Дауыссыз  дыбыстардың  жасалу  тәсіліне  қарай

т ,  с,  д,  з :   4)  еріндік  дыбыстар:  а)  қос  еріндіктер:  п,  б,  м
б)  тіс еріндіктері:0б,  в.
21-жаттыгу. 
Мына  сөздердегі  тіл  арты  дыбыстардыа  астын  сызыңдар:
Қағаз,  қабақ,  қаһарман,  қиғаштау,  қырықтық,  хал-ахуал, 
хауана,  ханым,  ханталапай,  хайуанат,  ж аһан,  жаһаннам,  ж аһат, 
жаһатты,  жаһілдік, зақмет,  зақым, зарық.
22-жаттыгу. 
Мына  сөздердегі  тіл  ортасы  дыбыстарды  табьщдар.
Әккі,  әккіс,  әкімдік,  әкімсымақ,  әкімшілік,  әлгі,  әлгінде,  әқ- 
гүдік,  әңгіме-дүкен,  әңгіртаяқ,  әңкі-тәңкі,  әрекет,  кекті,  кекіл, 
кекілік,  кекірік,  кегежу,  көздегіш,  көгілжім,  көгал,  көген,  кег- 
, орай,  көк.
23-жаттыгу. 
Тексті  көшіріп,  тіл  арты  дыбыстардын,  астын  сызыңдар.
Машина  совхозға  күн  шыға  жетті.  Қ арасай  сағынып  орал- 
ран  өз  жерінен  кез  алмай,  шыр  көбелек  айналған  далаға  тесіле 
қарап  келеді.  Ғасырлар  бойы  қалы ң  көде  басқан  кәне  даланың 
реңі  мүлдем  өзгерген.  Ойы,  қыры  түнып  тұрған  егін.  Анау  керш- 
ген  Есдәулет  қыстауының  тұсы  емес  пе?  Одан  әрмен  Сәлім 
шүйгіні,  иесіз  қоралар  бар  еді-ау.  Бәрі  жер  жұтқандай  кайда  сі- 
ніп  кеткен.  Оньщ  орнына  ш ағаладай  ақ  үйлер,  алды-артында  иін 
тірескен машиналар,  комбайн, трактор  (С. Ж-)-
24-жаттыгу. 
Текстен  еріндік  дыбыстарды  тауып,  оныц  қай  түріне  жата- 
тынын  ажыратыңдар.
— 'Биік  мансап — биік  ж арт ас.  Оның  басына  екпіндеп  үшып 
қыран  да  шығады,  ерінбей  еңбектеп  жылан  да  шығады!  Міне, 
осының  қайсысы  болдыд,  осы  отырғандар?  Қыран  болмасаң, 
халқын,  үшін  жылан  болдың  емес  пе!?—  деді  де,  қабағын  суық 
түйіп, өзге сөзден тыйылып отырып қалды  (М.  Ә.).
25-жаттығу. 
Тексті  оқып,  эр  дауыссыз  дыбыстық  үннің  катьісына  қарай, 
ж асалу тәсіліне,  орнына қарай дауыссыздар  екенін  ажыратыңдар.
—  И я,  халайық,  бүл  бір  асыл  мереке  болды,  шын  қуаныш, 
қалтқысы  ж оқ  халық  қуанышы.  Солай  болғанда,  бір  жағынан 
Абай  үшін  қуанамыз.  Ал,  осы  куаныштың  екінші  бір  тарауы 
тағы   бар.  Ол  өзіміздің  еңбегіміз  үшін  қуаныш,  жақсылық  үшін 
бірігіп,  ынтымақ,  тілек  қосып,  өз  дегеніне  жеткен  адам,  момын 
ел  үшін-қуанбасқа  бөла ма?  Бұл  анық  елдік жол еді,  әмсе  осын- 
дай елдіктің жолы  болсын!  (М.  Ә.)

БУЫН
Сөз  айтылғанда,  тұтас,  бірден  айтыла  алмайды.  Сөздердің 
айтылуында  ауа  толқыны  үзіліп-үзіліп  шығады.  Бір  сөздің  ішін- 
де  ауа  толқынына  негізделген  бірнеше  бөлшек  бола  береді.
Сөздегі  бір  дауыстының  немесе  дауысты  мен  дауыссыздың 
бөлшектеніп  айтылуын  буын  деп  атаймыз.  А на,  ата  деген  сөздер 
іштей  екі  бөлініп  айтылады:  а—на,  а—та.
Сөздің  буынға  бөлінуі  дауысты  дыбысқа  байланысты.  Сөзде 
қанша  дауысты  дыбыс  болса,  сонша  буын  болады,  өйткені  д а­
уысты  дыбыс. қана  буын  жасайды.  Дауыссыз  дыбыс  буын  ж асай 
алмайды,  ол  дауысты  дыбыспен  бірге  буын  қурамына  кіреді.
Мысалы:  қ а—ла,  е—нер,  ж ас—тық,  ет—кел,  за —ман,  та— 
ма—ша т.  б.
26-жаттыту. 
Тексті  оқып,  ондағы  әр  сөзде  қанша  буын  барын  айтыцдар.
Көктемнің  алғашқы  шуағы  кары  кетіп,  дегди  бастаған  ж ал- 
пақ  өңірді  сәскеге  қарай  қыздыра  түсті.  Әлі  де  тас  тебеге  ж а- 
қындамай,  орағыта  жылжыған  күн  кірпігі  ескі  жұртқа  көлбей 
кадалып,  дымқыл  бүйірін  жылыта  бастады. 
Қар  суы  сіқген 
төмпешіктер  шуаққа  бусанып,  әр  жерінен  сыздықтап  дем  шыға- 
ды.  Мәңгі  бұқтырып  қойған  алып  қара  қазанға ұқсайды  (С.  Ж -).
27-жаттығу. 
Мына  текстегі  сөздерді  буынға  бөліп  жазыцдар.
Абай  қарсы  үйде  оңаша  отырып,  соңғы  он  шақты  күннен 
бері  кітапқа,  қағазға  күндіз  де,  кеш  те  үділіп,  еңбек  етеді.  Тук- 
nip  үйде  Мағаш  пен  Кәкітай  да  өз  алдарына  кітап  оқып  ізде- 
нуде.  Оның  екеуі  де  бұл  күндерде  орысша  кітаптарды,  әсіресе 
жеңіл  тілмен  жазылған  қызық  романдарды  кеп  оқитын.  Өз  мә- 
жілістерінде  сол  оқығандарын  ауызша  әңгіме,  ертегі  қып  айты- 
сып отырады  (М.  Ә.).
28-жаттыгу. 
Мына  сөздерді  буынға  бөліп  жазып,  әр  сөзде  қанша  дауыс* 
ты,  қанша  буын  барын  айтындар.
Азат,  аспап,  ағажан,  айдар,  ақыры,  бағалаушы,  бағыныш, 
бақалшы,  бешпент,  бөдене,  бөкебай,  дәбдіректеу,  дәріхана, 
дәстүр,  денсаулық,  жиһангер,  жиһанкез,  жортуыл,  жуасу,  ит- 
арқа,  иықты,  иілгіш,  кейуана,  кейістік, 
кезайым,  кітапқұмар, 
мінеки,  рухана,  рұқсат,  сіріңке,  сырбаз,  тысқаяқ,  шәрбат,  шәр- 
дәрі.
Буынның  түрлері
Буын  жеке  дауыстыдан  және  дауысты  мен  дауыссыз  дыбыс- 
тардың  тіркесінен  жасалатын  болғандықтан,  оның  қүрамы  үне- 
мі  бір  қалыпта  болмайды.  Буын  құрамының  түрлііііб  болуына
15

байланысты  буынның  қазақ  тілінде  үш  түрі  бар.  Олар:  1)  ашық 
буын, 2)  тұйық  буын, 3)  бітеу  буын.
1.  Ашық  буын.  Тек  дауыстыдан  ғана  болған  немесе  дауыс- 
сыздан  басталып,  дауыстыға  аяқталған  буынды 
ашық  буын 
деп  атаймыз.  Мысалы:  а-ға,  а-ғе-ке,  ба-ла,  ба-ға,  бо-са,  т.  б.
2.  Тұйық  буын.  Дауыстыдан  басталып,  дауыссызға  аяқтал- 
ған  буынды  тұйық  буын  деп  атаймыз.  Мысалы:  ат,  аз,  ац,  ән, 
әр, өс, өр, ор, оз, ұқ,  ұт,  үк, ық,  ін, т. б.
3.  Бітеу  буын.  Дауыссыздан  басталып,  дауыссызға  аяқтал- 
ған,  екі  жағынан  дауыссызбен  қоршалған  дауыстысы  бар  буын­
ды  бітеу  буын  деп  атаймыз.  Мысалы:  бақ,  бел,  бол,  бұлт,  бур, 
жоц,  жент,  дат,  зор,  крл,  көл,  соқ,  тоқ,  паң,  таң,  заң,  мен,  нан 
т.  б.
29-жаттыгу. 
Мына  сөздерді  буынға  бөліп  көшіріп,  ашык,  буыннын,  астын 
сызыңдар.
Ада,  аза,  азалы,  ақы,  ата,  әке,  ә.не,  әлі‘  әрі,  әуе,  әуен,  баба, 
баж а,  бары,  бота,  бәкі,  бәсеке,  беде,  бора,  бура,  бута,  бүйі, 
бүгін,  ғарапа,  ғаріп,  дарын,  дәріле,  ендігәрі,  еселе,  ж ағала, 
жетеле, 
кебеже,  кейіпті,  кідіресіз,  қараш а,  қарасан,  мәлім- 
деме,  панала, салалы, тағала, тақырып.
30-ж апыт у. 
Мына  сөздерді  буынға  беліп,  тұйық  буынды  табыңдар.
Айла,  алғы,  аңғал,  арқар,  ашқыш,  әлгі,  әлде,  әлді,  әлпеш, 
әқгі,  әттеқ,  егде,  екпін,  екше,  елту,  емдеу,  ентік,  еңкей,  еңсе, 
епті,  епсіз,  еркін,  ерсі,  ертте,  ескі,  етженді,  итжеме,  аймақ, 
ойнақ,  ойла,  ойпат,  оқшау,  олжа,  оңғақ,  орғу,  орда,  орман, 
ортқы,  оспақ,  өзбек,  өзге,  өкпе,  өксік,  ектем,  өкше,  өлке, 
өлшем,  ендір,  өрт,  өткен,  уждан,  ұйқас,  уйқы,  ұйтқы,  ұлпа, 
ұрттап,  ұлттық,  умтЫл,  ұнтақ,  ұрт,  ұста,  ұтқыр,  ушқыр,  үздік, 
үлкен, ықшам,  ілмек,  індет,  ішкері.
31-жаттыгу. 
Мына  сөздерді  буынға  бөліп  жазып,  бітеу  буынның  астын 
сызыңцар.
Алмас,  алтын,  алшақ,  ашқылтым,  бағбан ,'  бағдар,  байбай- 
лат,  байқастау,  байланғыш,  байпақшаң,  бақталастық,  балгер, 
балғын,  балдақ,  балдыз,  балмұздақ,  балуандық,  балшық,  бап- 
кер,  барқылдақ,  басқыш,  батпан,  батпақ,  башқұрт,  башпай,  бей- 
мезгіл,  бейнетқор,  бейуақ,  белдестіру,  бозторғай,  болбыр,  бол- 
жам,  боттауық,  бұйрық, жемсау,  жентсіз,  жеңгей,  жерұйық,  жет- 
піс,  кәкпір,  кәрден,  кекшеңдеу^ 
көкқасқа,  көкпар,  келгір, 
күндік,  күпсін,  қырқар,  наукас,  райхан,  тәкаппар,  шәлкем, 
шәрбат,  шірітпек.
32-жаттыгу. 
Текстегі  әр  сөзді  буынға  бөліп  көшіріи,  айіық  буынның  ас­
тын  бір,  тұйық  буынның  астын  екі,  бітеу  буыннын.  астын  ирек  сызықпен  сы- 
зыцдар.
16

— 
Мен  білсем, — деп,  Абай  осыдан  ары  ж азыла  сөйледі.— 
Бул  іс,  исі  Тобықты  істеп  көрмеген,  тегі  үлкен,  белек  іс.  Ашу- 
дың  ісі.  Және  әділет  керек  әділ  ашудың  арыны  бар.  Арты  да 
алысқа  киынға  кетер.  Оны  кере жатармыз.  Бірақ  адамның  адамг 
щылығы  істі  қалай _ащсгағанынан  ғана  керінбейді  Қалай jjag ia- 
ғанынан  да  т^д ш ш д ы Г ^н Ір ү к сі  Ш ^іхш еуіііы ^Ж ігітек,  ауыл- 
‘ДІрйТГзарлатып  Тәкежан  баса  қонғанда,  Базаралы  айттьг^дёген 
■кёкті  сертті  естіп  ем.  Мынау  соның  алғашқы  серпіні  ғой  (М.  Ә.).
ҮНДЕСТІК  ЗАҢЫ
ЧҚазақ  тілінід  дыбыстары  сөз  ішінде,  сөз  бен-косымшаның, 
сез  бен  сөздід  арасында  бірціен-бірі  үйлесіп, 
біріне-бірі  жа- 
салуы,  айтылуы  жағынан  жақындап  отырады^/Мәселен:  бала- 
л а р ,   а н а -л а р ,  мектеп-те,  қыстақ-та  деген  сездерге  қосыл- 
ған  қосымшаларды  алайық.  Бала,  ана  деген  сездер  үннен  тұра- 
тыи  дауысты  дыбысқа  аяқталған.  Дауыссыз  дыбыстардыд  ішін- 
де  үні  көп  дыбыстар — үнді  дауыссыздар.  Сондықтан  дауысты- 
ға  аяқталған  сөзге  үнді  дауыссыздан  басталатын  қосымша 
жалғанып,  олар  бірімен-бірі  үн  жағынан  ыдғайласып  түр.
Сол  сияқты  мектеп,  ңыстақ  сөздері  қатац  дауыссызға  аяқ- 
талғандықтан,  оларға  қатаднан  басталатын  (-m e,  т а )   қосым- 
шалар  жалғанып,  олар  салдыр  жағынан  біріне-бірі  үндесіптүр.
Сонымен  бірге  бүл  мысалдардыд  бәрі  жуан,  жідішке  болып 
үндескен.  Бала,  ана,  қыстақ  деген  сөздер  жуан  болғандықтан, 
оларға  жуан  қосымшалар  жалғанған.  Мектеп  деген  сез  жідішке 
болғандықтан,  оған  жідішке  қосымша  (-m e)  жалғанған.
Сейтіп,  түбір  мен  қосымша  жуан,  жіцішке  дауыстылар_жа- 
ғын^н да  бірімен-бірі үндескен.
(Сөз  ішіндегі,  сез  бен  қосымша,  сез  бен  сез  арасындағы  ды- 
быстар'дыд  бірімен-бірі  үқсауын  үндестік  зады  деп  атаймыз.
Үндестік  зады  екі  түрлі:  а)  буын  үндестігі;  б)  дыбыс  үндес-
тігі
*
1 
БУЫН  ҮНДЕСТІГІ  (СИНГАРМОНИЗМ )
^ е з д е г і.  сез  бен  қосымшалардағы  дауыстылардыд  не  бір- 
ыдғай  жуан,  не  бірыцғай.жіңішке  болып  үндесуін-буын  үндестігі 
немесе сингармонизм деп  атай м ы з^ /
Үндестік  задына  сай  қазақ  тілінід  байырғы  сездері  не  бір- 
ыдғай  жуан,  не  бірыдғай  жідішке  болады.  Мысалы,  ата,  ана, 
ағаш,  баба,  баға,  бақыт,  нан,  сана,  намыс,  екі,  егіз,  жер, 
көіс&үн,  epic,  сен,  тесе, т.  б.
^ТКуан,  жідішке  дауысты  дыбыстар  мынадай  сезде  арала- 
сып келеді:
1. 
Б асқа  тілдерден  қ азақ   тіліне  енген  сездерде,  мысалы: 
кітап,  геолог,  кино,  қазір,  зфгщгм&тмт-ика, 
.  .

2. 
Біріккен  сөз  бен  кос  сөздерде  араласып  келеді.  Мысалы: 
шекара, 
баспасөз,  ақкіс,  алай-түлей, 
аман-есен,  ала-бөле, 
астьі-үсті,  асығыс-үсігіс.
Буын  үндестігі.бойынша  қосымша  сөздің  соңғы  буынына  үн- 
десе  жалғанады.  Мысалы: 
кітап-тпы,  қ а з ір -г і,  математика- 
д а н ,  баспасөз-ден,  ш ека р а -ға ,  аман-есен-дік, 
бақыт-тпь» 
өм ір-ге, а с а у-д а н , жет- е р , ө н е р -лі  т.  б ^
33-жаттыту. 
Ж уан  свздерді  бір  багана,  жіцішке  сөздерді  екінші,  аралас 
сөздерді  үшінші  бағана  етіп  теріп  жазьщдар,
Иса  таяқты  жібермей  түрғанда,  Тәкежан  кеп,  баласын  тоқ- 
татты.—  Бар,  Иса,  бір  топ  қой  ығып  кетті.  Бөлініп  кетті  талай, 
қой,  жүгір,  жүгірші  шапшац  соның  соцынан...  Ж ет,  жете  көрші 
жылдам! — деді.  Иса  Әзімбайды  таяғымен  қоса  итеріп  тастап, 
жүгіре  жөнелді.  Қолында  шоқпары,  үстіыде  жалғыз 
көнетоз 
шапаны  бар.  Етігі  де  шоцқиған  жыртық — тесігі  көп  еді.  Ж у п - 
ре  бере  өкшесінен  су  кіргенін  сезді.  Бірақ  оған  қараған  жоқ. 
Ығып  кеткен  қойдыц  артынан,  жазықсыз  малға  жаны  ашығав 
бетімен  қатты жүгірді  (М.  Ә.).
Сингармонизм  заңы  бойынша,  сөздің  соцғы  буыны  жуан 
болса,  жуан  қосымша,  жідішке  болса,  жідішке  қосымша  ж алға- 
нады.  Мысалы:  б а ла -ла р ,  ә к е -л е р ,  мектеп-ке,  кітап-m a p , 
цала- д а , к ө ң іл -с із .
34-жаттыгу. 
Мына төмендегі  сөздерге  қосымша  жалғаңдар.
Сабыр,  мағына,  рух,  сантиметр,  мануфактура,  мазмұн,  итар- 
қа,  бүрсігүні,  жаздыгүні,  бүқара,  бүлдірген,  қызметкер,  бал- 
дыр,  ахуал,  аукцион,  тұяқ,  түндік,  ұртыс,  участок,  фойе,  фут­
ляр, шахта, шаппашот,  рессор, реферат, оркестр, негатив.
95-жаттыгу• 
Қосымша  мен  сөздің  соңғы  буынының  астын  сызып,  қосым_ 
шалардың қалай  жалғанатынын  түсіндіріңдер.
Үйінде  төрт-бес  күн  мейман  боп  ж атқанда,  ол  екеуміз  бірге 
туған  баладай  және  тату  баладай  дос  боп  кеттік.  Ояу  кезде 
жүбымыз  жазылмай,  кайда  жүрсек  те  бірге  боламыз.  Кейде 
әдейі  қытығына  тиіп,  ашуландырайын  десем,  кеюдід  орнына 
күліп  жауап  береді.  Бойым  үйренгеннен  кейін,  басыныцқырап, 
кейбір  ж ағдайға  жәбірлік  көрсетем,  тулаудыд  орнына  ырқыма 
көн§ііереді  (С. М .)
/Б уы н   үндестігіне  бағынбайтын  қосымшалар. 
Қ азақ  тілін- 
дегі  қосымшалар  негізінен  буын  үндестігіне  бағынып  жалған- 
ғанымен,  біраз  қосымшалар 
бүл 
заңдылыққа 
бағынбайды. 
Ондай қосымшалар көп емес.
Буын  үндестігіне  бағынбайтын  қосымшалар  мыналар:
1. 
Көмектес  септік  жалғауы.  Мысалы:  д а л а м е н ,  санам ен 
а й л а м е н , ы қы ласпен, қөнаңпен*

2.  -нікі'  (-дікі,  -тікі),  -тай,  -тал,  -дар,  -еке,  -тар.
Мысалы:  щ аланікі, 
ә к е т а й ,  ө с ім т а л , 
д ін д а р ,  а ғ а е к е , 
кіріп-тар.
3.  -бей,  -би,  -кер,  -гер,  -қор,  -паз,  -қой,  -кеш,  -хана,  -кес. 
Мысалы:  бейшара,  бисаят,  ж ұмыскер, 
б а л ге р , 
ж ем қор, 
әс е м п а з, с ә н қ о й , а р б а кеш , е м х а н а , зиянкес.
4.  -ов,  -ова,  -ев,  ева,  -ин,  -ина.  Мысалы:  Х асенов,  Е с е п о ва , 
Қ а н а е в, Ж у м а ға з и н а .
Сингармонизм  заңы  бойынша  жалғанатын  қосымшалар  мы- 
надай  жағдайда  бұл  заңға  бағынбай  қолданылады:
1.  Соңғы  буында  ә  дыбысы  бар  сөздерге  қосымша  жуан 
жалғанады.  Мысалы:  кінэлау,  күмәндану.
2.  X  дыбысына  аяқталған  сөздерге  қосымша  жуан  ж алғана-
ды:
Мысалы:  тарихтан,  ц е х т а ,  ц е х т а р ,  иітрихты,
3.  Соңғы  бітеу,  тұйық  буынды  ю  дыбысы  бар  орыс  тілінен 
енген  сөздерге  жіңішке  қосымша  жалғанады.  Мысалы:  пара­
ш ю т е , полю ске..  .
’4.  Соңғы  бітеу,  тұйық  буында  я   дыбысы  бар  орыс  тілінен 
енген  сөздерге  жуан  қосымша  жалғанады.  Мысалы:  заряд т а р , 
п о л я р л ы қ ,  п о л я к т а р .
5.  Р к ,  р г,  к т ,  кс,  «/с,  л к ,  нг,  н к т   сияқты  дыбыстар  тірке- 
сіне  аяқталған  орыс  тілінен  енген  сездерге  жіңішке  қосымша 
жалғанады.  Мысалы -.  парк т е,  хирург т е р ,  Томскіден,  факті- 
с і з , ш ла н гісін ,  полк m e.
6.  К л ь ,  б р ь ,д л ь   дыбыстарына  аяқталған  сөздерге  және  бір 
буынды  жіңішкелік  белгіге  аяқталған  сөзге  жіңішке  қосымша 
жалғанады.  Мысалы:  ансамбльд ің ,  октябрьде, 
б и но кльден, 
р у ль д і
Зв-жаттығу. 
Төмендегі  сөздерге  сингармонизмге  бағынбайтын  қосымша- 
ларды  жалғап,  сөйлем  құрап  жазыцдар.
Сән,  бал,  саясат,  өнер,  арба,  ем,  жұмыс,  әке,  есім,  қала,  жол, 
Ж ұмабай, Ж ақы.
37-жаттығу. 
Сингармонизмге  байланысты  қосымшалардың  астын  бір,  ба- 
ғынбайтын  қосымшалардың  астын  екі  сызып,  тексті  кешіріңдер.
1.  М аған  сеніц  сезімталдығың  менен  әлдеқайда  күшті  сияқ- 
ты  көрінеді.  2.  Мен  онымен  ең  алғаш  өзінің  үйінде  кездестім.
3.  Бұл  арадан  Сырға  көшкенде,  Бүркіт  деген  баласы  кішкентай 
«ді.  4.  Мен  есімнен  танған  адамдай,  не  халге  ұшырағанымды 
■білмей  қалдым.  5.  —  Соңікі-ақ  болсын, — деді  әжем-  (С.  М.).
6.  Я  бір  өмірден  артта  қалған,  талғауы  тозған  біреу  де,  я  ниеті 
қара  зиянкес  (3.  Қабд.).  7.  Сол  жолда  қ азақ   хорунжий  тиіссіз 
кіріптар  етіп,  сіздің  қарауыңыздағы  қылмыстылар  отыратын 
турмеге қамады  (X. Ес.).
19

'  38-жаттығу. 
Сингармонизмге  бағынбайтын  қосымшаларды  тауып,  оларга 
талдау  жасаңдар.
1. 
Мұнда  бірнеше  жылдан  бері  тұрақты  үгіт  пункЩ  жұмыс 
істейді.  2. 
Бұл  спортшылардын,  есебінде  жер  шарындағы  240 
ел  және  басқа  да  жерлерде  тұратын  12  мың  радио  әуес^ой  дос- 
тары  бар  («С.  Қ.»).  3.  Нұр^кең  мен  Назаренко  п а р т о р г ^  орта- 
ға  алып  отырып,  есептеп  еді,  бүгінгі  жөнелтілген  астық  5440 
пұт  екен,  оның  екі  мың  тоғыз  жүз  сексейі  Айсүлудікі  де,  қалған 
екі  мың терт  ж үз  алпысы  Күнтуардікі  (Ә.  Ә.).  4.  Астанамыздьщ 
мәдени  дем  алу  парктерідід;  ауасы  қазіргі  көктем  күніңе  ж анға 
шипа  боларлық  лепке  толы.  5.  Мұнда  көркем  өнерпаздар  кол- 
лективтері ән шырқайды  (« С.  К,.»).
39-жаттыгу. 
Көп  нүктенің  орнына  жақшаиын.  ішіндегі  қосымшалардың 
тиістісін  қолданып,  жаттығуды  көшіріцдер.
1. 
Көтерілісшілер  үкімет  әскерлерінін,  отряд  (-теріне,  -тары- 
на)  үнемі  батыл  шабуыл  ж асауда  («С.  К,.»).  2.  Өзге  үшін  өзін 
өлімге  қиған  мынадай  ғажап  достықты  қай  ғасырда,  қай  елдің 
тарих  (-ынан,  -інен)  көрдіңіздер.  3.  —  Орманға  кеткен  ізі,  міне, 
сайрап  жатыр,—  деп,  ол  көзін  ізді  куалата  орманға  қарап 
еді,  бинокль  (-ді,  -ды)  көзінен  алмай  тұрған  Вера:  —  Паша!—• 
деп,  тұра  жүгірді.  4.  Ж оқ,  екі  мын,  метр  биіктіктен  парашют 
(-СЫ З, 
-сіз)  түсіпті.  5.  Ауыр  танк  (-ілер,  -ылар) 
сол  көпірден 
өте  бере,  оқты  төгіп  жіберді.  6.  Снаряд  (тің,  -тьщ)  қопарған 
топырағы  бөксемді  тегіс  баеып  қалған  екен.  7.  Егер  амандасу- 
ды  ұмытқан  болсам,  оған  сен  де  кінэ  (-лысың,  -лісің)  (Ә.  Ә.).
40-жаттыгу. 
Тексті  мәнерлеп  окып,  ондағы  жеке  сөздерге  жалғанған  қо- 
сымшалардың  буын  үндестігіне  катысын  айтывдар.
Кептердің келгеніне азаптанып,
Сұңқардан, ж апалақтан азаттанып,
Бәрінід жомарттығын салыстырып,
Отырды лашын қайран, ғажаптанып,
Бәрінің ерлігіне сүйсінеді,
Лашын да, риза болып исінеді.
«Бәрі де  менен  артық жомарт-ау»,— деп,
Өзіне күмәнданып, түйсінеді.
Кептерге айтты: «Саған тие алмаймын.
Сені енді жем қылуға қия  алмаймын.
Басқалар жомарт болған бір тоятқа,
Қалайша қызығуға ұялмаймын?..
Сен келдің, — уәдеңе со да татыр,
Тиюге саған қалай бармақ батыл?..
Мен риза, қайт» — деді де берді рұқсат:
Тимеді кептерге енді  лашын батыр  (С.  С.).
41-жаттыгу. 
Тексті  көшіріп,  сингармонизм  зацЬіна  сай  мысалдардык  ас-
ТЫН 
,

РахметтІң  үйі  толы  жастар.  Бес-алты  қыздар  да  бар.  Ж ас- 
тар күлісіп, сөйлесіп отыр.
Орталарында  қуанышты  Рахмет,  езуін  жимай  күліп  отыр, 
Оң  жағында  Мырзаш  бригадир,  сол  жағында  Үлбосын  комсо­
молка,  бригадир,  Ұлбосын  десе,  Үлбосын  емес  пе.  Еркектей  дене- 
нің  зорына  қарашы.  Міне,  біз  күліп  түрған  Үлбосынның  өрес- 
келдеу,  сонымен  бірге  көркем  бетін  көреміз.  Міне,  кәдімгі  біз 
білетін  Жылқыбай,  бұл  жасқанып,  қамығып  отырған  сияқты 
(С. Е.).
М ы  н а   с ө з д е р д і ң   ж а з ы л у ы н   е с т е   с а қ   т  а  • 
ң ы з д а р :   автоара,  ада  ету,  айсберг,  алаөкпе,  ара  ағайын, 
-арда  емген,  арияйдай,  арқа  омыртқа,  атауыз  (қысқаш ),  аты 
\_-  дйгілі,  басы  артық,  бата  оқыр,  босаға  аттау,  бүйен  іиек,  біраз, 
бір доға, бірсдрі,  екі елі.

жүктеу/скачать 11,26 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: