоғалып  кеткенін  естігендегі
Қанікей сөзі де табиғи, нанымды.
Қанікей 
(қадалған  көзін  алмаған.  Сәлден  кейін
бетінен  қаны  қашып  сүрланды.  Көздері  бүрынғыдан 
да үлкейіп  ашу  жалынын  шашқандай.  Өз  бетін  өзі  бір 
жосып тастағанда, тырнаңтарының ізінен ңан көрінеді.
Жай, бірақ зәрлене, тістене сөйлейді).
Тіпэй, тпіпэй, жцзіқара, (қолын көшеріп) эрі жур, 
Халцын қоргар батпырдың 
Семсерін пгасқа тпусірген,
Балам деген ананың 
Жарыц 
кцнін 
бапгыреан,
Кесепатп кыз
, 
арман жур!
121

деуі  ешбір  боямасыз.  Жалғызынан  айрылып,  жүрегі
ңарс  айрылған  ананың  ішкі  күйігін 
көрсететін
сөздер.  Несібелдіні  кешіру  кезіндегі  отпен  алас-
тауы  да  ңазақ  үғымымен  астас  шыңқан  суреттер.
Несібелдінің  қарапайым  емес  екені,  онымен  сайысқа
шыңңан  батырлардың  жеңіліп  ңалуларынан  көрінеді.
Жезтырнаңтар  патшасы  Гауһартастың  бейнесі  де
біршама  ашылған  деуге  болады.  Қалайда  Жомарт-
ты  өзіне  қарату үшін  ол  ңолда  бар  айла-төсілдің  бөрін
жүмсайды. 
Оның  алған  бетінен  тайынбайтынын 
Гауһартастың: 
;Щ
Дегеніме көнгенше, 
І
Кілем тоқып бергенше 
Тоқтатпаймын қинауды.
Өзім де тартам а за п т ы
... — 
•
деген сөзінен көрінеді. 
-
Оның  қатыгез  екені  өзінің  көмекшісі  Аяздың  көзін 
ешбір  аяушылықсыз  ағызып  жібергенінен  байқалады. 
Ал Жомарттың намысын таптау үшін айтңан: 
Гауһартас. Еркек.
 
(Сықылықтап).
Батыр дейді-ау мцны да.
Аяз, кисін, кигіз әйелдің киімін.
Басына экеп жаулық жап.
Білезік бер қолына,
Моншақ тақсын мойнына ( Куледі.)

жүктеу/скачать 9,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: