Л I м а. Ақтанова алалар әдебиеті (Қазақ балалар драматургиясы мәселелері) Оқу қуралы ifb u a h t p j f б а с п а с ы астана-2011

Тцр қабырга газеттпе, 
t  
Озатп Еркін cypemi.
Үйде:
Газеттпе тцрса cypemi,
Ол Еркіннің бір беті.
Бір Еркінді екеу қып,
Жаратқан екен щдіреті!
Көріп отырғанымыздай, мектептегі Еркін мен үйдегі 
Еркіннің іс-өрекеттері  бір-біріне  мүлдем  сай  келмейді. 
Осы арңылы автор жүрт көзіне дүрыс көрініп, оңашада 
басқаша  күй  кешетіндердің  алдамшы ңылығын  сипат- 
тайды.  Балаларды  ондай  әрекеттерден  аулақ  болуға
төрбиелейді.
Ш ағын,  драмалық  қойылымдарда  бүлдіршін  бала- 
ның  ой-санасын  дамытумен  қатар,  оның  белгілі  бір 
үғым  төңірегінде  кеңірек  мәлімет  алуына  жағдай 
жасалады.  1990  ж ылы   ж ары қ  көрген  «Мектеп  кеші 
көңілді»  деген  кітапңа  ж инақталған  сценарийлер  мен 
әдеби-музыкалың қойылымдарда да, негізінен алғанда, 
осындай  мақсат  көзделген.  ЭКинақты  қүрастырушы 
кітапты ң алғы сөзінде өз маңсатын былаи деп көрсетеді. 
«Әсіресе,  төменгі  класс  оқушыларының  өмірінде  мек­
теп  ертеңгіліктері  ерекше  орын  алады.  Бүл  жаста 
балаларға  сезімталдың,  өсерленгіштік  ңасиеттері  тән. 
Кездесуге ардагер келген екен, олардың жадында ерлік 
үғымы  берік  сақталады.  Ал  жолда  ж үру  ережелеріне 
арналған  танымдың  оиыннан  сол  ережелерді  тікелеи 
ж аттатқаннан  гөрі  көбірек  үғынып,  жадында  саң-
тайды .
Кештерді  өзірлеу барысында  балалар  өз  беттерімен 
ізденуге, ш ығармаш ылық қабілетін танытуға мүмкіндік 
алады. Өнерпаздық, білімпаздық ңасиеттері үшталады, 
арман,  қиялдары на  қанат  бітеді  /2 7 ,3 /.  Аталған 
кітапта  «Қош  бол,  сүйікті  «Әліппем»,  «Айналайын, 
ақ мамам»,  «Ж асыл ш ырша ж аны нда*,  «5Кол төртібін 
жадында  үста»,  «Кім  болам?*,  «Сыңғырла, 
с о ң р ы  
қоңырау»  сияқты   мектеп  дөстүріндегі  өр  түрлі  мере
57

келерге  арналған  өдеби-музыкалың  қойылымдар  мен 
Т.  Дөуренбековтің  «Қонбаған  ем»,  Ә.  Ш ынбатыровтың 
«Жүлдызды  түн»  пьесалары  ж инақталған.  «Қонбаған 
ем»  пьесасы  өтірік  балгер  болып  жүрген  Бибі  деген 
кемпірдің  іс-өрекетін  әш керелеуге  қүры лған.  Оның 
бал  аш ып  жүрген  кітабы  «Қозы  Көрпеш -Баян  Сүлу» 
жырының ескі нүсқасы болып шығады.  Пьеса маңсаты -  
діни уағыздарды өз пайдасы үш ін, олж а табу үш ін арам 
пиғылда пайдаланатын адамдарды сынау.
Ал  «Жүлдызды  түн»  пьесасында  еш ңандай  тар­
тыс  жоң.  Ауылға  атасына  қой  бағуға  көмектесуге  кел- 
ген  баланың  бейнесін  ж асам ақ  болған.  А лайда,  пьеса 
ойдағыдай  ш ықпаған.  Онда  тек  атасы  мен  немересінің 
шағын  диалогі  ғана  бар.  Қүр  диалогпен  пьеса  жа- 
сау  мүмкін  емес,  сондыңтан  автор  өз  мақсатына  жете
алмаған.
Балаларға  арналған  шағын  драмалың  шығарма- 
лардың  көбі  ойнаңы,  ж еңіл  қалж ы ң ға  ңүрылып, 
тәрбиелік  маңсатты  орындауға  багытталған.  Ж азуш ы- 
үстаз  Ә.  Табылдиевтің  мектеп  өміріне  арналған  ин- 
термедиялары 
көбінесе 
эстетикалы қ-этикалы ң, 
дүниетанымдық,  тәрбиелік  мақсаттарды  қамтиды. 
Ә.  Табылдиевтің  интермедияларындағы  кейіпкерлер 
түраңты:  Күлдірген  мен  Бүлдірген.  Кейіпкерлердің 
түрақтылығы  үсаң  драмалың  ш ығармаларда  ж иі 
кездесетін  ңүбылыс.  Автор  екі  түраңты  кейіпкердің 
көмегі  арқылы  өдеп,  әдет,  адамгерш ілік,  экология, 
эстетика-этика,  дүниетанымдың  ж әне  т.б.  көптеген 
таңырыптарда  әңгіме  өрбітеді.  Ә.  Табылдиевтің  «Бір 
үзім н ан »  интермедиясында балаларға нанды қадірлеу, 
оны аяңңа баспау керектігін көрсетеді. Ш ығармада, со- 
нымен бірге, нанның ңасиеті туралы таңпақтардан үзінді 
келтірілген.  Бүл олең жолдары көрермен  ж ас  баланың 
есінде  тез  ңалу  мүмкіндіктерімен  ерекшеленеді.  Бала 
үлкеннің өсиет қы п  айтқан  аңылынан  гөрі,  өзі  сияңты 
баланың ш ынайы сөзін тезірек ңабылдайды.
Ә.  Табылдиев  ш ыгармаларында  пьеса  кейіпкерлері 
сахна төрінен көпш ілікке ой тастап, оларды да әңгімеге
58

тартыл  отырады.  Орыс  балалар  әдебиетінде  мүндай 
пьесатардың  кейіннен  пайда  болып,  көрермендерді 
баурап  алғандығы  туралы  айтылған  пікірлерге  көңіл 
бөлейік.  Мәселен,  орыс  балалар  әдебиеті  оңулығында 
алғашңы  «көрөрмснмен  сөйлескөн»  пьесалар  рөтіндө
В.  Розовтың  «Қыстағы  кемпірқосаң »,  Р.  Погодиннің 
«Кок  қарға»,  В.  Дашкованың  «Олар  және  біз»  пьеса- 
лары  аталады.  Сахнадан  балаларды  әңгімеге  тартып, 
корерменді  ңоса  ойландыратындай  жағдай  тудырудың 
мәні зор. Белгілі бір үғымның мәнін ашып, түсіндіретін 
шағын  ш ығармалар  Ә.  Табылдиевтің  «Тағылым» 
жинағына  ж инақталған.  «Тыныштың»  интермедия- 
сында Күлдірген мен Бүлдірген тыныштың деген создің
мәнін түсіндіреді. Үзінді келтірсек:
«Күлдірген:  Балалар,  мен  сендерге  бір  қызъщ  сцрақ
қоямын. Бцл жерде не жақсы?
Бүлдірген:  Дуние  жузінде  бэріміз  жақсы  көретін
қымбат нэрсе — тыныиітық.
Күлдірген:  Балалар,  Бі/лдірген  дцрыс  айшып  шцр 
ма?  Меніңше,  дуние  жузінде  «ана»  деген  сөзден  асқан
ардацты, қымбат сөз жоқ қой деймін».
Осыдан  кейін  корерменді  әңгімеге  тарта  отырып, 
екі  бала  «ты ны ш ты қ»  деген  создің  мәнін  ашады.  Ал 
«Адамгершілік  деген  не?»  интермедиясында  гүлзарда 
гүл  үзіп  алған  Бүлдіргенге  Күлдірген  адамгерш ілікке 
жатпайтынын айтады. Алайда, озі «адамгерш ілік деген
не? 
*
 деген сүраңңа:
«Күлдірген:  Адам  не  ісшесе,  соның  бәрі  —
  адам-
герш ілік, 
~
  дейді.  Ал  бастауш ы   корерм ендерді
әң гім еге  тартып,  соз  мағынасын  ашуға  тырысады.
Соңында:
Апай,  енді  тусіндім,  адамгершілік  дегеніміз  ар,  на- 
мыс, адалдьщ, достық, жақсылық жасау екен г о й -  деп
Күлдірген  қорытындылайды.  Ж алпы ,  бәріне  түсінікті 
сияқты  үғымның мәнін аш у, жас көрермен үшін мөні зор 
депсанаймыз. «Тілалу», «Әдеп», «Мінез», «Ж аманжол- 
дас»,  «Ж алңаулы қ  -   ж аман  қүлы қ»,  «Қорқаң»  интер- 
медиялары да төрбие  мөселесін  соз етеді.  «Ж ыртқыш»
59

интермедиясы Күлдіргеннің Бүлдіргенді ж ы ртқы ш  деп 
мазақтауынан  басталады.  Кейіннен  екеуінің  диалогі 
арқылы неге  «жыртқыш» атағаны белгілі болады.
«Бүлдірген: Апай, мынау Кулдірген мені жыртқыш 
деп мазақтайды.
Күлдірген: Апай, Бцлдіргенніц жыртқыш екені рас.
Бүлдірген:  Мен  жыртқыш  болып  не  бцлдіріппін? 
«Жыртқьіш» деп аңды айтады білдің бе?
Бастауш ы: Кцлдірген сен әуелі тусіндірші, Булдірген- 
ге неге жыртқыш den am ңойдың?
Күлдірген: Апай, Бцлдірген кітаптан не журналдан 
сурет көрсе, жырт ы п алады ».
Автор ж ыртңы ш  сөзінің омонимін орынды пайдала- 
на отырып,  кітап ж ыртудың ж ам ан екенін,  кітап жыр- 
ту да хайуандың екенін түсіндіріп өткен.
Ж алпы  мектеп сахнасына арналып ж азы лған интер- 
медиялардың  көбі  юмормен  көмкеріліп,  тәрбиелік, 
дүниетанымдың маңсатты көздейді.  «Тағылым*  ж ина- 
ғы на кірген интермедиялар да әдептілік, экологиялы ң, 
төлімдік,  дүниетанымдың  мәселелерді  көтеріп,  оңыр- 
ман,  көрермен  балалардың  білімі  кеңейе  түсуіне 
мүмкіндік тудырады деп айта аламыз.
Кейінгі  кезде  мектеп  сахнасына  арналып  ж азы лған 
скетчтер  де  ш ағын  драма  түрі  ретінде  дамы п  келеді. 
Скетчтер  —
  сатиралы қ  ойын-сауық  кештерінде  қойы-
латын ш ағын көріністі ш ығармалар. Белгілі бір рөлді ой- 
наушы баланың юморл ың ңабілетін скетч д ам ы ты п, оның 
сөйлеу  тілінің  үш қы рлы ғын  нығайтады,  ой-санасын, 
психологиясын  өрбітуге  қызмет  етеді.  Қ азақ  балалар 
драматургиясында  скетчтердің  туып,  ңалыптасуына 
Ң.  Ыдырысов,  Ә.  Табылдиев  сияқты   жазупгы-педа- 
гогтар  үлкен  үлес  ңосты. 
1970-80  ж ылдардағы 
барлық  балаларға  арналған  ш ығармалардағы  сияңты 
скетчтердің  де  негізгі  таңырыбы  ж ақсы   оңу,  тәртіпті 
болу  мөселелеріне  ңүрылған.  Ә.  Табылдиев  «Іс  к е­
рек»  деген  скетчінде  пионер  балалар  өмірін,  олардың 
қоғамдың  белсенділігін  көрсетуді  негіз  еткен.  Алай- 
да,  кейіпкерлері  нағыз  пионер  болғанымен,  олардың
60

ұғымы нағыз балаға сай келе бермейді. Себебі, олар аса 
жоғары  пафоспен  сөйлейді.  Мысалы,  отряд  советінің 
председателінің үнемі:  «Пионер  жолдастар!»,  «Қүп  бо­
лады»,  «Маңүл» деп айту оңай, ал іс жоспарын орындау 
жөнінде ойларың бар м а?»  -  деген сипатта сөз саптауы 
жасанды да,  нөрсіз естіледі.  Немесе  «Жоспар бойынша 
саяси сабаң откізуің керек», -  дегенде де ол баладан гөрі, 
ересек адамдарға көбірек үқсап түрады. Байқауымызш а, 
мүндай  ш ығармалар  көрерменді  тез  ж алы қтырып, 
оған  ешңандай  рухани  азың  бере  алмайды.  «Білмеген 
жаман»  деген  скетч  те  тек  ңүрғақ  өсиет  айту  сияқты 
шыңңан.  Мүнда  жаңсы  оқушы  Асан  деген  баланың 
«режимді»  бүзғаны  үш ін  талңыға  түскені  көрсетіледі. 
«Намыс» деген скетчте сабақты нашар оңитын баланың 
іс-әрекеті  сипатталады.  Есен деген бала Ғани  деген  ба­
ладан  есеп  дәптерін  есепті  көшіріп  алу  үшін  сүрайды. 
«Өзің шығарып үйрен» дегенге ол көнбейді.
«Есен:  Кластан  класқа  көшсем  болды  да,  мені  бір
академик болады деп жцрсің бе? Давай!
Ғани: Тарт ңолыңды! Есепті өзің шыгарып цйрен.
Есен: Сен өз қара басыңды ойлама. Бер, кэне!
Ғани: Сен достықты тусін.
Есен: Әне, атаман келеді. Оган айтам.
Ғани: Атаманыц кім?
Есен: Кәдімгі боксер -  Қайрат».
Осылайша,  Есен  Ңайрат  деген  баланың  көмегі 
арңылы қалай болса да есеп дәптерді алуды ойлайды. Ол
Қайратты Ғаниға айдап салады.
Есен: Көрдің бе, Қайрат, ңалай шыдап түрсың?
Қайрат: Көрсетемін  « бермегенді ». Кел бокске ».
Ғаниді  үрмаңшы  болады,  алайда  өзі  таяқ  жеп 
қалады.  Ғани  Есенге:  «Саған  еңбек,  білім,  ар-намыс 
керек!»  -   дейді.  Скетчте  нашар  оқитын  жөне  оны- 
сынан  үялмайтын  балалар  сыналған.  «Теке  тірес» 
скетчінде бала мінезіне, психологиясына сай көріністер 
берілген.  Онда  ағайынды  Ерлан  мен  Нүрланның  білім 
жарыстырып,  сөз  таластырғаны  суреттеген.  Баланың 
өзінікін  дүрыс  коріп  басқалармен  дауласуы,  қайтсе  де
61

жещ лмеуді  оилауы,  оның  сана-сезіміне  сай  көрсетіл- 
ген.  Тіпті  бірінікін-бірі  теріске  ш ығарып,  өздерінің 
айтңанын  дүрыс  етіп  көрсету  үш ін  теке-тіреске  дейін 
барады.  Сонымен  бірге,  бүл  скетчтен  балалар  өздеріне 
ңажетті әр түрлі мағлүмат та ала алады.  Мөселен,  олар 
«поляр  ж арңы лы   деген  не?»,  «жер  кіндігі  деген  не?» 
ж әне  т.б.  мөселелер  туралы  хабар  алады,  білімдерін 
толықтырады. 
Скетчтің 
табиғаты 
юморға 
бейім 
болғандыңтан,  онда  күлкі  тудыратын  көріністер  неме- 
се  күлкі  келтіретін  сөздер  негізгі  орын  алады.  «Теке- 
тірес»  скетчінде бүл талап біршама орындалған.  Бүған 
Нүрланның:  «Сен  оны  қай  киіз  кітабыңнан  алдың?»  -  
деп Ерланды  «киіз  кітап»  деп мүқатуы  дәлел бола ала­
ды.  Немесе  «Түсінігің болса, кіндіктен айналу оңай ма, 
оңай  болса  айналып  көрші»  деген  сияқты   сөздері  бала 
үғымына сай сипатта берілген.
Кейінгі  кезде  мектеп  сахналарында  көркем  шығар- 
малардың  инсценировкалары  да  көбірек  ңолданыла 
бастады.  «И нсценировка  -   прозалы қ  немесе  поэзия- 
л ы к  туындыны  сахнаға,  теледидар,  радио  қойылым- 
дары  үшін  арнап,  қолайлап,  ш ығарманың  мазмүнын, 
идеялың  мәнін,  коркемдік  ерекш еліктерін  сақтай 
отырып,  драмалың  формада  автордың  өзі  як и   өзге 
қаламгердің  қайта  ж азы п  шығу  т ү р і» ,-  деп  инсце- 
нировкаға 
әдебиеттану 
терминдерінің 
сөздігінде 
аныңтама ж азы лған.
Қ азақ  өдебиетінде  М.  Әуезовтің  «Еңлік-Кебек», 
«Абай»,  Ә.  Нүрпейісовтің  «Қан  мен  тер»,  Ш.  Айтма- 
товтың  «Ана-Жер-Ана»  инсценировкалары  кейіннен 
таңдаулы  пьесаларға  айналды.  ЭКазушы  Ә.  Табылдиев 
мектеп бағдарламасындағы эпостың ж ы рларды ң инсце- 
нировкаларының үлгісін өз еңбектерінде корсетіп жүр. 
Инсценировкалар  арңылы  эпостық  ш ығармалардың 
эстетикалық-этикалың,  тарихи  жөне  көркемдік  мәнін 
аш у  қүр  оқығаннан  әсерлірек  болмаң.  Ө.  Табылдиев ■
 
мектеп  сахнасына  арналған  инсценировкалары  ту­
ралы  былай  деп  ой  боліседі:  «Орта  мектеп  сахнасы ­
на  арнап  эпостың  ш ығармалардың  инсценировкала-
62

рын  көркемдеп  қою  керекті  нөрсе.  Мектепте  эпостық 
шығарілалардың  инсценировкаларын  толық  түрінде 
жөне үзінді ретінде қуырш ақ театры арқылы көркемдеп 
көрсетудің  тәрбиелік,  үйымдастырушылың  мәні  зор». 
Бүлдіршін  жасындағылар  үшін  ертегілер  мен  шағын 
әңгімелердің инсценировкалары да бала баңшаларында
қол даны лады.
Балаларға  арналған  шағын  драмалық  шығар- 
малардың  көбі  —
  бір  актілі  пьесалар.  Ш ағын  пьеса- 
лардың  ерекш елігі  -   олардың  ойды  нақтылы,  тез 
жеткізуінде  жөне  де  оқиғаның  тез  басталып,  же- 
дел  өрбуінде.  Драматургия  —  әдебиет  жанрларының 
ең  қиыны.  Сөйлеу  тілімен  ғана  сомдалатын  көркем 
ш ындықты  көрерменінің  жас  ерекшелігіне  бағындыра 
отыру талабы тағы да бар. Бала жасы кіш і болған сайын 
оған арналған драмалың ш ығармаларға қойылатын та- 
лап та күшейе түседі.  Ересек адамдар үш ін  2-3 жастың 
айырмашылығы  ескерілмесе,  балалар  үшін  маңызы 
зор.  Сондыңтан  да  балаларға  арналған  драмалың 
шығармаларды  жас  ерекшелігіне 
а  
санаймыз.  Бүлдірш ін  жасындағылар  үшін  көбінесе 
бір  актілі  шағын  пьесалар  арналуы  да,  сайып  келген- 
де,  олардың  жас  ерекшелігімен  байланысты.  Шағын 
пьесалардың  оқырмандар  мен  көрермендерге  жол  та- 
буы балалар газет-журналдары арқылы болып отырады. 
Әсіресе,  «Балдырған»,  «Қазақстан  пионері»  кейіннен 
«Үлан»,  «Пионер»,  «Ақжелкен»  басылымдарының 
беттеріне  ш ы ққан  шағын  пьесалар  оқушы  балалар 
үш ін, мектеп сахнасы үшін маңызы зор болды. Осындай 
алғаш қы пзағын пьесалардың бірі -  А. Сатаевтың «Айға 
сапар»  деп  аталатын  шығармасы.  Пьеса  1960  жылы 
«Балды рған»  журналында жарың  көрді.  «Айға  сапар» 
пьесасына  балалардың  ойын  кезіндегі  шағын  тартыс- 
тары  негіз  болған.  Ойынға  келген  Сәуле  түйінш екке 
нан,  май, колбаса салып ала келеді. Асқар оған:  «Күнге 
ж ақындағанда  еріп  кетеді,  майды  нанға  жағып  жеп 
алайың» 
деуі бала психологиясына саи ш ы ққан сөздер 
болуымен  өсерлі.  Сәулені  өздерімен  бірге  «айға»  ала
63

барғысы  келмей,  онысын  білдірмегенсіген  Асқардың: 
«Басыңда  ш лемің  ж оқ,  аспанда  ж ел  қатты   болады, 
і 
ңүлағыңа ж ел т и е д і » д е у і  де бала үғымына сай сөздер. 
Төкен деген баланың дүрбісін қы зғанған Асқар:  «Дүрбі 
керек,  біраң  ауыр  болады »,-  деуі,  Төкеннің:  «Мүның 
салмағы  түспейді,  мойнымнан  тастамаймы н»,  -   деп 
ж ауап  қайтаруы бала мінезінің аңқаулы ғы н  көрсетеді. 
Соңында  айға  бара  ж атқан  балалардың  ңызыл  ту  ала 
кетулері де сол кездегі кеңестік идеологияға сай наным-  V 
ды ш ы ққан . Ж алпы  бүл пьесада ал ып-үшып бара ж атңан 
өткір  тартыстың  ж оқты ғы   ш ығарма  кейіпкерлерінің 
толығымен  аш ылмай,  тек  сипатталып  өтуіне  әкелген. 
Ж анүядағы   бала мінезін,  оның өзіндік  психологиясын 
көрсетуге талпынған  пьесалардың бірі  «Ж ез қоңырау» 
деп аталады.  Авторы  -  Ж .  Молдағалиев.  Пьеса өкесіне 
өкпелеп  үйден  кетіп  ңалған  баланың  монологымен 
басталады.  Өзімен-өзі  қалған  Ж аңы п  өкесінің  мінезін 
түсінбей  былай  дейді:  «Әкемнің  мінезі  ңызың.  Апама 
үрса  береді.  Бүйте  берсе  мен  оны  ж аңсы   көрмеймін. 
Бүгін  ж ылңы дан  келді  де,  ш ай  неге  қойылмаган  деп 
айғай  салды.  Ал  мамамның  ңолы  тиді  ме?».  Осылай- 
ш а,  әкесіне  ренжіген  бала  мамасын  ж ақтап:  «Түске 
дейін кір ж уды, сиырды өріске айдады, ж үгіріп лөпкеге 
барды,  ферманың  ыдыстарын  жуды»,  -   дейді.  Әкесі: 
I 
«Мамаң  кетем  деп  отыр.  Сен  кіммен  ңаласың?»  -   де- 
генде,  Ж ақы п:  «Мамаммен  қ ал ам ы н » ,-  деп  жауап 
береді.  Әкесі:  «Онда ңалаганыңды ал»,  -  дейді.  Ж аңы п 
әкесі әперген ж аң а бәтеңкесі мен ж ез ңоңырауын алып 
кетіп  ңалады.  Алайда,  бақш а  ішінде  ж аты п  өрі  үйге 
ңайтңысы  келіп  ол  ңоңырауын  қағып-ңағып  қалады. 
Әкесі тауып алып, екеуі мөре-сәре болады. Іздеп жүрген 
әкесіне  оның  бірден  ш ы қпауы ,  ңоңырау  үні  арқылы 
«хабар»  беруі  баланың  мінезіне,  бала  психологиясына 
сай  ш ы қңан.  Автор пьеса  кейіпкерлері  арңылы  шағын 
болса  да  психологиялық  портрет  ж асауға  тырысңан. 
Ш ығармадағы тартыс та бала ж ан дүниесінің іш кі тар- 
тысы  ретінде  көрінген.  Ал  С.  Қасимановтың  қуы рш ақ 
театрына  арналған  «Үзын  қүлаң»  пьесасы  ертегілік
64

таңырыпта  ж азылған.  Автор  оқиғаның  балаларға 
түсінік^гі болуын көздеп, бастаушы кейіпкер алған.
Бастаушы: Қорқа-қорқа аң қоян өлер халге жетіпті, 
берекесі  кетіпті.  Сонымен  сол  цоян:  «Шагыстырып 
аңдарды, жауластырып малдарды, сөйтіп олжа  таба- 
йын, ңызыгына батайьін»  деп ойлайды. Қоян зьірлаган 
бойда 
қойга 
келеді.
«Қоян:
Қоңыр қой-ау, цоңыр қой!
Мен де өзіңдей момын еой 
Жейміз дейді төрт бөрі,
Төртеуі де көк бөрі.
Бцл қорьіққа енбеңдер,
Қойшы айдаса көнбеңдер,
Енді мцнда келмеңдер», —
деп  ңойды  қасқы рға  қарсы  қоюдан  бастайды.  Алайда, 
қойлар оның сөзіне ермейтіндерін білдіреді.  Қоян одан 
кейін түйе л ерге, биелергекеледі. Бірақеш кім оны ңсөзін 
елемейді.  Осы  жағдайды  естіген  аң  патшасы  арыстан 
оны ұстап әкелуге бұйырады. Барлың аң мен қүс қоянды 
іздейді.  Үкі  қоянды  көріп  ңүлағынан  үстап  алады  да, 
жыбырлаған ерінінен шоңып қалады.  Қоян ж үлқынып 
ңалып,  Үкінің  тырнағынан  шығып  кетеді.  Содан  бері 
ңоянның еріні ж ы ры қ, ал қүлағы  үзын екен деп бастау­
шы әңгімені аяңтайды.  Пьесада сөз тасып, өсек айтқан 
қоянды  сынай  отырып,  оның  ерінінің  неге  ж ы ры қ,  ал 
қүлағы ның  неге  үзын  екенін  өзінше  түсіндіріп  өтеді. 
Ш ығарма  тартымдылығы  оның  шынайылығы  таптық 
тартыс  көздемегенінде,  оның  табиғат  қүбылысын 
ертегілік  мазмүнда  жеткізуінде.  Ж еті  буынды  өлең 
жолымен  берілген  қоянның,  қойдың,  түйенің,  биенің 
сөздері ж аттауға ыңгайлы әрі бала үгымына сай беріл ген | 
Сонымен бірге,  пьесада кейіпкерлер сөзі,  мінезі қазақи 
үғымда, үлттың ерекш елікті сақтай отырып жазылған. 
Пьесаның  үтымдылығы  да  осында.  Мысалы,  биенің 
коянға берген жауабын алайық:
5-№75
65

«Қасқыр барын білеміз,
Тәуекел деп жцреміз.
Қашсақ озып кетпеміз,
Қусақ басып жетеміз.
Сойылы бар қақтаган,
Жцйрігі бар баптаган,
Жылқышыга сенеміз.
Өзен жаққа келеміз,
Саялатып қцлынды 
Қцраққа да енеміз».
Осы  үзіндіде  мал  баңқан  ел  үғымына  сай  талай
түсінік  бар  екенін  көреміз.  Ондағы  ж ы лңы ш ы ны ң  со-
йылын қаңтауы , ж үйрігін баптауы да ш ынайы өмірден
алынған  суреттер.  Сондықтан  пьеса өз  маңсатына жет- 
кен туынды дей аламыз.
Ертегілік тақы рыптағы  тағы бір ш ығарма  «Теке мен 
лаң»  деп  аталады.  Авторы  — О.  Бодықов.  Бүл  шағын 
пьесада озбыр ңасңыр мен ңу түлкінің лақты  ж еу үшін 
істеген әрекеттері суреттеледі.
Л ақ: Мэ-э. Мені жеп қойсаң, әкем жылайды гой!
Ңасқыр:  Ух!..  Пух!..  Жьіламақ  тугіл  көзінен  қаньі 
ақсын!  Маган  керегі  қарынның  тоқтыеы.  Ал  мен 
жеймін!  (Үмтыла  бергенде,  «Қасеке,  Қасеке!»  -   деп 
Тулкі жцгіріп кеп, жолын бөгейді).
Қасқыр: 
Ух!.. 
Пух!.. 
Немене, 
осындай 
жерде 
қыстырылатын. әдетің-ай! Ух!.. Пух!..
Түлкі:  Қасеке,  кешіріңіз.  Мені  Жолбарыс  жіберді.  -  
Қасқырды  көрсең  сэлем  айт,— деді.  Берілген  үзіндіден 
Қасқырдың 
озбыр, 
ңызғанш аң 
мінезін 
көреміз. 
Озбырлығы  -   дөрменсіз  лаңңа  күш   көрсетуі  болса, 
қызғанш аңтығы  -   түлкінің  келгенін  жаңтырмауы. 
Одан ары қарай ңасқырдың қорқаң екенін де көрермен 
балалар  жолбарыстың  атын  естіп  ңаш а  жөнелгенінен 
байқайды.  Түлкінің  ңулығын,  қасңырды  алдағанынан 
бір көрсек, лақңа айтқан сөзінен тағы да байңаймыз:
«Түлкі: Етіңді жесем де, суйегіңді жемеймін. Көктем 
шьщцаи  соң  суйегіңнің  қасына  келіп,  лак  еткізіп
66

қцссам  цйқыдан.  оянгандай  тіріліп  кетесің
» ,-   деп 
лақты алдап қолға түсіріп түрғанда, Теке мен Бөрібасар 
ит  келіп  қүтқарып  қалады.  Пьесаның  үтымдылығы 
кейіпкерлерінің сөздерінің  нақтылы әрі бала  үғымына 
сай  берілуінде.  Өсіресе,  тартысқа  түсетін  қасқыр  мен 
лақ,  түлкі  меи  лақ  диалогтары  нанымды  ш ыққан. 
Қасқыр  лақты  жеу  үшін  бірден  күш  көрсетсе,  Түлкі 
лақты  алдап,  ауызына өзі  келіп түсетіндей жағдай  жа- 
сайды. Бүл көрермен балалардыңойында ңалып, қасңыр 
десе  — озбырлық,  түлкі  десе  -   ңулық  үғымдарынын, 
қалы птасуы на себебін тигізері даусыз. Осындай аңдар 
туралы  пьесаның  бірі  -   Ә.  Ақпанбетүлының  «Қайы- 
рымды  қасңы р»  туындысы.  Пьеса  қуыршаң  театрын- 
да  да,  драмалық  театрында  да  қоюға  ыңғайлы.  Кейіп- 
керлері  ш ағын,  тілі  ж аты қ  өрі  түсінікті.  Қысқаша 
шығарма  сюжеті  былай:  Қой  екі  ңозысымен  жайылып 
жүреді. Төбет оларды күзетіп отырады. Төбеттің қарны 
ашып,  тамақтануға  кеткенде  екі  бөлтірігі  бар  Қасқыр 
келеді.  Ш ығарманың негізгі оқиғасы осы арадан баста- 
лады.  Қасқыр  аң  қозыны  желкесінен  тістеп  арқасына
салып алады.
«Ңой: 
Көп  жасагыр,  көк  бөрі!  Тастаңыз  қоша-
қанымды.
Қасқыр: 
(Үлып)  Ау-у. 
Маган 
«аштан 
цал» 
демекпісің? Еш көрмегелі екі апта болды.
Қой: 
Мә-ә-ә. Ац цозым элі жас қой.
Қасқыр: 
Ау-у.  Білсмін.  Еші  ылбырип  шцр.  Тіскв 
жцмсац
. 
Сцйегі 
кемік.  Бір  шуйірін  қалдырмай
қылгы 
там ыз 
».
Осылайша,  Қасқыр  мөн Қойдың арасындағы диалог
өрбіп,  келе-келе Қасқырдың қозыларға жаны  аши бас* 
тайды.
«Қасқыр: 
Ту-у,  сөзің  төбеццйцамды  шымырлатты 
гой (жыламсырап ). Үнің қандай зарлы еді. Сай сцйегімді 
сырқыратты-ау»  -   деп  жцмсири  бастайды.  Щой  оның
осы сөзін пайдаланып, шөп жеуді цсынады.
«Қой:  Мә, 
мэңіз
, 
ең  болмаса  бір  тпалын  татып
көріңізши

жүктеу/скачать 9,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: