Факультеттерihe арналған жалпы редакциясын басқарған профессор М. Балақаев

У   ӘРПІНІҢ  ЖАЗЫЛУЫ
У.  әрпі  мынадай  жағдайларда қолданылады:
1.  Қ азақ  тілінде  у  әрпі  бірде  дауысты,  бірде  дауыссыз  ды- 
бысты  таңбалайды.  Мысалы:  сусыз,  улы,  тау,  бау,  ауа,  дәуір.
2.  У   әрпі  қосарлы  ыу,  іу,  ұу,  үу  дыбыстарын  да  белгілейді. 
Мысалы:  жуын  (жұ-уын),  оқу  (оқы-у),  беку  (бекі-у).
3. 
У
  әрпі  жуан  дыбысты  да,  жіңішке  дыбысты  да  таңбалай* 
ды.  Мысалы:  бару,  қуаныиі,  тау,  келу,  сөйлеу,  біреу.
4.  Бу,  жу,  ту,  қу,  жау,  сау,  ау,  суы  етістіктеріне  тұйық  етіс- 
тіктің 
у 
жұрнағын  жалғағанда,  олар  буу,  жуу,  ңуу,  жауу,  сауу, 
суу  болып жазылады.
82-жаттыгу. 
У  
әрпІ  бар  сөздерді  теріп  ж азып,  сөздегі  у   дыбысыньщ 
ж уан,  жіцішке,  дауысты,  дауыссыз  екенін  аж ыратыцыздар.
1.  Гүлсім  аулының  қасындағы  жерді  танып,  қуанып  кетті.
2.  Д ау  емес,  ақсақал  (Ғ.  С.).  3.  Көк долы  судан  Бақтығүл  көзін 
ала  алмай,  жартасты  ж ағалап  келе  жатты  (М.  Ә.).  4.  Бірақ 
сұлудын, да  сүлуы  бар  емес  пе?  5.  Тегі  ол  бізді  келеді  деп  тосып 
£>тырған  болу  керек.  6.  Текебай  мен  Қайрақбайдыц  ол  сөзге 
көнгісі  де  келгенмен,  оқуға  тез  қайтуымды  сылтау  қылып,  мен 
тоқтамадым.  7. — Бүл — Мәмбет  аулы, — дедім  мен  куанған 
дауыспен.  8.  Сенің  жазғы  каникулға  келер  шағыңда  Кэкеңді 
үзатады  (С.  М .).  9.  Кулевакин  қолын  қойды  (С.  Е.).
83-жаттығу. 
Мына  сөздерді  дұрыс  оқып,  мағынасы  түсініксіз  сездерді 
түсіндірме  сөздіктен  қарацыздар.
Наубет,  қаусыру,  қауіпті,  қауырт,  қиямет,  қиуада,  қуқыл, 
қулық,  қусьір,  науетек,  науат,  науыт,  сауығу,  сәурік,  суалма, 
сусар,  суу,  тауқымет,  тауысу,  тәуекел,  титул,  траулер,  туу,  уәде- 
лі,  уждан,  уағдалы,  уәжіп,  уақтау,  уыздай,  уылдырық,  уыстау, 
уыты, уыс,  улы,  уездік, уатушы, уайым, уағыз.
84-жа.ттыгу. 
Тексті  окып,  ондағы  у   әрпінін,  кандай  дыбыстың 
(ңе  ды- 
быстардың)  орнына  қолданғаньін  ажыратыңыздар.
1.  Мен  осы  жуас  емес  пе  едім,  қап!..  12.  Ол  суреттің  сыртын-- 
Дағы  жазуын  оқыды. — 3. — Инженер  Дәуірүлының  үйін  білесіз 
бе? — деді  (С.  Е .).  4. —  Бәйеке,  қазір  тамақ  ішуге  де уақыт  тар, 
тығыз  бір  жұмыстармен  тон-тері  заводына  барып  қайтатын  ша- 
руам  бар.  5.  Ол  қалаға  ж аяу  жүгірді.  6.  Үшеуі  де  үнсіз.  7.  Ха-> 
лықтың  қолын  білімге  жеткізу  керек;  'өнерге  үйрету  керек,  міне, 
мақсаттьщ үлкені — осы  (X. Ес.).
М ы н а   с ө з д е р д і ң   ж а з ы л у ы н   е с т е  
с а қ т а -  
Ң ы з д а р :   футляр,  футуризм,  адуын,  ажуа,  айуан,  а щ у ,  ала- 
суан,  алжу,  алуа,  аруана,  атауыз,  ауыз  су,  ауыз  уылу,  аиіудас, 
әуе, бас  ию,  баяуырақ,  бас  болу,  бас  асау.
45

85-жаттыгу. 
Екі  у   (уу)  аркылы  жазылған  сөздерді  теріп  көшіріп,  оның 
уу  болатын  себебін  түсіндіріқіздер.
1.  Темір  пісіруге,  сиыр  саууға  дейін  сол  шіркін  істейді  v 
екен  (Ғ.  М.).  2.  Торайларды  бәрін  жууга  әзірлеп  қойдыңдар 
ма?  (А.  М ак.).  3.  Отардағы  малды  сумен  қамтамасыз  етуде  di- 
pas  қиыншылықтар  туу  мүмкін  (С.  Е.).  4.  «Алып  анадан,  ат 
биеден»  дегендей,  Еркін  сияқты  сымбатты  .сұлу  жігіт  осындай 
ғана  әйелден  тууға  тиісті  ғой.  5.  Біздің  елде  «Қыз  қуу»  атала- 
тын  ойын  бар  (С.  М .).  6. — Екеуіміз  бүгін  Мисауытов  заводын- 
дағы  жүн  жуушыларға  барамыз, — деп,  әлдебір  сыр  аңғарт- 
қандай,  күліп  қойды  («Б.»).
86-жаттыгу. 
Төмендегі  сөздерде 
а ,   е ,  о,   ө ,  ү ,   ү ,  V,  и  
әріптерінін 
қолданылуына,  емлесіне  талдау  жасацыздар.
1.  Әжім  басқан  ақылды  көзімен  аудиторияда  өзін  тына  тық- 
дап  отырған  алпыс  студентті  шола  сөйлеп  түр.  2.  Ол  үй  де  сан 
сырлы  шындыққа  куә.  (3.  Қабд.).  3.  Мені  қуанышпен  қарсы  ал- 
ған  Баршагүл  жеңгей,  бірер  күннен  кейін,  ойда  ж оқ  ж адалы қ 
айтты.  4.  Біреудің  бойында  бар  сұлулығын 
айту — үялту 
емес.  (С.  М .).  Оқу  дегенің  дұрыс,  бірақ  оны  күту  қажет.  6.  Шай 
ішіп  отыруға  уақыт  тар  (X.  Ес.).  7.  Ёндігі  мақсаты — Ләйләні 
уәзірге  үнағандай  түрде  көрсетіп,  сатып  жіберу.  8.  Меруерт  әлі 
күнге  шейін  тосып  отыр  ғой  дейді  (С.  Ш.).  9.  — Үлкен  кісіге  бие 
қуу  үят  болар, — деді  Күбайра  Асанға.  10.  Енді  жігіт  жауабын 
сабырсыздана  күткендей — там ақ  кенеу,  сыбырласу,  қозғалып 
қоюжиіленді.  (X. Ес.).
М ы н а   с ө з д е р д і н ,  
ж а з ы л у ы н   е с т е  
с а қ т а -  
ң ы з д а р :   аза  бойы,  азу  тіс,  айхай  (одағай),  айыр  ер,  айыр 
өркеш,  ақ  бас,  ақ  көңіл,  ақ  іии,  ақ  сары,  ақ  бөкен,  ала  ауыз, 
ала көз,  аллея,  алып сатар.
ДАУЫСТЫ  Ы ,  I   ӘРІПТЕРІ
Ы , 
і
 — жуан,  жіңішкелі  жұгі  болып  айтылатын  езулік,  қы- 
саң  дыбыстар,  олар  сөздің  барлық  буыңында  қолданыла  береді. 
Мысалы:  ырыс,  бөлім,  топырақ,  іиіі,  кітап,  көңіл,  сырым,  қызыл, 
жапыраң, мейірім.
87-жаттығу. 
Ы ,  і  
дыбыстары  бар  сөзді  теріп  жазып,  ол  дыбыстар 
сездердіц  қай  буынында  жазылғанын  айтыңыздар.
1. 
Қолдарының  үзын  салалы  қап-қара  саусақтары  бүркіттің 
тұяқтарындай  болып  бүрісіп, тырысып,  сіңірі  тартылғандай  көрі- 
неді.  (М.  Ә.).  2.  Сыртым  мүздай  болғанмен,  іщім  лаулап  жанып 
тұр  (Ғ.  М .).  3.  Ауылдан  аттанарда,  біз  тез  кетіп  қалуға  елді  қи-- 
май,  оны-мұныға  бөгеліп,  ақсақалдардыд  жүрейік  дегей  мезгілЬ
46

нен  кеш  шығып  едік  (М.  Ә.).  4.  Ондай-мұндайды  білетін  адам 
еді,  кім білсін  қолынан не келерін  (Ғ. М .).
Л ,  р   дыбыстарынан  басталып,  одан  кейін 
а,  е ,  з,  у,  у,  и  
дыбыстары  келетін  түбір  сөздердің  басында  ы,  і  әріптері  ж а- 
зылмайды:  лай,  рас,  рет,  лайьщ,  рух,  риза,  рең,  лезде,  леген  т.  б. 
Бұл  ережеге  мына  сөздер  бағынбай  жазылады:  іле-шала,  ілесе 
(шықты),  іле  (салып),  ілу,  ілулі,  ілуде  (біреу),  іреу,  іре,  іру, 
іриді. 
^
М ы   н а   с ө з д е р д і ң   д  а з ы л у ы н  е с т е  
с а қ т а -  
ң ы з Д а р :   лаң,  лайық,  рай,  рас,  лезде,  ренжу,  рүқсат,  ризық, 
рең,  лас.
88-жаттыгу. 
К®п  нүктеніқ  орнынаь*,  і   әрійтерінің  тиістісін  ж азып,  ж ат- 
тығуды  көшірідіздер.
1.  Оған  ...лесе  Қожа  да  колонияға  ...ле-шала  келіп,  мені  оя- 
тып,  ұрыны  шығарып  бер  деп,  тспсініп  тұрып  алды  (А.  М ак.).
2.  Өзгелері  қос  атпен  тартқандай,  қосалқы  мұгалім  жалдаумен 
...лігіп  келеді  (Ғ.  М .).  3.  Ол  ...нтыга,  ж ас  балаш а  құмарлықисн
тьщдап,  күй  сарыпьтпа  ...лесс  берді  (Ғ.  Мұст.).  4......лғіі  бір  абыр-
сабырдыц  астында  қалған  Игілік  мүны  көзіне  ...ле  қоймаганына 
...ренжи  дс  алған  жоқ  (Ғ.  М .).  5.  ...стық  ...леп.  6.  — Ж оқ,  жоқ, 
...рүқсат  жоқ.  8. — Бұған  .менід  көзі.м  обден  жетті, — деді  қыз 
салқын  ...лебізбен  (X. Ёс.).
89-жаттыгу. 
Көшіріп  ж азы п, 
ы ,  і  әріптерінің  астын  сызыңыздар,  ол 
дыбыстар  и   арқылы  таңбаланса,  оиыд  астын  екі  сызыңыздар.
I.  1.  Ш апағат  пен  Дияс  аттанған  соң,  өзімнің  ең  қиын  бір
ісімнін, басына  келдім  (Ғ.  С .).'2.  Екатерина  Григорьевна  мен  Л и ­
дочка  екеуі  абаж адай  бос  бөлмеде,  естерін  жия  алмай,  тіпті  аб-
дырап  отыр  екен.  3.  Оксана  диванға  қисая  кетті  (А.  М ак.).
4.  Қариялардың  өмірден  теріп  алған  даналығы  көп.  5.  Зам-аны- 
мыздың  қиян-кескі  күресі  ерлік  пен  қайратқа  қоса,  бізді  үлкен 
мінге үрындырған  да  кездері  етті  ғой  (Ғ.  С.).  6.  Үмытпасам,  ше* 
шесінің  аты — Ж әния  (С.  М .).  7. — Сіздің  қосшы,  балаңыздьщ 
аты  Дияс  па,  Ілияс  па? — деп  сүрады.  8.  Салқын  қазы,  тұздаған 
қияр,  қырық  қабат...  9. — Ал,  ұл  болсаң  ше? — деп,  үй  қожасы 
күлкісін  тыя  алмай,  көзініқ  жасын  сүртіп  жатыр.  10.  Тым  қияда 
түр-ау өздері  (Ғ.  С.).
Ы ,  I   ӘРІПТЕРІ  ТҮСІРІЛІП  ЖАЗЫЛАТЫН  СӨЗДЕР
Ы , і  әріптері  сөздің  түбіріне  жазылғанмен,  дауысты  дыбыс- 
тан  басталған  қосымша  жалғанғанда,  сусып  түсіп  қалады.  Ол 
мынадай  болады:
1. 
Есім  және  етістіктерге.түрлі  жүрнақтар  жалғанғанда;  мы­
салы:  орын(а)  — орна,  жиын  (ал)  — жинал,  буйы р(ық)  — бұи-
47

рық,  ңоры ң(ы т )— қорқьіт,  ойы н(а ) — ойна, 
а у ы р (у ) — ауру, 
үрік  (ек)  —  үркек,  айыр  (ыл)  — айрыл,  уақыт  (ылы)  — уақты- 
лы,  қырьщ(ыншы)  — ңырқыниіы,  қайыр(ыл)  — қайрьіл,  қи ы н (а)
— к,ина.
2. 
Зат  есімдерге тәуелдік жалғаулары  жалғанғанда;  мысалы: 
ойын{ы ) — ойны,  орын{ы ) — орны,  мұры н(ы ) — мүрны,  ерік- 
( і ) — еркі,  көрік  ( і ) — көркі,  х а л ы қ (ы )— халқы,  ауыл{ъ\)  — 
аулы.
Е с к е р  т  у  :  Егер  ы,   і   дыбыстары  тәуелдік  ж алғауы   ж алғанғанда,  а.чык. 
естілсе,  немесе  оларды  түсіріп  айтқанда,  сөз  мағынасы  өзгеретін  болса,  ы,   I 
әріптері  сөзде  сақталады .  М ысалы:  щ й ы р а ,  бақыты,  киімі,  бұйымы,  дәуірі,  иығы, 
гіейілі,  қадірі,  ырымы,  жарымы'  ұстаның  көрігі
 
(ұстаны қ  көркі  болса,  мағына 
басқаш а  болады ),  ңұлақтың  қүлы ғы   (оны ң  қүлқьі  басқа  мағы нада).
3) 
Сан  есіім,  етістіктерге  -а у   [-е у,  у   қосымшалары  жалған- 
ғанда.ь/,  іәріптері  түсіп  қалады.  Мысалы:  а лт ы (гү )— алтау, 
ж ет і(еу)— жетеу,  е к Ң е у ) — екеу,  кем і(у ) — кему,  тощы(ү)  — 
тощу,  оқуы  (у)  — оцу,  жібі (у )  — жібу,  иі  (у )  — ию,  кейі  (у)  — 
кею.
90-жаттығу. 
Мына  сөйлемдердегі  Ы,  I  дыбысы  түсіріліп  айтылған  сөз- 
дерді  табыңыздар.  Олардың  жазылмаған  себебін  түсіндіріңіздер.
1. 
Ж үка  ерні  қаймақтанып  Күләйым  жымиды.  2.  Досан  тұра 
жөнелгенде,  дастарқан  жинала  бастады.  3.  Екеуінің  орны  да 
қазір  бос,  қолайлы  адам  жоқ.  4.  Кел  басынан  ж аңа  мектеп  ор- 
найды.  5.  Қітапхана,  оқу  залы,  бильярд,  шахмат,  дойбы  ойнай- 
тын,  әрі-дем  алатын  бөлмелері  де  бар.  6.  Ж айлау,  қыстауда 
ойын-сауық,  мәдени  істерді  жөнге  салу  да  екеуіміздіқ  мойны- 
мызда  болды.  7.  Көл  көркі  жаратылыстың  өзіне  біткен  сұлулы- 
ғымен  толықсып,  сәні  де  жарқын  тартады  (F.  С.).
91-жаттығу. 
Орфографиялық  сөздіктен  і,  ы   әріптерінен 
басталатын 
сөздерді  оқып,  жазылуы  қиын  не  жазылуы  таныс  емес  сөздерді  өшіріп  жазы- 
қыздар.
Ы ,  I   ӘРІПТЕРІНІҢ  СӨЗГЕ  ҚОСЫЛЫП  ЖАЗЫЛУЫ.
Орыс  тілінен  енген  сөздер  нд,  лп,  нк,  кт,  нг,  мб,  ск,  фт,  нт,  мт 
дыбыстарына  аяқталғанда,  оларға 
дауыссыздан 
басталатын 
қосымшалар 
ы, 
і  дәнекер  әріптері  арқылы  жалғанады.  Мыса­
лы:  фонд-ы-ны,  киоск-і-ден,  объект-і-лер,  митинг-і-де,  факт-і-ге, 
акт-і-нің т. б.
92-жаттығу. 
Түбір  мен  косымшаның  арасында  қолданылып  түрған  дәне- 
кер  ы ,  I  әріптерінің  астын  сызыщлздар.
L  Бүгін  фронтовиктердің  митингісі  болады.  (X.  Ес.).  2 . — 
Қарағанды  Одақта  үшінші  көмір  бассейні  болатыны  сөзсіз, —
48

деп,  жауап  беретін  Смертюк.  Кузбассқа  қарағднда,  Қарағанды 
Магнитогорскіге  екі  есе  жақын  («Ж-»).  3.  «Қлуб  қашан  бола­
ды?»  деген  тілші  хатын  тексергенімізде,  онда  айтылған  факті- 
лер  толығымен  анықталды  («Л.  Ж-»).  4.  Бұл  объектінің  қүры- 
лысын  тездетуді  қажет  ететін  кептеген  мәселелер  әлі  де  шеші- 
мін  таппай  отыр  («С.  К,.»).  5.  Картоп  дақылының  жете  бағалан- 
бау  фактілерін  Аякөз  өндіріс  басқармасына  қарасты  шаруашы- 
лықтардан  көруге болады  («С.  К,.»).
93-жаттығу. 
О рфографиялық  сездіктен  қосымшалары  ы ,  і
 
дәнекері  ар- 
қылы  ж алганаты н  бірнсше  сез  теріп  жазыңыздар.
94-жаттығу. 
Текстегі  дауысты  дыбыстарға, 
олардыц  емлесіне  талдау 
ж асаны здар.
Бәкірдің  бір-екі  рет  барып  көрген  штабы,  оны  таниды,  жол 
ашык,  салғаннан  салып  отырып  Семеновка  қаласына  барып, 
Степановтың  ж атқан  үйіне  Бекболатты  барлық  жолдастарымен 
алып  барды.  Қаланың  орта  бір  жерінде  орнатылған  үлкен  зеңбі- 
рек,  жан-жақта  пулеметтер,  қаланың  іші  қыбырлап  жүрген  сол­
дат  пен  сары  ала  киінген  офицерлер.  Қылт  етіп,  қате  басса  — 
аңдып  түрған  ажал.  Адам  баласы  батып  бара  алмайтын  осын- 
дай  қорқыныш  тұзақтың  ішіне  қорықпай-ақ  Бекболат  жетіп 
барды.  Мүндайдың  талайын  көрген  жүрегі  бүлк  еткен  жоқ 
(С.  Ш.).
М ы   н а  
с ө з д е р д і ң  
ж а ' з ы л у ы н   е с т е   . с а қ т а ң -  
д  а р:  екі  үшты  (ж ауап),  ең  әуелі,  ер  жігіт,  ер  жеткен,  еш  уа- 
ңытта,  жан  басы,  жанкешті,  жанкүйер,  жан  сауға,  жёл  буаз, 
жел  өкпе,  жер  жүзі  (-лік),  жылан  қияқ,  зар  илеу,  зар  болу.
Я ,  Ю   ӘРІПТЕРІНІҢ ЖАЗЫЛУЫ
Я.  Ю
  әріптері  мынадай  орындарда  қолданылады:
1. 
Я, 
ю   әріптері  йу,  йа  дыбыстарын  таңбалайды:  тоят,  'қоян, 
ою,  ңою, юрист,  аяз.
Е с к е р т у .   А й у а н   (ха й у а н ),  миуа,  хиуа
, 
бейуақ
 
осы  қалнында  жазы­
лады.
2. 
и
  дыбысына  біткен  'етістіктерге  тұйық  етістік  пен  көсем- 
шенің  -у ,  -а   жұрнақтары  жалғанғанда,  ю ,  я  болып  жазылады* 
к и + у — кию,  ж и+ у—жию,  қ и + а —ңия,  ж и+а—жия,  сы й+ у— 
сыю,  тый+у—тыю,  сый + а—сия,  тый + а—тыя.  Йы,  йі  дыбыста­
ры на  аяқталған  сөзде  де  у   жұрнағы  ю   болып  жазылады.  Мы­
салы:  б айы + у—баю,  к е й і+ у —кею.
3.  Орыс  тілінен  енген  сөздерде  де  я ,  ю   әріптері.  ж алац а ,  у  
дыбыстарын  таңбалайды.  Мысалы:  октябрь 
(октйбрь),  поляк 
(полак),  полюс  (полус),  бюро  (буро).
49

95-жаттыгу. 
Ю   әрпі  бар  сөздерді  теріп  жазып,  онын.  қай  дыбьістардьт 
орнына  жазылғанын  айтыңыздар.
1.  «Сенің  бар  ғой,  мынадай  бөрікті  киюге  қақыд  жоқ!» — 
-деді.  2.  Қарт  шопанға  екі  бөлмелі  етіп  ағаш  үй  калай  қою ғз 
.  қанша  материал  керек?  3;  Асылы,  Қазекең  ат  қоюға  шебер 
ғой  (Ғ.  С.).  4.  Ол  болмағанда,  шымбайың  бір  шымырлайтын 
еді,  босқа  күю  деген  оп-оңай  (X.  Ес.).  5.  Сәл  қызғылт  тартқан 
қой  көзінде  жас,  мейірбан  жүзінде  бір  өкініш,  бір  ықылас...  әрі- 
сәрі  бір  жымию,  еріксіз  жымию  бар  (3.  Қабд.).  6.  Дененің  dip 
жеріне  түскен  титімдей  ж арақат  сыздауын  бойға  түгел  жаю  си- 
яқты,  көркем  шығарманың  да  бір  жеріне  туртілген  қалам,  бүкіл 
денесін  түгел  қозғайды.  (С.  М .).  7.  Танысып,  қол  коюыңыз  ке-- 
рек  (М.  Ә.).
96-жаттығу. 
'Гексті  оқьш,  онда  я   әрнішн,  қ ан д ай   дыбыстьщ  ориьгаа  ж а . 
зылғанын  айтыцыздар.
1.  Урядник  пәлені  мойныма  мөлдіретіп  сала  берді  (С.  С.).
2.  Осындай  адам  өлді  деуге  сия  ма?  (С.  Е.).  3.  Бүл  жерді  сна­
ряд  та,  бомба  да,  солдаттың  күрекшесі  де  қазғылап  жатыр.
