Л I м а. Ақтанова алалар әдебиеті (Қазақ балалар драматургиясы мәселелері) Оқу қуралы ifb u a h t p j f б а с п а с ы астана-2011

іштей  өкініші  мен  көңілсіздене  ңалғанын  білдіреді. 
Пьесаның  шынайы  шығуы  да  кейіпкер сезімімен  аста- 
сып келетін осындай сөйлемдердің күшінде.  Бақыттың 
өкесі соғыста, шешесі үйде қайтыс болып, оның жалғыз 
қалуы кейіпкердің тез есейіп,  өмірге деген көзңарасын 
өзгертуіне өкеледі.  Алайда,  автор  Бақытты  бірден  ере- 
сектерше сөйлете салмайды. Оның балалың мінезін жа-
сына сай береді.
«Ңасым. Айтпақшы, осы сен интернатта тцратын
боласың ба?
Бақыт.  Өзім  де  білмеймін.  Көріиілер:  «Үйіңді 
қаңыратып  қайда  барасың,  тым  щрмаса  бір  жылга
шыда»  деседі.
Қасым.  Шынында,  экеңнің  тіітінін 
тутпетпей,
ццірейщіп 
тастап кетуің цят болады.
Бақыт.  Шыдауын,  шыдармын-ау.  Бірақ  жалгыздық 
қиын екен. Әлі уйрене алмай 
журмін. 
Кейде 
тун 
ішінде 
ауьіз  жацта,  ңорада  іиайтандар 
жцрепгін 
сияқты.
Башпайлары сыртп-сырт етеді.
Қасым.  Ой,  қорыцқанга  қос  көрінеді. Қорықпастың
амалы  бар  гой
  -   сен  өзіңді  согыстамын  деп  ойла.  Егер 
қару-жарақ қоймасын тун ішінде кцзетсең, цайтер ең.
Бақыт. Е-е, онда 
уйыцтамайсың 
еой. Қолыңда авто­
мат».
Осындағы  Бақыттың  түнде  жалғыз  жатқаннан 
ңорңуы,  Қасымның  сенім бере,  қайрай  сөйлеуі  наным-
ды шыққан.
Әкесі соғыста қайтыс болған Бақытқа военком келіп 
Таурид  сенің  үйіңде  түрсын  дегенін  естігенде  қарсы 
шығып,  мінез  көрсетуі  де  сол  заман  шындығына  сай 
өсерлі шыққан. Автор Бақыт мінезін жан-жақты ашып,
оны өр ңырынан көрсеткен:
«Бақыт.  Неміс  пе?  Пәрселенге 
уй 
бергенше,  өртеп
жібергенім  жақсьі  емес  пе?!  (ащырақ)  Сіз  не  ай- 
тып  тцрсыз  өзі?!  Ендігі  жетпегені  төрімде  немісті 
талтаңдатып  қою  екен  гой.  Иесіз  уйді  басынгыңыз 
келе  ме!».
  Бақыттың  бүл  сөздері  шынайы  намыста- 
нып  түрғанын  көрсетеді.  Өйткені,  оның  бала  түсінігі
135

бойынша  әкесін  өлтірген  неміс  пен  жер  ауып  келген 
немістердің  арасында  айырмашылық  жоқ. 
Таурид 
Бақыттьщ  аяң  киімі  жоқ  болгандықтан,  сабаққа  келе 
алмай жүргеыін естіп өзінің ұлының етігін өкеп 
берген- 
де  де  алдымен  алмаймын  деп  қарсыласады.  Артынан 
Тауридтың үлы да  фашизмге  ңарсы  соғысып  жүргенін 
естіп, етікті алып қалады. Бүл арңылы автор 
Бақыттың 
қоныстанушы  немістерге  деген  көзқарасының  өзгере 
баетаған ын көрсетеді.
Пьеса оқиғасын шиеленістіруші орталың кейіпкер* 
дің бірі — Баттал. Ол согыстан бір көзінен айырылып кел­
ген майдангер адам.  Баттал бейнесінің шынайы шыгуы 
оның  сөйлеу  тілінде  қолданылған  орыс  сөздерінің  көп 
болуына да байланысты. Оның әпербақандау, айғайшыл 
мінезі соғыс  кезіндегі оқиғаларды  суреттеуге арналган 
шығармалардағы  басшыларға  үқсас  болып  келуі  өмір 
шындығының  көркемдік  шындықпен  үласатынын 
көрсетеді.  Батталдың  ой  өрісі  де,  білім  деңгейі  де  ша- 
малы,  сондықтан  ол  көбіне  айгаймен,  басңалар  да,  өзі 
де  түсіне  бермейтін  орыс  сөздерін  орынды-орынсыз 
қосуымен  алады.  Пьеса  басында  балалар  согысқа 
сүранбақ  болып  военкомга  барганын  білгенде  айтңан 
сөздері оның мінезіндегі қаталдық пен әпербақандыгыи 
дәлелдей түседі. 
. -
Мәселен:
«Баттал.  Бцларга  не  мэймөңке  керек.  Давай,  алга
тцсіңдер.  Табандарыңды  гпіліп  тпцрып,  т ак  сказать
KifHi-mifni  жцмыеқа  салмасам  бар  гои
.  Көздеріңе  кок 
иіыбын цймелетем,
 
і'
Военком 
(дауысы  ащыраң 
шыгады): 
Жолдас  ефрей­
тор!
 
V
?
Баттал.  Өй,  маган  экіреңдеме!  Сендей  капитанның 
талайын, орысша айтқанда, видали».
Немесе балалар жаңа  піскен бидайдан қуырып 
алып
келгендегі: 
-а 
: 
ь тЩ\>.
«Баттал. Жаңа!.. Мцндай өнерді кім  і/йретті сендер- 
ге-  Қалай гана тамақтарыңнан өтеді. Бцл бидай емес, 
оқ, оқ! ( Балалар шошынып қалады 
)... «Қарыны ашьт»
136

өлмейсіңдер.  Ана  жақта  от  кешіп  журген  әкелерің 
тойып  журген  шыгар.  Буларың  преступление!  Орыс 
ша  айтқанда,  под  сот  кетесіңдер.  Нанды  алдымен
майданга жөнелту керек.
Қасым (айқайлап): Баттал ага, мына бидайды төгіп
тастайық па?
Баттал  (теріс  қараган  куйі).  Жей  беріңдер,-  деген
сөздерін  алайық.  Кейіпкер  мінезі,  характері  сөйлеу 
тілімен  ғана  ашылатын  драматургия  үшін  жақсы 
шыққан  диалог  деуге  болады.  Өеіресе,  автордың  бер- 
ген ремаркасы мен Батталдың жай ғана «жей беріңдер* 
дегені шынайы шыңңан. Баттал мінезі, оның немістерге 
деген  көзңарасы,  өсіресе  Таурид  келгеннен  кейін 
ашыла  түседі.  Оның  білім  деңгейінің  төмендігі,  ой- 
өрісінің  таяздыгы  жалгыз  басты  өйелдің  үлты  неміс 
болганы  үшін  гана  қудалауына өкеледі.  Ол  ешкімді  де 
тыңдагысы  келмейді,  Баттал  үшін  немістің  бәрі  жау 
болып  көрінеді.  Гүлсім  мен  Баттал  арасындагы  диа­
лог  оның  тек  әпербақан,  айгайшыл  гана  емес,  соны- 
мен  бірге  елдегі  қиын  жагдайды  пайдаланып,  зорлың 
көрсеткісі келетіні де байқалады. Оның сөзінен Таурид- 
ты менсібейтінін де байқаймыз.
«Гүлсім. Үят болды-ау, цят болды.
Баттал. Кімнен, неміс кемпірінен бе?! ( куледі)
..Тулсім,  айналайын,  тек  өзіңді  жақсьі  көргеннен 
кейін гана айтайын, ендігэрі мцндай сөзді ңийталама. 
Немістерді жақтап сөйлегеніңді біреу-міреу естімесін. 
Согыстың  қайнап  тцрган  кезінде  жазитайым  боп 
кете  барарсың.  Байқа!»  —
  дегені.  Немесе  Гүлсім  оның
айтқанына  көнбегенін,  айдаганына  жүрмегенін  біл- 
геннен  кейінгі  қоқиланып,  сес  корсете  сөйлеуі  де  Бат­
тал  мінезіндегі  жагымсыз  сипатын  тереңірек  аша 
түседі.  Баттал  өзінің  ңадалган  жерден  ңан  алатын 
мінезі  Тауридтың  үлы  туралы  жоғарыға  жазып,  кел- 
ген  жауапты  Гүлсім,  военком,  Тауридтерді  қорңыту 
үшін  пайдаланганынан  көрінеді.  Белгілі  зерттеуші 
Р.  Нүрғалиев  пьеса  арқауы  болган  драмалық  түйін
137

Баттал  мен  Таурид  арасындағы  эрекетке  байланысты 
шыққанын айтқан.
Драмада  бар  өткір  тартыс  пен  шиеленіскен  түйін 
оның  кейіпкерлерінің  тіліне  байланысты.  Егер  эр 
кейіпкер  өзіндік  ерекшелікпен  сөйлеп,  өзіндік  лекси- 
калың  ңоры  болса,  сол  пьеса  табысқа  жетері  анық 
дегіміз  келеді.  Кейіпкер  тілі  оның  ой-өрісін,  психоло- 
гиясын,  ішкі  жан  дүниесін  көрсетіп,  сол  кейіпкердің 
сөйлегенінен-ақ  көрермендері  мінез  қырларын  тани- 
тындай  болуы  керек.  «Жаралы  гүлдер»  пьесасында 
С.  Жүнісов осы  шарттарды орындай алған дей аламыз. 
Онда  автор  соғыс  кезіндегі  жасөспірім  балалардың 
патриоттың әрекеттерімен бірге, қарапайым ауыл бала- 
ларына тән мінездерін де бере алған. Қандай ауыр еңбек 
етіп  жүрсе  де  бір-бірімен  ойнап,  ңалжың  айтулары, 
бірін-бірі демеп жүрулері олардың әрқайсысының азан 
шақырып қойған аттарынан басқа (Сыбызғы, Кеңірдек, 
Пипин Короткий) лақап  аттарының болуы,  бір-бірімен 
«жасырын»  тілде сөйлесулері сияқты детальдар балаға 
тән  мінезді,  әрекетті  шегелей  түседі  демекпіз.  Ал 
Батталдың балаларға соғыс туралы өтірік әңгіме айтып, 
көңіл аулауы да сенімді шықңан деуге болады.
С. Жүнісовтің «Жаралы гүлдердегі»  кейіпкерлермен 
«Әр  үйдің  еркесі»  пьесасында  тағы  да  кездесеміз. 
Алғашқы пьесада өздері бала болса, мүнда олар ата-ана 
ретінде  көрінген.  «Әр  үйдің  еркесі»  пьесасы  кезінде 
балалар  мен  жасөспірімдерге  лайың  шығармаларға 
арналган  жарыста  бәйге  алған  туынды.  Пьесада  өткір 
тартыс,  ңаңтығыс  жоқ.  Жас  оңытушы  Талап  пен 
Кәрібай  арасындағы  тартыс  өрбімей  қалған.  Мүндағы 
Талап  бейнесі  жасанды  шыңңан.  Оның  үнемі  жоғары 
пафоспен сөйлеуі, бір өзінің әрі әдебиетші, өрі спортшы 
ретінде  көрінуі  жас  оқытушы  ретіндегі Талап  бейнесін 
ашпайды,  қайта оның жасанды екенін көрсетеді.  Жал- 
пы қазақ өдебиетінде ескі жобаны үстанушы мен жаңа, 
жас буын өкілдерінің арасындағы тартысты көрсететін 
туындылар көптеп кездеседі. С. Жүнісов өзінің « Әр үйдің 
еркесі»  пьесасында  ата-аналары  мен  жасөспірімдер
138

арасьшдағы  тартысты  көрсетуге  тырысқан.  Пьесадағы 
Руслан, Тәнзила, Қанат, JI ида, Қарас, Андрей сияқты ба­
лалар арқылы қазіргі заманының жастарыныңбейнесін, 
олардың арман-тілектерін,  мақсат-мүраттарын көрсету 
ниеті  бар.  Алайда,  балалар бейнесін  өлі  де  жан-жақты 
аша түсу керек еді.  Мөселөн,  Балшекер мен Қасымның 
баласы  Қанатты  алайың.  Ол  ерке,  не  ішем,  не  кием 
демейді.  Тіпті  қай  оқуға  баратынын  да  анасы  кесіп- 
пішіп  қойған.  Қанат  Алматыға  бара  жатқан  анасына
көп  нөрсе  тапсырады,  ал  тапсырғанын  өкелмесе  оңуға 
бармайтынын айтып қорңытады:
«Балшекер. Иа, әкелмесем...
Қанат. Онда институтца туспеймін.
Балшекер. Мен ушін оқитын шыгарсың?
Қанат.  Сен  цшін,  мама,  сен  ушін!  (Кетпіп  бара  жа-
тып ) Мама, цмытпа!»
Міне,  осы  көріністен  дегенін  істетіп  үйренген  ерке
баланың  мінезін  байңаймыз.  Ол  анасының  қалай 
болганда  да  оңуға  түсіремін,  оқытамын  дегенін  өз 
мақсатында  пайдалануда.  Осындай  ерке  балалардың 
Талаптың сөзіне иланып, қой бағуға бара қалулары жа- 
санды сияқты. Пьесаның кезіндегі кеңес жастарын оның 
ішінде қазақ балаларын мал бағуға,  бригадалар қүруға 
үгіттеу науқаны кезінде жазылғаны көрініп түр.  10-сы- 
нып  оқушылары  облыстық  газетке  үндеу  жазғанын 
атқару  комитетінің  басшысы  білмей  де  ңалады.  Ал 
осының бәрін үйымдастырушы, үйытқы болушы Талап- 
ты кабинетіне шақырғанда, ол кешігіп келеді.
«Талап. Руқсат па екен, сэлеметсіз бе?!
Қасым.  Келіңіз,  ошырыңыз.  Щаншама  адамды  кут-
тірдіңіз гой.
Талап.  Жаңа...  бір  кешкі  мектепте  қосымша  сабақ 
өткізіп...»
Міне, өзі үндеу жазуға оқушыларды үгіттесе де, ол ар- 
мен бірге мал бағуға бармаған жас маман бейнесі осын­
дай. Жогарыда айтылгандай, шығарма кейіпкерлерінің 
жасанды, өсіреқызыл, тым түзу сойлеуі туындының да 
коркемдік қабілетін төмендетеді демекпіз. Осы орайда,
139

зерттеуші  Р.  Нүрғалиевтің:  «Жас  үрпаңты  биік  идеал, 
асқақ  мүраттарға  тәрбиелеу  ісінде  жағымды  ңаһарман 
жасау проблемасының  маңызы  зор.  Дегенмен,  адасқан 
тагдырларды,  шырғалаң жолдарды  көрсету арңылы да 
көп сабаң беруге болатындығын естен шығармау керек. 
Әйтпесе, сүттен аң, судан таза, үнемі мойнынан галстугі 
түспейтін,  көше  тәртібін  бүзбай,  тротуармен  ғана 
жүретін,  түзу ойлап,  түзу сөйлейтін,  ңолдан жасалған, 
қуыршақ  кейіпкерлермен  кімді  алдарңатамыз?»  — де­
ген  ойлы  пікірін  үнемі  назарда  үстасақ  дейміз.  «Әр 
үйдің еркесі»  пьесасының кейбір жекелеген көріністері 
сәтті  шыңңанымен,  жалпы  кейіпкерлер  галлерея- 
сында  кемшіліктер  көп.  С.  Жүнісов  дарынды  драма­
тург,  ол  «Ажар  мен  Ажал»,  «Жаралы  гүлдер»,  «Ңос 
анар»,  «Кроссворд немесе әзіл маскарад»,  т.б.  көптеген 
драмалың туындылардың авторы ретінде белгілі. Оның 
шыгармаларының кейіпкерлері әрекет үстінде өр түрлі 
мінез  даралыңтарын,  өздерінің  жеке  түлға  екендерін 
корсете  алатын  бейнелер. 
Сондықтан  автордық 
« Бәсеке »,  « Жаралы гүлдер » сияңты балаларга арналған
туындыларын 
жақсы 
шығармалардың 
қатарына 
қосамыз. 
-  
-: '  vv 
>
Үлы  Отан  соғысының  өсері  өлем  өдебиетінде  ин­
тернационализм,  халыңтар  достыгы,  бірлік  идеясын 
жаңа  ңырынан  көрсетіп,  тың  таңырыптар  тудыр- 
ды.  Осындай  тақырыпңа  жазылган  шыгармалардың 
бірі  Қ.  Сатыбалдиннің  «Темір  ңазың»  атты  драмасы. 
С.  Жүнісовтің  «Жаралы  гүлдер»  пьесасында  тыл- 
Да 
қалып,  ңажырлы  еңбектерімен  жеңіске  септігін 
тигізіп жүрген жасөспірімдерді  көрсек,  «Темір қазық» 
пьесасында  партизандар  арасында  жүрген  ңазаң 
жігіттерінің  өрекеттерін  байқаймыз.  Пьеса  оңиғасы 
Украина  жеріндегі  неміс  басңыншылары  мен  парти­
зандар  арасындағы 
с о р ы с т ы
 
көрсетуге  бағытталған. 
Мүндагы  негізгі  тартыс  украин  шалы  Тарас  пен  оның 
үлы  Микола  арасында  болады.  Украин  өдебиетіндегі 
Тарас Бульбаның сатңын үлын атып тастағаны сияқты, 
мүнда да Тарас өзінің үлы Миколаны атып өлтіреді. Сол
140

арңылы автор сатқындар ешқашан жер басып жүрмейді 
деген идеяны алдыға шығарған. Пьесада Тарастың қызы 
Наташа тапқыр, өжет болып көрінген. Үйде жасырынып 
жатңан жаралы қазаң партизаны Сайранды аман алып 
ңалу  үшін  неміс  капитаны  Фон  Таубені  алдауы  оның 
талқырлығын корсетеді. Автор үлы мен әкесінің,  әкесі 
мен  қарындасының  бір-біріне  сенбей,  бір-біріне  жау 
болып  түрғаны  арқылы  соғыстың  зардабының  жаман 
екенін,  тіпті туыс адамдарды алшақтататынын корсете
білген:
«Тарас.  Енді,  ең  алдымен, мынаның  кім  екенін  білу 
керек.  Шыныңды  айт,  Микола,  сен  кімсің?  Кім  боп
келіп тцрсың бцл цйге?
Микола.  Туган  экемді  көрдім  бе  десем,  тприбуналга
man болыппын ба тпагы да?
Тарас. (Миколаға шошына ңарап) Тагы да?
Бцрын да болган ба едің пгрибуналда. Не циіін?
Микола.  Өлгім  келмейді!  Аранын  ашңан  ажалва 
царсы жцгірмедім. Бар жазыгым осы әана. Бцл  не com? 
(Натпашага) Сенің сыртың гана гестапо екен гой».
Жалпы, кеңес әдебиетіне тон неміс басқыншыларын 
үсңынсыз,  әрі ақымаң,  әрі  қорңаң етіп корсету дәстүрі 
«Темір  қазықта»  сақталған.  Мәселен,  неміс  капита­
ны  Фон  Таубенің  үйде  сүзекпен  ауырып  жатқан  адам 
барын  естіп  шошып  кетуі,  партизандардан  қорқуы 
сияқты  эпизодтар  сол  дәстүр  жалғастығын  көрсетеді. 
Пьеса  арқылы  автор  неміс  тылында  жеңіс  үшін 
арпалысңан партизандар мен украин халңының ерлігін, 
халқының  ерлігін,  халықтар  достығын  корсетуді 
мақсат  еткен.  Соғыс  тақырыбына  жазылған  мүндай 
пьесалар  жеткіншектердің  соғыстың  жаман  екенін  өз 
беттерімен  түсінуіне  өсер  етері  сөзсіз.  Одан  беріде  бүл 
тақырыптағы пьесаларда драмаға төн тартыс, шиеленіс 
бедерлене  корінеді.  Автор  кейіпкерлер  арасындағы 
мүдде  қаңтығысын  шиеленістіре  көрсетсе,  оқиғалар 
қоюлана келе кең түрдегі тартысқа үласады. Драмалық 
шығарманың басты ерекшелігі тартыс екендігін акаде­
мик 3. Қабдолов та баса көрсеткен болатын /3 8 /.
141

Белгілі  қаламгер  Оралхан  Бөкеевтің  көптеген  пье­
салары  республикамыздың  театрларында  табысты 
ңойылып  келеді.  Қазаңтың  мемлекеттік  Ғ.  Мүсірепов 
атындағы  жастар  мен  балалар  театрында  жазушының 
Қ.  Қайсеновпен бірігіп жазган  «Жау тылындағы бала» 
пьесасы  1985  жылдан  бері  осы  театрда  сәтті  ңойылып 
келе  жатңан  туындылардың  бірі.  Сонымен  қатар, 
қаламгердің  «Мен  сізден  қорқамын»,  «Қар  қызы», 
«Қүлынымменің», «Текетірес», «Зымырайдыпоездар», 
т.б.  драмалық  туындылары  көрермендер  ықыласына 
бөленген  шығармалар ретінде  белгілі.  Автордың  «Жау 
тылындағы  бала»  атты  екі  бөлімді  драмасы  Үлы  Отан 
соғысы жылдарындағы халықтар достығы таңырыбына 
арналған.  Пьесаның  тілі  шүрайлы,  композициясы 
ширақ,  тартысқа қатынасатын  адам  саны да он  шақты 
ғана.  Бір  қарағанда  драмадағы  тартыс  әлсіз  болып 
көрінеді. Себебі мүнда трагедия комедиядағыдай өткір, 
бірден  көзге  түсетін  тартыс  жоң.  Драма  кейіпкері 
де  көп  адамның  бірі  болып  келеді.  Оның  басындағы 
қиын  жағдай  не  рухани  жүдеп,  азып-тозуына,  не  сол 
ңиыншылықты  мойымай  жеңіп  шығуға  негізделеді. 
Зерттеуші  Р.  Нүрғалиевтің:  «Түрмыстың,  семьяның, 
жекебастың  сан  ңилы  ңаңтығыстарын  сюжет  арқауы 
отетін  драма  гипербола,  гротеск  секілді  көркемдік 
қүралдарды  сараң  қолданады,  оның  есесіне  дөуір, 
нақты  детальдар,  табиғи  бояулар  бүл  жанрдың  өмірді 
реалистікпен бейнеленуіне көбірек мүмкіндік береді»,  — 
дегенін  ескере отырып,  О.  Бокеевтің  «Жау тылындагы 
бала»  драмасындагы  кейіпкер  дүниесінің іш кі  қуатын 
көрсетуге  тырыстың.  Автор  драмалық  оқиганы  бірден 
бастамайды.  Пролог арқылы кейіпкерлерін бейбіт өмір 
кезіндегі  әрекеттерімен  көрсетіп  алады.  Драманың 
бірінші  және  екінші  көрінісінде  де  алдагы  шиеленісті 
жагдайға  көрерменін  дайындау  гана  бар.  Бейбіт  өмір 
тыныштығын  бүзган  согыс  деген  сөз  үлкендерге  үрей 
тугызса,  согыс деген создің мәнін терең түсінбейтін Бо­
рис үшін жай гана ойын ретінде көрінеді.
142

Жомарт.  Майор  Мергенбаев  тыңдап  тур!  ( ІІІошы 
на )  Не?!  Қашан?!  Қай  жерде?!  Кімдер?!  ( Пауза ).  Қцп 
болады,  жолдас  полковник!  Калір!  Согыс!  Немістер 
шекараның өн бойынан иіабуыл жасапты.
Борис.  Ура!  Біз  де  солдат  боламыз!  (Анна  баласын
иіапалақпен тартып жібереді.)
Осы  көріністен-ақ  соғыс  өкелген  алапат  жамандық- 
тың  ыэғарын  байқауға  болады.  Одан  өрі  эвакуация 
кезінде  Жамалдың  ңайтыс  болуы,  Анна  Ивановнаның 
екі  баламен  жау  тылында  қалуы  сияқты  оқиғалар 
суреттеледі.  Пьесада  сатқын  келіншек  Тамараның 
өрекеті өлсіздеу шықңан. Тартысты ушықтыру үшін әлі 
де болса Тамара бейнесін күшейте түсу керек еді. Анасы- 
нан айрылған Серік басындағы қайғылы халді күшейту
мақсатында неміс барабандарының үніне «Топан» күйін

жүктеу/скачать 9,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: