Л I м а. Ақтанова алалар әдебиеті (Қазақ балалар драматургиясы мәселелері) Оқу қуралы ifb u a h t p j f б а с п а с ы астана-2011
жүктеу/скачать 9,7 Mb. Pdf көрінісі
|
79 Маржан. Жцр, Ж аца жыл жцр. Әйбэт кцтір тцр. Тез бармасаң жцгіріп, Жылаеалы т цр,— ] деп тура біздің үйге келеді ». Ж аңа ж ы л адасып кетпесін деп, Әйбәт тоғайға ба* рып өзі қарсы алм ақш ы болғанда Қасңыр мен Түлкіге кезігеді. Әйбәттің әнін естіген екеуі А яз Ата кәмпитін өздері алмаңш ы болады. Түлкі айласына басып Қасқырды қаңпанға алдап түсіріп кетеді. Т үлкінің қу мінезін тағы да бірнеше эпизодтардан көреміз. Ол ңалай да кәмпитті алу үш ін Әйбөтті «мен сенің төтеңмін» деп алдайды . Баланы ң Ж аң а ж ы л адасып кетпесін деп ал- дынан шығуы бала ңиялы на, баланың тағатсыздығына сай нанымды ш ы қңан. Ал оның тәтесіне қайта-қайта сүраң қойы п, көп білгісі келетіні де өсіп келе ж атңан баланың психологиясына сай суреттелген. М аржан мен Әйбәт, Түлкі мен Қасңыр, Түлкі мен Әйбәт диалогтарын байланыстырып түрған оңиға А яз ата кәмпитіне байла нысты. Сондықтан да пьеса оқиғалары ш аш ырамай, ж инаңы ш ыңңан. Кәмпит үш ін Әйбәт орманға келсе, Қасңыр ңақпанға түседі, ал Т үлкінің өтірігі аш ылып ңалады. Пьеса оңиғалары бірін-бірі толы қтырып, бірін- бірі дамытып отырады. Тілі — ж аты қ, бала түсінігіне сай. Сондықтан да осындай әрі ж ещ л, әрі мерекелік ш ығармалар мектеп сахналарында ж и і ңойылады. О. Әубәкіровтің қуы рш ақ театрына арналған екі бөлімді комедиясы «Қожа мен спорт» деп аталады. А в тор бүл пьесада балаларға ж алқау болмауды, спортпен айналысуды насихат етеді. О. Әубәкіров пьесаларының ерекш елігі бала түсінігіне сай ж еңіл, ойнақы тілмен ж азы луында. Мәселен, А лтынш аш Қ ож аға үзеңгіні та- ныстырып: ' S 'г u яіш Ж * «Кішкентай гана тостаган Мені көтеріп тастаган» 80 Деген жцмбақ осы цзеңгі болады. Атта қаладагыдай лифт болмайды», деиді. , \ Осының өзінде автор үзеңгінің не екенін балаларға түсінікті тілмен айтып өтеді. Апасы мен атасына кел- ген Қож аның күні бойы үйықтауы оның Ж алңау апа- мен кездесуіне әкеледі. Қожа Ж алңау апаның тілін алып, ж аттыңпай-ақ спортшы болғысы келеді. Бірақ Ж алқау апа берген дәрінің күш і көпке үзамай бітіп ңалып, Қож а бокстан жеңіледі. Спорт ағайдың және Алтыншаштың көмегі арңылы Қ ож а ЭКалңау апаны да, қарсылас боксшыны да жеңеді. Спорт, Ж алқаулы қ деген сияқты бейнелерді жандандыру бала үғымына сай ш ы ққан. «Қожа мен Спорт» пьесасы өз маңсатына жеткен туынды дей аламыз. Пьеса үйңасңа ңүрылып, өлеңмен ж азы лған. Үйқышы Қожаны әжесі Ажардың оятқанда айтңан: Айналайын баладан, Тауып алган даладан. Тауып апты атасы, Алып кепті апасы, Елеңдеп ерте тцрмайтын Тек сол гана цатасы Тцра гой, Қожа, тцра гой, — деп айтқан сөзі Е. Елубаевтың «Өжет» пьесасындағы Балабекті оятуда айтылған үзіндіге үқсас. О. Әубөкіров өлеңге ңүры лған диалогтары нда қазаң маңал-мөтелде- рін орынды қолданып, кейіпкер мінезін ашуға тырыс* ңан. Мөселен, «Ер ж ігіт мал табады ж аяу жатып», «Үйңымен өлі тең», «Өнерді үйрен, үйрен де жирен», «Ж ығылғанкүрескетоймайды», «Қ ол-қүдайды ңм орі», « Үрыста түрыс ж оқ», «Қонақ қойдан жуас», «Өнерлі өрге жүзер» және т.б. кестелі сөздерді шығарма тілін өрлендіру үшін орынды пайдаланған. 0 . Әубөкіровтің ақ өлеңмен ж азы лған бүл пьесасы халы қты қ поэзия 6-№75 81 үлгісімен сабаңтасып келіп, бүлдіршіндерге қазіргі замандағы өмір шындығын ертегілік түрде ж еткізген туынды. Пьеса идеясы қаш ан да еңбек ету арқы лы ғана өз маңсатына жетесің деген мәселе көтереді. Бір ж ағы нан балаларды спортпен айналысуға, спорт пайда- сын түсіндіруге негізделген пьесаның ж еткінш ек бала үш ін берері мол. Ә. Табылдиевтің «Ж аңа ж ы л келеді» деген ертегі- пьесасы ж аппай ңарулануға қарсы бейбітшілік таңы ры бы наарналғантуы нды . Ңатысушылар: Ертекш і, А яз ата, Уаңыт, Декабрь, Ж аң а ж ы л, Аңш а ңар, Ж езты рнаң, Ш ырша. Ж аң а ж ы лды ңарсы алуға дайын- далып ж атңан орман. Ш ырш алар ж аңа ж ы л кеш іне дайындалып ж атңаны н 5Кезтырнаң естіп, мерекені болд ырмауға тырысады . «Ж езтырнақ: Болмайды! Согьісшыл мені қолдайды: Бар байлық соның жолында, Согыс пульті қольімда. Ш ырша: Аяз ата! Қцтцарыңыз пэледен! Апат болып! Бцлінбесін бар әлем!» Көмекке келген А яз атаны, ең алдымен, ЭКезтырнақ алдамаң болады: « Ж езты рнақ: Саган мені жіберді зиялы көп: Дос болайық, Ешкімге зияным жоқ!» Ал А яз ата 5Кезтырнақтың кім екенін біліп ңойғанда, ол бірден алыса жөнеледі. «Аяз ата.Аязбын шытырлаган, Аязыммен қатырармын. Ж езты рнақ: Әй, маган беріл, бцйырамын! Әйтпесе, бомбаларга сиынамын! Ж аңа жылды тойлатпаймын.! Ж аңа білдім ойлап жайьш: Декабръді бөгеп калам!» 82 Алайда, Уаңыт, А яз ата, Декабрь үшеуі бірігш Ж езтырнаңтың өзін бомбыға мінгізіп үшырып жібереді. Соңы ж аңа ж ы лды қ мерекеге үласады. Пьеасаның жал- пы идеясы ж ақсы , бірақ автор сол идеяның мәнін аша алмаған. Пьесада қүргақ сөз өте көп, әрекет аз. Аяз ата мен Ж езты рнақты ң, Декабрь мен Ж езтырнақтың араларындагы тартыстар өрбімейді, тез шешіле сала- ды. Драмалың туындылардың басңа шығармалардан ерекшелігі - онда болатын ерекше күш ті, серпінді тартыстың болуы және де одан да күш ті шиеленіскен әрекеттің болуында. Ә. Табылдиевтің «Қаскүнем Қасңыр мен батыр Қоян пьесасы» тапқыр Қоянның озбыр Қасңырды ж еңіп шығуы туралы. Қоянның Қасңырды жеңуіне Барыс, Кірпі көмектеседі. Автор балаларга ңызы қты, күлкілі болу үшін сөз мағынасын бүрып, томендегідей диалог жасаған: «Барыс: Әй, қасқьір! Сен қорқақ Қоянды сескендірдім деп, секеңдеме! Қасқыр: «Қорқақты қуа берсе батыр болады» деген рас екен. Қоян қазір қорқақ емес. Барыс: Ол қорқақ болмаса, неге қашып жур? Қасқыр: Ол қашқансып, мені мазақтап жур - Ызам келіп, зыгырданьім қайнап «інпарк» болатын болдым. Барыс: «Інпарк» деген не шагы? Іннің ішінде де парк бола ма? » Сол сияқты Қоянның тапңырлығын Кірпінің үстіне шүберек жауып Қасқыр келгенде: «Бастық, әне ж асты қ, отырып, ес алып, күш алып, мені жеу- ге дайындалы ңы з»,— дейді. Қоянның сөзіне алданып, масаттанған Қасқыр Кірпінің үстіне отыра қалады да содан ж үрегі ж арылып өледі. Автор біреуге озбырлық, қастық жасама деген идеяны осылайша Қоян мен Қасқыр бейнесі арқылы жеткізген. Пьесада қазаң маңал-мөтелдерін орынды ңолданып, кейіпкер өрекетін нақтылай түскен. Мөселен, Қасңыр Барысқа кездескен_ де Қоян оған: «Көп асқанға - бір тосқан» десе, Түлкіге ңу екенін айтқанда: «Қулық та ақылдан шығады» деп ж ауап береді. 83 I Ж азуш ы Ә. Табы л диевтіңаң дартурал ы тағы бірнеше шағын пьесалары бар. Олар «Батыр Қоян», «Қасиетті сөз» деп аталады. «Батыр Қоян» пьесасы екі көріністен тұрады. Бірінш і көріністе ж алғы з қалған А рыставның қайтадан аңдардың қатары на қосылуы туралы баянда- лады. Ал екінш і көріністе Қ оянны ң ғары ш қа үш қаны туралы айтылады. Пьесаның екі бөліміндегі оқиға екі түрлі. Оларды байланыстырушы ж елі ж оқ. Екі көрінісі ж еке-ж еке пьеса сияқты ш ы ққан. А лғаш қы көріністі ертекш і мынадай сөздерімен бастайды: «Сәлеметсіңдер ме, балалар! Ертегілер өлемінде талай қы зы ң тама- ша болды. Ж аң а ж ы лда А яз атаны аңсап күткен, қыс тойын А яз атамен өткізген аңдар, А яз ата кеткен соң айуандығын істеп, бірлік-достың, берекені, мерекені бүзды. Аң патшасы - Арыстанның ниеті бүзылып, Қоянның етіне ңызығып, ңүлқы нны ң қүлы болды. А қы р аяғы нда басқа аңдар бірігіп, Арыстаннан аулаң қаш ты » дейді. Автор ертекш і көмегі арқы лы оқиғаны созбай, бірден пьесаның негізгі арнасына түседі. Пьеса да айтылатын негізгі идея — достың, бірліктің зор күш екені туралы. Достық, бірлік тақырыбын сөз етіп келе ж аты п, автор бірден ғарыш таңырыбына ауысып кетеді. Пьесадан үзінді келтірсек: Арыстан: «Ж алгыз жцріп жол тапқаніиа, көппен журіп адас» деген екен! Араларыңда болып, Арыстан атым жойылмаса арман жоқ! Аңдар: Достықца достың! Ниетті қостық! Аю: Міне, достар! Көп біріксе, қол болады! Достық барда жол болады! Куш бірлікте! Қоян: Сонда біз адамнан да щ ш т ім із бе? Аю: Аңдар біріксе, адамдардай кцшті болады. Кірпі: Мцмкін, адамга цқсап, аспанга, сонау гарышқа циіармыз. Пьеса оңиғасы осылайша ая қ астынан ғары ш қа үшу идеясымен үштасады. Аңдар басында батылданғанмен, 84 жеме-жемге келгенде бәрі тайқып шыгады да: «Қорңақты ңуа берсе батыл болады! Ондай игілікті іске қоян лайықты!» - деп Қоянды ғары ш қа үшырады. Ав тор бірлік, достық тақырыбын ашып алмай, бірден басңа тақы ры пқа ауысып кеткен. Сондықтан пьесаның ай- тайын деген ойы да түсініксіз, бүлдыр. Кез келген әдеби шығарманың жанды бөлігі — идеясының таңырыппен үштаспауы сәтсіздікке өкелетіні белгілі. Ал «Қасиетті сөз» деп аталатын пьесада Ә. Табылдиев «ана», «мама» деген сөздің мәнін аңдар мен жануарлар бейнесі арңы л ы түсін діруге тырысңан. Барл ы қ аңд ар дың тілін білетін Қасқырды Арыстан тілм аш ты ққа алады. Қасңыр тілмаш тығы үшін Арыстаннан аңы сүрайды. «Қасқыр: «Онда тцстік асқа туйе бер, кешкі асқа бие бер, ертеңгіме ешкі бер!» - дейді. Қасңырдың халы қ арасында озбыр, қомағай бейнесін осы сөздері наңтылай түседі. Алайда, Қасқырдың арма- ны орындалмайды. Ж олда кездескен жан-жануарларды ңасңырдың аузынан ңүтқаратын ңасиетті сөз бар. Ол - мама деген сөз. Осы сөз үш ін Арыстан мысық, қозы, бүзау, боталарды өзіне дос етеді. Автор пьеса оқиғасы арқылы бүлдіршін балаларға «ана» деген сөздің мәнін ашып береді. Ж алпы Ә. Табылдиевтің балаларға арналған туындылары, негізінен, танымдық, төрбиелік маңсатты көздей ж азы лады . Балалар драматургиясын да өзіндік ңолтаңбасы, стилі қалыптасқан жазуш ылардың бірі де - Ә. Табылдиев. Ө. Табылдиевтің «Батыр қозылар», «Тентек бала- пан», «Ғажайып бақ» пьесалары да бүлдіршін жасын- дағыларға арналган. «Батыр ңозылар» пьесасы бірлік, достық тақырыбына ж азы лған. Онда Мө, Ми, Me деген үш қозының бірліктері арқасында қасқырды жеңіп ш ыңқаны туралы айтылады. Автор пьеса ны қоюда эстетикалың ж ағынан өсерлі болу үшін өн-бимен өрнектеген. Пьесаны ңалай ңою, қалаи даиындау жөнінде автор өзітүсінікбереді: «Батырқозылар* ертегі пьесасының ңойылымын ж еке балалардың ойнауымен де, қуы рш ақ театрымен де қоюға болады. Пьесада эн- 85 би көбірек болғандыңтан, оны музыкамен өрнектеудің мәні зор, би өнерін үйретудің де ңаж еті мол» /3 0 , 5 9/. Ш ығарманың негізгі идеясы бірлік, достық мәселесі пьесаның өн бойында үнемі көрініп отырады. Қасңырға бірігіп қарсы ш ы ңқан үш ңозы: Бірлік жасап келеміз, Кціи-бірлікке сенеміз. Ж ау тиіссе біздерге Сыбагасын береміз, — деп әндете тойтарыс береді. Баты л да бірлікш іл ңозылардың әрекеті бүлдіршендерді қуантары аның. «Тентек балапан» пьесасы балаларды әдептілікке, ата-ана сөзін тыңдап, үлкенді сыйлауға тәрбиелеу таңырыбына арналған. Анасының тілін алмаған ңиқар балапан күнге үш ып барамын деп көп ңаңғырады. Ол жолда ңозыға, егіншіге кезігеді. Б ірақ оның бетін ңозы мен егінш інің сөзі де бүра алмайды. А қырында ңиқар, тілазар балапан мысыңқа жем болады. Пьеса үйңасқа қүрылып ж азы лған. Кейіпкерлері қы сңа сөйлейді. Сондыңтан пьеса балаларды ж алы ңты рмайды . Ал Ә. Табылдиевтің «Ғажайып бақ» пьесасы еңбек таңырыбына арналған. Бүл пьеса да үйңасқа негізделіп, өлеңмен ж азы лған. Пьесадағы негізгі тартыс ж аңсы лы қ пен жамандың арасында өтеді. Хасен деген малш ының бар малы ңырылып, ж үтқа үш ырайды. Ол үлы Сырым- ды ертіп Асан деген егінш і досына келеді. Асан досы Х а сен мен Сырымды ж ақсы қарсы алып, оған өз жерінен жер бөліп береді. Хасен: Жерің.Асан, аядай, Ортақ болсам аямай, Бірлігім бе осыным? Асан: Ж алгыз цлың Сырым бар... Жақсы тцрмыс щрыңдар... Менімен бірге тцрыңдар! 86 «Барымды досқа ңиямын» деуі оның досына деген ниетін білдіреді. Хасеннің үлы Сырым жер жыртып жүріп көп алтын тауып алады. Ол алтынды өзі алмай, Асанға әкеліп береді. Бүл оның адалдығын көрсетеді. Алтынды сен таптың сенікі деп Асан да алмайды. Сонда Сырым, Хасен, Асан үшеуі ақылдасып алтынға көп дән алуды ойлайды. Сырым алтынды алып келе ж атқанда көп қүсты торға салып алған бай мен жендетке кезігеді. Оларға Сырым алтынды беріп қүстарды босатып ала ды. «Ж ақсы лы ққа жақсылық» деп қүстар Сырым үйықтап ж атқанда бір-бір дәннен тасып үлкен бақ өсіріп шығарады. Бүл бақ достық, еңбек, адалдық, бірлік символы ретінде алынған. Сырымның мақсатының орындалғанын автор мынадай сөздермен береді: «Бцл не гажап, Сенейін бе, сенбейін бе көзіме?! Еткен азат Достыгымды өздерінше сезіне: Қцстар менің арманымды Орындапты беріле. Қцштар едім, Қцлпыртпайын бақ өсіріп еліме!» Автор Сырымды батыр деп алған. Алайда, пьесада Сырымның батырлық қыры көрінбейді. Пьеса соңында Ж езтырнақ пай да болып, бақты таптап қүртамын деген- де онымен күресуге Сырым емес, Самүрың қүс шығады. Сырымды батыр дегеннен кейін оның батырлық өрекетін көрсететін эпизодтар керек-ақ. Ә. Табылдиевтің «Кербақбай мен Кердеңбай» деген екі көріністі комедиясы үлкенді сыйлау, төртіпті болу мөселесін көтереді. Кейіпкер саны шагын ғана. Ав тор екі баланың бір-бірімен ерегескен түсын шынайы түрде бере алған. Дегенмен де, балалардың дүрыс жолға қалай келгендерін көрсете алмаған. Пьесада ңүр ереге- Ж алқ балаға 87 туындылардың басты талабы тартыс десек, оны да туды- ратын оқиға жоң. Пьесада екі баланың сөз таластыру- ларымен әж елерінің бәйек болуы ғана бар. Тартыссыз драмалың туынды болмайтынын ескере отырып, пьеса өз мақсатын орындай алмаған дегіміз келеді. К өптен бері ж ас тар мен б ал ал ар театр ы н ы ң ре- п ертуары н да ңойы лы п келе ж атң ан пьесалар ретінде С. Б а л ғ а б а е в т ы ң « Ж ы м б а л а , М ико ж ә н е қ а с ң ы р » , Ө. Б о р а н б а е в т ы ң «Б әр ін ен к ү ш т і - ң орң ақ к ө ж е к » , М. Қабанбайдың «Ти-ти» атты туындыларын атауға бо лады. С. Балғабаевтың «Ж ымбала, Мико ж әне ңасқыр» пьесасының идеясы балаларды оқуға ш аңыруға қүры лған. Автор пьесада көрермендерге қарап, арнай сөй леу тәсі лін үтымд ы қо л данған. 1 Ж ы м бала: ( залга таңдана царап) Осылардың бэрі деоқиды м а? ' ! 1 Ботагөз: Әрине, ( залга царап) Айтыңдаршы, бала лар, бәрің де оқисыңдар гой? ( «оцимыз» деп ш улайды) Әне, көрдің бе, бәрі оқиды, ал сен жетіге келгениіе элі жеті әріп білмейсің! Ж ы м бала: Неге білмеймін, білемін А - а ... Ботагөз: Сосын? Ж ы м бала: Б - б... " ‘ ' г ‘‘:і' 'І Ботагөз: Болды ма? Ж ы м бала: ( дауысын жіңішкертіп) неге болды а ... Ботагөз: Оны айттың гой. Ж ы м бала: Ол цлкен — А, ал мынау кішкене — а. Міне, осы ш ағын көріністен-ақ автор бала психология- сын корсете білген. Көріністе баланың өзі білмейтінін білмеймін деп айтуға намыстанып, өзінше ңулың істеп түрғанын көреміз. Оқуға ынтасын қоймаған Ж ы м ба ла Микодан ж еңіліп, таяқ жеп ңалады. Ал оңу оңып, ж&ттығу жасағаннан көиін ол Миконы жөңіп көтөді. Автор осы арқылы балаларға оқудың пайдасы туралы өз ойын ж еткізген. Пьеса, ж алпы алғанда, өз мақсатына ж еткен туынды десек те, кем ш іліктері де бар. Мико мен Вурик, Ж ымбалалардың ойын үстінде сөйлегендері тым 88 үзақ болып кеткен. Бүл жас көрөрмен дерді жал ықтырып алуы мүмкін. М. ТСябянбайлын «Ж иһанкез ша ж азы лған «Ти-ти» деген пьесасының негізгі идеясы қайырымдылың мәселесіне байланысты. Балабақш ада жиһанкез деген сөзді естіген кіш кентай Ти-ти жиһанкез болсам деген арманның жетегінде үйінен шығып кетеді. Ол өзі кіш кене болса да жүрегі үлкен әрі ешнәрседен _ S i * ^ Ш * - » • . ____________________________________ _______ Албастыға бала. Себебі, ол үидің астында Қайта оның өзін зообақ директорына сатып жіберіп, ақш аның бір бөлігін базар бүрышында түратын әжейге береді. Әжейдің бата беруі үлтты қ болуға сай үтымды ш ыңқан. Қалған аңшасын ңаңғыбас иттерге бәліш алып беруге жүмсайды. Ти-тидің басына қауіп төнгенде, оны басңа планеталыңтар ал ажей ле. Албасты арқылы «ж ақсы лы ққа — ж ақсы лы қ * деген негізгі ойын ж өткізө білген. Пьеса 1980 ж ы лдардан бері театр сах- насы нда қойы лы п келеді. Қ азіргі уақы тта театр сах- насы нда қой ы лы п келе ж атң ан пьесаларды ң бірі « Б ө р ін е н к ү ш ті - қ о р қаң к ө ж ек * деп атал ад ы . А вто ры ж алпы идеясы — татулық, жалпы халы қ арасында белгілі түсініктерді паидаланған. Мөселен, ңоян — қорңақ, қасңыр — озбыр, түлкі қу деген сияқты лар. Сонымен бірге, күш іктен емтихан алу кезінде ңой, сиыр, түйе, ж ы лқы сияқты төрт түлік малдың атауларымен таныстырады. Пьесаның осы ж ағы жас корерменнің танымдық білімін толықтырады. Туындыдағы негізгі тартыс оқиғаға түлкінің арала- суынан басталады. Өйт Қалай амалын Ал шиеленіскен қиын жағдай тудырады. Себебі, көж ек өрі кіш кентай, өрі қорқақ, ал оған қарсылас аңдардың бірі - қу, аяр келсе, бірі - қомағай. Түлкі амалын та- 89 уып көжекті үйде жалғыз тастап, ал достарын белек әкеткенде үйге бөлтірік кіріп келеді. Пьесаның осы жері қиын түиіннің шешуі іспетті. Көжек бөлтіріктен қашып жүріп, артқы екі аяғымен оны теуіп қалады. Бөлтірік талып жатқанда түлкі, күшік, лақ үшеуі кіріп келеді. Осылайша, түлкінің қүрық бойламас қулығы ашылып, әшкереленеді. Пьеса тілі жеңіл, бала түсінігіне, бала қабы лдауына сай жазылган. 1980 жылдары көп жазылған тақырыптардың бірі - м ектеп өмірі, мектептегі бала өрекетіне арналған туы нды лареді. Сондай драмалы қ ш ы ғарм аны ңбірі Р . Жәшиевтің «О» операцияеы* деп аталатын пьесасы. Әдебиет эерттеушілері 1970-80 жылдардағы өдебиетке баға бере келе осы жылдардағы шығармалярда адам мәселесіне, адамның жеке түлға екеніне көп назар ауда- рыла бастағаны жөнінде айтады. 1970-80 жылдардағы жалпы өдебиет мөселесіндегі адам концепциясы қазақ балалар драматургиясына да ез ықпалын тигізді дей ала мыз. Мөселен, жогарыда атап өткен Р. Жәшиевтің «О» операциясы» атты пьесасында төртібі де, оқуы да нашар баланың ішкі жан дүниесін ашуға тырысқан түстары бар. 1970 жылдары қалыптасқан «қиын бала» термині дөл осы пьеса кейіпкері Далданбайға келеді. Автор Дал- данбай бейнесі арқылы «қатарға* қосылган бала обра- зын гана бермеген, сонымен бірге баланың ішкі психо- логиясын да көрсете алган. Оның да жақсы оқыгысы келеді, оның да озат оқушы Жеңдс сияқты болгысы келеді. Бірақ өзін өлсіз емес, күшті етіп көрсеткісі келіп қиқарлық өрекеттер істейді. Оның Жеңіс сияңты болғысы келетінін мына сөзінен байқаймыз; «Далданбай: (Трубкаиы қойып) - Мэссаган! Өңім бе. тусім бе? Профессормен жцмыстас болдық. Ө. Жеңіс, тцра т ц р... Не деп еді... Бар болтаны тцсіндім, келістім деи беріппін ау ». ( ойланады). Бірінші тәзімділік деді, сосын жалқау болмау, салақтықты жою, өтірікті ... Өпгірік айтпау, қоеамдық жцмьісқа араласу... У у! Бір оңайы болсайшы. Бас тартсам ңайтеді?.. Кой, болмас. 90 Жеңістің қатарына бір жетіп алайын, сосынгысын көрерміз ». Баланың осы монологі оның іш кі тілөгін, іш кі мүмкіндігін көрсетеді. Ж еңістің өзінен тікелей көмек алу оның намысына тиеді, ол қалай болғанда да кешірмөуді * кішіреймеуді ойлайды. Профессор төлөфон шалмай түрғанда өзінө көмөккө көлгөн достарын келе- междеп шығарып салады. Онысы да өзімөн-өзі врөгөсуі, қырсығуы, кіш іреймеуі деп түсінеміз. Автор оның бүл қырын мына көрініс арқылы нақтылы берв алған. Далданбай: I Шьіқпайды ерегескенде... (тагы да уңіледі) Шықпайды ... Әй, ертең көшіріп алармын ... Ой, мына- лар осында келе жатқаннан сау ма? Қазір жақсьілап қарсы алайын... ( Магнитофонды жіберіп, билей бастай- ды. Есік қагылады, бцл билей береді). Жеңіс: Далданбай, біз саган келдік. Далданбай: Бцдін, қибылдимийшын кунім. Жеңіс: Ренжіме. Б із достық көңілмен келдік. Міне, цолым. Далданбай: Өзімде мцндайдың екеуі бар. Сәуле: Мвнің ңолымды да алмайсың ба? Далданбай: Бек рахмет. Кейде өзімнің екеуімді де қоярға жер таппаймын!» Далданбай мінезіндегі ж ақсы оқушыларға деген іш кі ерегесін автор осылайша көрсеткен. Оның осындай оқыс қимыл-өрекетінің түп-төркіні - намысқойлығында. Өзі құралпы балалардан артта қалуы , бірақ олардың көмегін қаламауы - бала ж ан дүниесіндегі өзіндік ерекшелігі. Сыныптас достарының ңол ұшын береміз дегеніне Далданбайдың көнбеуі, қырсық сөз айтын қайтарып тастауы, біріншіден, олар бірде болмаса бірде оның артта қалғанын өздерінің көмектескенін айтуы мүмкін. Екіншіден, Далданбай мінезіндегі еш кімге үқсамайтын түлғалы қ психологияның болуы. Бүл психология өсіп келе ж атқан бала үшін қалыпты жағдай. Ал оның профессор комегін қабылдауы, біріншіден, тосын жағдай болса, екіншіден - өзініқ 91 ғалыммен жұмыстас болатындығы. Осы екі жағдай оның іш кі дүниесіндегі ж еке түлғалы ң (индивид) пеи- хологиясына эсер етеді. Пьеса соңында Ж еңіс өзінің мүғалімі Досжанға Далданбайға ж асаган көмегі тура лы айтпақш ы болганын көреміз. Досжан үстаз ретінде бала психологиясын түсінетін адам болып көрінген. Ол Ж еңіске: «Ж аңсылың - сатусыз болса ж аңсы лы ң. Ой- лан »; - дейді. Содан кейін Жендс Далданбайға сырттан ж асаған көмегін балаларға айтпауды ойлайды. Автор Далданбай мінезіндегі ңиқарлы қты оның тілі арқылы жаңсы берген. Пьеса басында ж ақсы оңитындарды кекетіп « білгішбаевтар » десе, ж аза салайын дегенді «сүйкей салайын» дейді. Пьесаның он бойында бала психологиясын дәл басып көрсететін осындай сөздердің болуы туындының сәтті ш ығуына лігіне себеп болған дей аламыз. , , ’ . • 'А . • •' • М ектеп өмірін суреттейтін пьесаларды ң бір тобы 1981 ж ы лы ш ы ққан «Пионер театры» деген ж инақта топтасты. Ж инақңа он бес пьеса кірген. Солардың ішінде баланы ң ж еке түлға ретінде қалы птасуы н көрсететін Т. Алш ынбаевтың «Дәулеттің ңуаныш ы», К. Әмірбековтің «Уәде бермеуге уәде» пьесалары бар. «Дәулеттің ңуаны ш ы » пьесасының ерекш елігі — үлкендер арасындағы ңарым-ңатынасқа өз пікірін, өз ойын білдірген баланы көрсетуінде. Пьесада өмірде кездесетін ж ең үшымен ж алғасқан сыбайластықты сы- найды. Мүнда үлкендер арасындағы ж агы мсы з әрекетке бала көзімен ңарап, өзінше ой қорыту бар. Бірінш і көріністе әкесінің ж аң а трактор алмағанына ренжіген Дәулет өз ойын әкесіне ж еткізу үш ін күнделікке ж азы п, әкесіне көрсетпек болады. Дәулет монологынан оның өкесі туралы мәлімет алуға болады. Д әул еттіңәкесі өзінің адал еңбегімен елге танымал адам екенін байңаймыз. Пьеса соңында озінің әкесі туралы да газетке м ақала ж азы лганы н оқып ңуанган Дөулетті көреміз. Дәулеттің әрекеті бүл дүниеде әлі де болса әділетсіздікпен кездесіп көрмеген балгын ж асты ң қы зуңанды лы ғы деуге бола ды. Пьесаның тәрбиелік мөні де үлкендер істеген істің 92 бәрі бірдей дүрыс еместігін, үлкендер де ңателесетінін көрсетуде. Аңбай әрекетінен ж иіркену арңылы балалар көп нәрсе алады дегіміз келеді. Ал К. Әмірбековтің «Уәде бермеуге уөде» деген пьесасынан тек оқудан ғана нашар емес, тәртібі де жа- ман баланың түзелуге бет бүрғанын көреміз. Белгілі сыңақшы К. Әмірбековтің комедиялық шағын пьеса- сында ж алқау балаларда ж иі кездесетін уәдешілдікті сынайды. Нәпи мен Нәмәғүл деген тары арңылы олардың білім деңгейлерінің ңандай дәрежеде екенін көрсетеді. Мәселен, Нәмәғұлдың: «Бүгін Алматының «Қайрат» командасы өз алаңында Ереванның «П ахтақоры н» қабылдады», - деп шатас- тыру арқылы оның білім деңгейін көрсетеді. Пьесада алып алғанымен ■ W W ^ юморлық ш ығарма болып ш ы ққан. 1998 ж ы лы «Үлан» газетіне шыңңан Ш. Күміс- байүлының «Қожайынға ңой десеңдерші» атты екі көріністі шағын пьесасы мектеп өміріне арналған. Пье са тақырыбы оқушыларды үқы пты лы ққа төрбиелеуді мақсат еткен. Алған кейіпкерлер дің де аттары заттарына сай: Қикарбек, Ш имайбек, Сәмбігүл жөне олардың зат- тары - қаламсап пен дәптер. Оқушы лардың диал огтары- нан олардың ңандай оқушы екедері бірден түсінікті бо лады. Мысалы, Ш имайбек менің атам: «Атың шықпаса жер өртейін деп жүрсің бе? * - деп үрысатын. Көрдің бе, Ш имекеңнің шимайын (парталарды аралап Ш варцнегер, мынау — Брюс Л и .., Ал бала лаңты ры п ж іберсе, Сөмбігүл одан да өткен ораш олақ- ты қ жасайды. Өз сөзімен айтсақ: «Әй, сен маған дөптер сатып өперме, «профессор» | дедім де, математика дөптерін жыртып-жыртып тастадым», - деп өзінің дөп- терін өзі жыртып жөне сол ңылығынан өзі үялмайды, қайта маңтан көретін сияқты . Бірінш і көрініс соңында 93 олар өз беттерімен кетеді. Екінш і көріністе үқыпсыз оңушылардың дөптер, ңаламсаптары сөз алып оқиғаны дамытады. Қаламсап пен дәптер өздерінің үңыпсыз, салақ, қож айы ндарға түсіп ңор болғандарын айтады. Қаламсаптың: «Ой, үят-ай, бәрінен бүрын әж етханаға да менің сияммен «Шимайбек» деп ж азды ғой. Қойшы, сонымен, бір он күнге жетер-жетпестен менің сиям тау- сылды ғой. Ж асы ма жетпей ңартайдым. Сиямды айыр- бастаса түк ж оқ. Міне, бүгін сабақтың соңында мені мына жөргө атып үрып, үйінө тайып түрды», - двуінөн бірінші коріністе корінген Ш имайбектің сипаты ашы- ла түседі. Ал дөптердің созінен Сәмбігүлдің сабақты ңалай оңитыны әрі үңыпсыз ңылығы аш ылады. Дәптер: «Алғашқы күннен-аң екілік қойылған парағымды ж ы рты п-ж ы рты п, умаждан-умаждап еш кімге көрсет- пей, кір-қоңыс салатын ш елекке лаңты рып жібер- Ді*» — Деп ж ы лайды . Бірінш і корініс, екінш і коріністі ж алғастырып, оңиға ж елісі үзілмей, қайта шиөлінісв түседі. Автор пьесада ңүр үгіт соз айтпайды. Наңтылы әрекет арңылы суреттейді. Балаларды ң өздерін ңоры- тынды ш ығаруға, ойландыруға тырысады. Балаларға арналған ш ығармалардың барлығы тәрбиелік маңсат- ты коздейді дегенде қүрғақ аңыл айту туралы сөз бол- мау керек. Бала мінезіндегі олңы түстарды нақты лы сурет арқылы корсетіп, ш ығарма идеясын баланың озі түсінуіне әкелгендеғанакез келген туындының мақсаты орындалмаң. Пьесада үңыпсыз, үнемсіз, берекесіз, ңиңар балалар бейнесі берілген. А лгаш ңы коріністе ко- рінген үш оқуш ыға деген козңарас ж ы рты лған дәптер, сУРет салынған парта, сынған ңаламсап кейіптерін коргенде тіпті күш ейе түседі. Пьесада тарты сқа балалар да, олардың сынған заттары да түсіп түрған ж оқ. Бүл жерде тартыс үңыпсыз балалар әрекеті мен корермен балалардың көзңарастарына байланысты болмаң. Ж а л пы пьеса айтайын деген мақсатына жете алған туынды дей аламыз. 94 Бакаларға арналған драмалық шығармалардың шағыгі түрлері көбіне бүлдіршін жасындағылар мен төменгі сынып оқуш ылары үш ін ж азылған туын- дылар. Мүның өзі баланың жас ерекшелігіне, оның психологи ялы ң ж етілуі мен таным-түйсігіне байланыс ты болып отырганын естен шыгармау абзал. Ш агын драмалың шығармаларды екіге бөліп қарастырамыз: 1) Интермедия, скетч; 2) Бір актілі пьесалар, шағын инсценировкалар. Интермедия, скетч сияқты үсаң туындылар концерттік қойылымдар арасында ңойылып балалар- дың юморды түсінуіне ыңпал етеді. Қазақ балалар драматургиясында балаларға арналган юморлық шагын шығармалардың авторлары Қ. Ыдырысов, Ә. Табыл- диевтер өз ш ығармалары арңылы жеткінш ектерді күлдіре отырып төрбие беруге, үлгі-өнеге айтуға негіздей ж азған. Мүндай ш ы ғарм аларды ң үтымды түсы кейіпкерлерінің аз, оқигасының тез туып, жыл- дам шешімге келуінде. Барлың драмалық туындыларға тән интермедия мен скетчтерде озіндік тартыс болады. Тартыс көлемді пьесадағыдай болмаса да, белгілі бір дөрежеде негізгі идеяны ашу үстінде қолданылатыны белгілі. Мөселен, Ә. Табылдиевтің «Ж ыртқыш », «Мінез», «Тісім-ай, іш ім -ай», «Тыныш тың», т.б. и н термедия лары мен Қ. Ыдырысовтың «Ешкімді де бер- мейсіз», «Еркін қандай бала», т.б. ңоиылымдарында ш ы ғарм а мазмүнын аш арлы ңтай өзіндік тартыс бар. Интермедия, скетчтерді қазақ балалар драматур- гиясының дамуының бір баспалдағы деп айта аламыз. Бүлдіршіндерге арналған пьесалардың бір актілі, шағын болып келуі олардың даму, ж етілу психология сы мен берілген ақпаратты қабылдау мүмкіндіктеріне байланысты. Мүндай пьесаларда оңиға тез өрбіп, жедел дамиды. Бүлдіршіндердің жас ерекшеліктеріне байла нысты шығарма тілі де белгілі бір дөрежеде қарапайым, түсінулеріне ж еңіл болып келеді. Себебі, жазуш ы жа- зып отырған оқиға, өрекетке бүлдіршін көзімен қарауы 95 керек. Мұндай тал аптарды орындаған бірқатар туынды- I л ар жоғарыд а талданы п, сарал ан д ы . 1 1960 ж ы лдары дүниеге келген А. Сатаевтың «Айға сапар» ойын-пьесасы балалардың ойын үстіндегі I өрекетін көрсетсе, С. Қасимановтың «Үзын ңүлақ» пье- j сасында ертегілік тақы ры пта келіп, адам бойындағы і қы зғанш акты қ әрекетті қоян бейнесі арқы лы беріп | сыңаған. Ж . Молдағалиев «Ж ез ңоңырау» пьесасын- I j да бүлдіршін баланың өзіндік ерекш е психологиясын 1 көрсетуге тырысңан. О. Бодықовтың «Теке мен лақ» пьесасында ңасңыр, түлкі, ңоян бейнелері арңылы аңңаулың, ңулың сияңты адамдың өрекеттерді аш ңан. Ә. Ақпанбетүлы «Қайырымды ңасңы р», «А қсаңкөж ек» пьесаларында бүлдіршіндерге тапңырлы ң, бірлік, - татулың сияңты асыл ңасиеттердің пайдасы туралы сыр шертсе, С. Әуелбаеваның « Оюхан мен Ж ою хан » пьесасы ізгі л ік , қайырымды л ы ң , ңатыгез дік к үресіне қүры лған. ! Бүл пьесалардағы ерекше атап өтетін нәрсе, авторлар- -I дың үлтты қ реңкке көңіл бөліп, ңазақи үғымдарды мол пайдаланулары десек артың болмас. Себебі, мек- | теп оқуш ыларының төменгі сыныптағылары үш ін ж азы лған Ш. Ахметовтың «Қолңанат», С. Омаровтың «Портрет» пьесалары схемалық түрде ж азы лы п, ж алаң үгіт, ңүрғақ сөз айтумен ш ектелген. Әрі пьесада ңазаң | үлтына тән белгілер көрінбейді. К ейіпкерлерінің J бітім-болмысы аш ы л мағанды ңтан, мүндай пьесалар - сәтсіздікке үш ырайды. 1 1970-80 ж ы лдары ж азы лған ш ығармалардың іш інде f ж ас көрерм ен ін өрі о й л ан д ы р ы п , әр і тәрбие беретін С. Омаровтың «Ақымақ арыстан», С. Елубаевтың | «Асар», О. Әубәкіровтің «Аяз ата кәм питі», «Қожа мен спорт» Ә. Табылдневтің «Ж аңа ж ы л келді», «Тентек І балапан», «Кербақбай мен Керденбай», т.б. пьесаларды атап өтуге болады. I 1970-80 ж ылдардағы адам концепциясы тура лы мөселе балалар драматургиясына ыңпал етіп, жасөспірім бойынан ж еке түлға ретінде ңалы птасу : 96 психо логиясын көрсетуге үмтылғандың байқалады. Мәселен, Р. Ж әш иев «О» операциясы» пьесасын- да оқушы баланың өзіндік психо логиясы н, ерекш е мінезін аш ып көрсеткен. Ал 1998 ж ылы ж ары қ көрген ITT. Күмісбайүлының «Қожайынға ңой десеңдерші» пьесасында үңыпсыз балалар әрекеті олардың қалам, дәптерлері атынан сынал ад ы . Бекіту сүрақтары: 1. Мерекелік пьесалардың ерекшелігі. 2. Ертегілік кейіпкерлер, образдар жүйесі. 3. Пьесалардың тартыс жүйесі. Әдебиеттер тізімі: 1. Қазақ театрының тарихы /жауапты шығарушы: Қүндаңбаев Б. Т.1 — Алматы: Ғылым, 1975. - 397 б. 2. Қазақ театрының тарихы /жауапты шығарушы Ора- заев Ф. Т.2 — Алматы: Ғылым, 1978. - 429 б. 3. Б. Ысқақов. Әлімнің әлегі. — Алматы: Өнер, 1987. - 1 1 9 6. 4. Жасампаздар /екі актілі пьесалар жинағы Алма ты: Жалын, 1979. — 340 б. 5. Ә. Табылдиев. Тәрбие өрнектері. — Алматы: Мектеп, 1989. - 1 4 2 б. 6. Ә. Табылдиев. Тағылым. — Алматы: Рауан, 1995. - 235 б. 7. Қазаң совет балалар жазушы л ары. Қүрастырған Ергөбеков Қ., — Алматы: Жалын, 1987. — 189 б. 8. Шагын пьесалар (жинақ) — Алматы: ҚМКӘБД962. - 1 3 8 6. 7-№75 97 IV Т А К Ы Р Ы П Е Р Т Е Г ІЛ ІК Т А Қ Ы РЫ П Т А Ж А ЗЫ Л Ғ А Н Д РА М А Л Ы Қ Ш Ы ҒА РМ А Л А Р М аңсаты. Ересек балаларға ж азы лса да ертегілік кейіпкерлердің жасөспірім психологиясының қалып- тасуына өзіндік әсерін талдай отырып түсіндіру. Тірек сөздер: Аңыз-оңиғалар, ертегілік кейіпкерлер, ж еткінш ектің рухани дүниесі, рухани-эстетикалың нәр, бала психологиясы. Ж оспар: 1. Аңыз оқиғаларын арқау еткен таңырыптар. 2. Ертегілік таңырыптағы драмалың ш ығармалар. 3. Қ азіргі балалар өмірі. Мектеп оңуш ыларына арналған драмалы қ шығар- маларды балалардың ж ас ерекш елігіне байланыс ты ш артты түрде екіге бөлеміз. Бірі — төменгі сы- нып оңуш ыларына арналған драмальщ туындылар болса, екінш ісі - жоғарғы сынып оңуш ылары үшін ж азы лған туындылар. Сонымен бірге, тікелей балалар туралы болмаса да, олар үлгі-өнеге алаты н, рухани - эстетикалық нәр алатын қазақ әдебиетінің інж улеріне айналган бірңатар туындыларды да атап өтуге бола ды. Б ала ж асы ның әр кезеңінің өзіндік ерекш еліктері бар. Ересек балалар дегеніміз - үлкендер мен балалар арасындағы «өтпелі» деп аталатын 13-15 ж астағы лар. Осы уаңытта ж еткінш ектердің ерекше әсерленгіш, сезімтал келетіні белгілі. Қ азіргі заманның ақпараттар ағымы заманы болуының да кейінгі балалар әдебиеті сипатына эсер етіп отырғаны аны қ. Мол ақпарат пен әр түрлі әсері бар ш етелдік кинотуындылар тасңыны 98 кезінде өскелең ұрпақтың дүрыс бағыт таңдай білуі де бүгінгі кезеңнің басты талабы. Ж ас ж еткінш ектің ру- хани дүниесінің дүрыс қалыптасуына тікелей ыңпал ететін мәнді ңүралдың бірі - өдебиет. Соның ішіндегі ерекше әсері бар өдебиет жанры - драматургия. Ересек балаларға арналған шығармалардың біршама ауқымды екеніне көз ж еткіземіз. Жүмыс көлемінде қаралған драмалың шығармаларды шартты түрде төмендегідей ж іктеуге болады: Аңыз оқиғаларын арңау еткен тақырыптар. Таптық-төңкерістік оңиғаларды арқау еткен таңырыптар. Кеңес дөуіріндегі балалар өмірі. Қазіргі балалар өмірі. Б ал ал ар мен ж асөспірім дер театры н ы ң аш ы луы - мен дүниеге келген көптеген туындылар өз кезеңінің, өз уаңытының мөселелерін кеңінен көтеріп ж атты . З а - ман т а л а б ы н а н е гізд ел е ту ған Ш . Қ ү сай ы н о в ты ң , Е. Е л у б аевты ң , Ә. Т абы лдиевты ң, М. Гум еровтің, Д. Исабековтің, т.б. ж азуш ылардың драмалық туын- дылары театр сахнасынан жас көрермендеріне жол тап- ты. Балалар үш ін арнайы ж азы лмаса да оларға этика- эстетикалық нәр, рухани ңуат беретін М.Әуезовтің «Еңлік-Кебек», « Айман-ІПолпан», F. Мүсіреповтің «Қозы Көрпеш-Баян сүлу», Б. М айлиннің «Май дан» жөне т.б. классикалың туындылар ретінде өз ба- ғасын алған ңазақ өдебиеті драматургиясының інжу- маржандарын айтпай өту мүмкін емес. Қ азақ өдебиеті алыптарының ңаламынан ш ықңан осындай туындылар қазаң балалар драматургиясының бір арнаға түсуіне сара жол белгіледі. Соның негізінде М. Ақынжановтың «Ыбырай Алтынсарин», Қ. Бадыровпен бірігін жазған «Алтын Саңа», Ш. Қүсайыновтың «Әл-Фараби», «Ал- дар Көсе», Б. Соңпаңбаевтың. «Тапқыр Қожанасыр», т.б. пьесалар дүниеге келді. Әр кезеңнің, әр уаңыттың өз типі, өз типтік бейнесі болатыны белгілі. 1950-60 жыл- дары дүниеге келген туындылардың көбі бала төрбиесі* нің мөселесін қозғайды. Мөселен, Ш. Қүсайыновтың 99 «Есірткен ерке», Қ. Мүқашевтің «Аликтің өлегі» сияқ- ты туындыларда бала мен ата-ана ңарым-қатынасы, бала психологиясының өзгеруінің себептерін іздеу сияқты мөселе көтергені жоғарыда айтылды. Ал Ш. Қүсайыновтың «Алдар Көсе», Б. Соңпақ- баевтың «Тапқыр Қожанасыр» сияқты аңыз-әңгімелер негізінде туған комедиялық пьесалары ңазақ балалар драматургиясындағы юморлың, сатиралық сарынның ңанат жаюын тудырса, Ш. Мүртазаның «Сталинге хат», Ш. Қүсайыновтың «Әл-Фараби», Ы. Мүсаүлының «Тауан» сияқты драмалық туындылары балалар дра- масында тарихи шындықты бейнелеудің өзіндік мәнді үлгілерін тудырып, түсінігін, білімін кеңейтуді көздеп, жас көрерменді тарихтың қилы-қилы кезеңіне сапар шектіреді. Үлттың мейрамымыз наурыздың тойлануы туралы аңызға ңүрылған К. Оразбекүлының « Үлыс оң болсын», Б. Тайжанның «Тосыннан тойланған той» пьесалары балалардың наурыз мейрамы туралы түсінік, білімін кеңейтуі көзделген. Е. Елубаевтың «Бір уыс бидай», «Саған күпзік керек пе? » пьесалары тікелей балалар өміріне арналып, қазіргі балалар бейнесін біршама сәтті сомдауымен де қүнды. Онда бала мінезіндегі тентектікті сынау, балалардың өздеріне сырттан ңарауға мүмкіндік беру кең орын алған. Мәңгілік өмір мәселесін сөз ететін философиялық тақырыптағы Д. Исабековтің «Әбіл Дихан арманы» ертегілік туындысында ізгілік пен жауыздың тартысңа түседі. Ал қазіргі заман жастарының заман ағымымен әр түрлі жолға түскенін көрсететін шындың Т. Ахметжанның «Қара торғай» пьесасында бейнеленген. Балалар өмірі, балалардың өзара қарым-ңатынасы, бала мен ата-ана байланысына қатысты тәрбие мәсе- лесін сөз етіп, драмалық туындылар жазып жүрген жазушының бірі — Ә. Табылдиев. Мектеп өміріндегі әр түрлі мерекелерде қойылатын шағын туындыларымен ңатар, белгілі автордың «Армандастар» атты пьесасы жоғарғы сынып оңушыларының мамандың таңдауға 100 байланысты әрекеттерін бейнелейді. Пьесадағы әр кейіпкердің өз арманы бар. Әр кейіпкер өздері таңдаған өнерлері мен бейімділіктерін барынша көрсетуге тырысқан. Пьеса 1980 жылдардағы ңайта қүру кезін- дегі жасөспірімдердің өзін-өзі басңару, өзара сынды күшейту сияқты әрекеттеріне негізделген. Мүндай пьесаларды С. Жүнісовтің «уақыт типіне негізделген туындылар» деп атағаны да мөлім. Бүл туындыға оқушы жеткіншектердің өмірін көрсетуге бағытталған шығарма ретінде қазіргі тәуелсіз әдебиет нысанасы түрғысынан талдап баға беру орынды. Автор пьесада қазіргі балалардың типтік бейнелерін көрсетуді маңсат еткен. Пьесада оңушы-вундеркинд Ралымбек, екпінді оңушы — ақын Еркін, орташа оңитын бала Сөлім, өнерпаз домбырашы, әнші оқушылар: Сөуле, Маржан жөне техник Ажар деген бала бар. Автор жасөспірім балалардың бойында кездесетін барлық жақсы қасиет- терді осы оқушыларға жинақтап көрсеткен. Ә. Табыл- диев шығармаларына тән ортақ сипат шығарманың өн бойынан үнемі көрініп отыратын жылылың «Арман- дастар» пьесасына да төн. Пьесаның басты кемпгілш кейіпкерлерінің тым «дүрыс» келіп, жасанды сөй- леуінде. Мәселен, Ажар деген оқушы достарының күліп, көңілді түрғанын көріп: — Сөлеметсіздер ме! Бөрің де көңілдісіңдер ғой... Үнемі осылай шаттықтарың шалқи берсін! Бейбіт күнде берекелі түрмыс, мерекелі өмір, баянды бақыт көркейе берсін, достар! — дейді. Міне, бүл баланың достарын кездестіргенде айтатын сөздерінен гөрі үлкен кісінің айтңан ресми орындағы тілегі сияқты шыңқан. Осындай жасандылың қүрғақ сөзділік, жылтырақ фразалар пьесаның көркемдігіне нүқсан келтіріп түр. Аталған бірлі-жарым сын- ескертпелерді елемегенде пьесада оқушы жастардың 1980 жылдардағы алдыңғы қатарлы бір тобының мектептегі өмірі бейнеленген. Пьесада өр оқушының өз кемшіліктерін достарының көмегі арқылы түсініп, жоюға уәде бергені көрсетілген. 101 Сонымен бірге, шығармада балаларға арналған пье- саларда айтыла бермейтін нөзік сезім - махаббат та аз болса да сөз болады. Мәселен, Ажар өзінің Ғалымбекті үнататынын тікелей мәлімдейді: «Ажар. Мен сені бэрінен де жақсы көремін. Бцл иіындық. Шындықты жасырмай, жариялап тцрмын, Ғалымбек. жүктеу/скачать 9,7 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|