4.  Қупциановқа  біздіқ  взводтың  деревняға  алдымен  кіргенін„ 
атакаға  бұрын  көтерілгенін  айттым.  (Т.  Ахт.).  5.  Десятник,  мына 
қабырға  неге қисық қаланған?  (С.  Е.).  -
97-жаттыту.-  Дауысты  дыбыстардың  әріптері  қакдай  дыбыстардыц  ор- 
'  нына  қолданылғанын  ажыратып,  од  дыбыстардыц  айтылуы  меп  жазылуын  са-
лыстырыңыздар.
1. 
Моншадан  кейінгі  шай  үстінде  де,  шайдан  кейінгі  тамак. 
үстінде  де  әңгіме  осы  шенберден  шыға  алған  жоқ.  2.  Ж абайдыц 
жалғыз  көзі  қанша  топтыд  арасынан  ол  екеуін  бірден  тауып 
алады  (Ғ.  М .).  3.  Бірақ  оныц  басында  астынан жамылған  қызыл
ала  кәріс  шәлі,  суықта  үстінен  жамылатын  жүннен  тоқыған 'көк
ала  шәлі  (С.  М .).  4.  Жүмыскерлер  абыржымағанмен,  келелі
сөз  үстінде  отырған  жайларың  өзгерте  алмай  қалды.  (Ғ.  М .).
5.  Дәу  бөренені  қиядан  бүйір  басымен  ойға  қарай  бір  ырғытсақ, 
көлге  сүңгіп  кеп  түседі.  6.  Өздеріне  қарасам:  қысы-жазы  кие- 
тіні  баяғы  ала  шапан,  қара  ала  тақия,  кебіс-мәсі,  белінде  ора- 
мал  (Ғ.  С.).  7.  Күн  көрісі  біреуге  байланысты  бола  тұра,  ол 
жақсы  ат  мінуді,  жақсы  киім  киюді  ұнатады.  (С.  М .).  Сыртқа 
шығарып,  бүлк  етпей,  дәл  осы  бейуақтан  бастан,  жетеуі  Қүнан- 
бай  балаларына  қарсы  баталасады  (М.  Ә.).
ДАУЫССЫЗ  ДЫБЫСТАРДЫҢ  ӘРІПТЕРІ
98-жаттығу. 
Дауыссьіз  дыбыстардыц  'астын  сызып,  оларды  дауыс  қаты- 
сына, ж асалу орны мен  жасалу  жолына  қарай талдаңьіздар.
Академикке  бәрінен  бүрын  өз  еліндегі  мнллиондаған  адам- 
ныд  тірлігі  қымбат  еді.  Сондықтан  да  академик  өзінен,  взінід
50

самолеттерінен,  миллиондаған  адамдарға  өлім  әкелетін  жаудың 
корабль,  самолёттерін  тоқтатып  тастайтын  аппаратты 
артық 
санады  (С.  Е.).
ДАУЫССЫЗ  К,  Г,  Қ ,  Ғ,  X   ӘРІПТЕРІ
К -қ ,  ғ -г   дыбыстары  жуан-жіцішке  жұп  болып  қолданыла- 
ды.  Сондықтан  жуан  буында 
қ ,  ғ  
жазылады  да,  жіқішке 
буында 
к ,  г 
әріптері  жазылады.  Мысалы:  қал,  қаз,  қақ, 
көк,  күл,  көмек,  цағаз,  гүл.  Қалған  дауыссыздар  жуан-жіңішке 
болып  бөлінбей,  жуан  буынды  сөзде  де,  жщішке  буынды  сөзде 
де  қолданыла  береді.  Мысалы:  бар,  бер,  сан,  сен,  базар,  безер.
99-жаттыгу. 
К ,  г,  ц ,  г  
дыбыстарыныц  жуанды-жіңішкелі  ыңғайда 
қолданылыц  турганын  ажыратыцыздар.
1.  Аспанда  ұсақ  қана  ақ  мамық  бұлттар  қалқиды  (М.  Ә.).
2.  Мұқан  серігіне  бір  рет  көзінің  қарашығымен  емес,  ағымен 
қарағандай  болды  (3.  Қабд.).  3.  Ал,  шырақ,  құрғақ  әңгіме  бол- 
масын,  іске  кірісёйік  (Ғ.  М .).  4.  Келісімге  келе  алмаған  екі  ба­
тыр  «қай  күшііміз  асқанымыз  экетейік»  деп,  жекпе-жекке  шыға- 
ды  (С.  М .).  5.  Шәкірт  бала  ұзап  кеткенде,  бұлар  да  еріксіз  желе 
шокырақтап  шауып  отырып,  қуып  жетеді  (М.  Ә.).  6.  Биік  бас- 
қышы  бар  үйге  келгенде, 
о і і ы ң
 
қақпасы  таныс  сияқты  болды 
(X.  Ес.).  7.  Рақмет  қабырғаға  сүйенген  күйінде  қалды  (С.  Е.).
Орыс  тілінеи  енген  сөздерде  жуан-жіңішкелікті  талғамай  жазыла  береді. 
Мысалы:  каталог,  диалог,  физика.
ТОО-жаттығу. 
Тексті  оқып,  онда  к ,  г  
дыбыстары  бар  сөздерді  кешірі- 
қіздер.  Олардыц  қолдану  ерекшелігін  түсіндіріңіздер.
1.  Үлбосын  жауап  қатпады,  Аркаша  бригадасына  қарап, 
олар  істеп  жүргесін  істей  берді.  2.  Лебедкашы  қыз  электр  жа- 
рыгының  астында  жоғарыдан  темен  қарап  түр  (С.  Е.).  3.  Поро­
шок  бар  еді,  бірақ  ескі  костюмінің қалтасында  қалыпты  (X.  Ес.).
4.  Сөндіргіш  вагонньщ  машинисі  Франюков  жолдас  қандай 
операцияны  болса  да,  орындауға  озір  түр  («С.  Қ»).  5.  Ол  онда 
госпитальда  ж атқан  (Ш.  А .).  6.  Бұл  дәстүр  Иван  Грозный  пат- 
шадан  да  бүрын  басталған.  7. —• Наказной  атаманға  елші  жібе- 
ріп,  жауабын  тездеттіру  керек, — дейді.  8.  «Талассыз  пікір  жөн- 
делмейді», — дейді  біздің филологымыз  (X.  Ес.).
101-жаттыту. 
Темендегі  сөздердің  тұсьіна  үлгі  бойынша  олардың  айты- 
луын  жазыңыздар.
Ү л г і :  
4
Ж  а з ы л у ы 
диалог
А й т ы л у ы
диалок

Диалог,  автоплуг,  аншлаг,  археолог,  варяг,  идеолог,  дифтонг, 
драматург,  зоолог,  металлург,  монолог,  профорг.
102-жаттыгу.  Ж аттығуда  жақшанық  ішінде  берілген  сөздерді  орфогра- 
фиялык  сөздіктен  қарап,  әдеби  тілдегі  вариантын  қолданьш,  жаттығуды  көші- 
ріңіздер. 
X , 
қ 
дыбыстарының  сөздің  мағынасын  айыру  қызметін  байқаңыз- 
дар.
Қара  жүзді,  (хан,  қан)  сүлтан,
Қайтып ж ауап  айтарсың,
Қара  ордаңды  (хан,  қан)  қылсам.
(М.  Ә.)
Мақүл екен  (қас, хас)  қарайсын,
Сонда  бәрің тарайсың.
(М.  Ә.)
(Қан, хан)  шеңгел халық анаға  батқан  шақта 
Бар  ма екен  аман қалған ж ан солардан.
(М.  Ә.)
Ж акыныңа  (қас, хас)  болын,
Досына  көр  қазғанды!
(М.  Ә.)
Тағы  да  (қас, х а с )!  Тағы  жау!
(М.  Ә.)
(Қан,  хан)  кешу дивизия  өткен  шақта 
Төлеген  жаным  деген досты  көргем.
(М.  Ә.)
103-жаттыту.  X  

жүктеу/скачать 11,26 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: