лап  ж аты р,  А рдақ.  12.  Тек  алысқа  шап

1.  Александр  Андреевич  бүдан  әрі  қ азб ал аған   жок.  Ұртында 
жұмсақ  күлкі  тұрды.  Адам  көңілін  көбінесе  жылы  сөз,  ж ылы 
мінезбен  алатын  әдеті.  Алды  кең.  Оның  алдынан  сыр  бүгіп  шы- 
ғатындар  кемде-кем-ақ  шығар.  2.  Ш ал  бүл  ж олы  қаттырақ 
шымшыды,— М ейрам  ауырсынған  жоқ.  3.  Ж онып  ж ерлік  басқа 
ж уан  кеңірдек  болмады.  4.  Аманның  көзі  шалды  ішіп-жеп  бара- 
ды  (Ғ.  Мұст.).  5.  Егер  сенін,  бетін,  қисайса,  бұл  бейш араның 
соры  қайнайды  (С.  М.).  6.  Енді  бір  арты қ  қимыл  ж асасаң,..  он- 
да  су  түбіне  батырып  жіберемін.  5.  Ж арайды .  Егер  маңдайыңа 
бір  костюм  сыймаса,  әкеп  таста  (С.  Шайм.).  8.  Бұл  —  біреудің 
м аңдайы на  біткен  ж алғы з  аты.  9.  Қымыз  ішусіз,  ж ұрт  тілсіз 
қалды   біразға  дейін.  10.  Курстьщ  өзі  қолы  қысқалардікі.  11.  Әзір 
іске  кіріскен жоқ,  қолдары бос.  12.  Тоқаңның ішінде  мұз жатыр. 
Бір  құдай  өзі  жібітпесе, 
оны  мына  күн 
ж ібіте  алмай- 
ды  (Ғ.  Мұст.).  13.  Д ал ад ағы   қой-қозының  шуы  да  алыстан 
барып  сөнген  болатын  (М.  Ә.). 
14.  О қыған ж асқа  білімнің есігі 
кең  ашылды  ғой  бүл  зам анда  (М.  И .).  15.  Кенет  сыңғырлап  ақ- 
қан  бүлақтай,  әсем  күлкі  еркін  төгілді.  16.  Л әззат  тәрізді  сөзге 
сар аң   болғанымен,  тілі  удай  (Т.  Ахт.).  17.  Екеуі  мұздай  киініп 
шықты  (Ғ.  Мұст.).  18.  Кірпігінен  көзіне  там ған  мұздай  суды  да 
байқар  емес  (Т.  Ахт.).
144-жаттығу.
  Қарамен  терілген  сөздерді  жақша  ішіндегі  сәздермен  тір- 
кестіріп  айтқанда,  мағыналарында  қандай  өзгеріс,  айырмашылық  болатынын 
түсіндірініздер.
Қоңыр  (сиыр,  жіп,  дауыс,  салқын,  күз,  қаз,  жел,  аю,  тар ту ); 
қара  (қарындаш ,  сөз,  жүрек,  тер,  дауыл,  су,  келеңке);  қалың 
{киім,  ж ұрт,  қамыс,  бет);  жуан  (жіп,  кісі,  ауыл,  сіңірлі);  жылы 
(су,  сөз,  киім,  өң);  суық  (су,  сез,  хабар,  өң);  сары  (май,  маса, 
уайым,  уыз,  қотыр,  қарын,  ауыз,  бауыр,  балақ,  аяқ,  су);  бет 
(әжімі,  моншақ,  алды,  перде,  бұрыс,  алыс,  ашылу,  бақтырмау, 
аш ар,  қайту,  о р ам ал );  арам  (шөп,  там ақ,  тер,  ойлы,  а с);  адал 
(ас,  адам,  жүрек,  кәсіп,  құс,  ойлы  тілек,  сез, дос).
145-жаттыгу.
  Қарамен  терілген  сөздерді  сипаттайтын  тағы  қандай  белгі- 
лері  бар  екендігін  көп  нүктеніқ  орнына  өздеріңіз  тауып,  толықтырықыздар.
1.  М айда,  ...  жел.  2.  Қиыршық,  ...  қар.  3.  Көк,  ...  жапырақ. 
4.  Қ а р а ,...  көз.  5.  С а л п а ң ,...  құлақ.
Түлғасы,  дыбысталуы  бір,  бірақ  мағынасы  бір-бірінен  ал- 
ш ақ  сөздерді  омоним  дейміз  М ысалы:  жаз  деген  сездің  мына 
сияқты  омонимдік  мағы налары   бар:
1)  ж ы лды ң терт мезгілінің  бірінід атауы;
2)  ж азу; ісімен  байланысты қимыл  атауы ;  ..
3)  бүктелген  нәрсені ж аю   мағынг
омоним
69

4)  адасу,  айрылып к ал у   (көз  ж азы п  қ а л д ы );
5)  кінә,  қателесу,  мәнінде  (мен  саған  не  ж азд ы м ?);
6)  аурудан  айығу,  тәуір  болу  (ол  ауруынан  ж азы л д ы ),
Ж а з
  сөзінің  бұл  м ағы налары ны ң  аралары нда  ешбір  ж ақы н - 
ды қ  жок.  Б ұлар — жаз  сөзінің  көп  мағы налы ғы  емес,  омоним- 
дік  мағы налары .  Көп  м ағы налы   сөздер  әр  түрлі  затты ң  атауы  
болғанмен,  оларды ң  арасы нда  қандай  да  ж ақы нды қ,  ұқсасты қ 
болады,  ал  омоним  сөздер  арасы нда  ондай  м ағы налы қ  ж ақы н- 
дық, ұқсасты қ  болмайды.
Б ас
  деген  сөздің  көп  мағы налы ғы   мен  омонимдік  мағынасын 
былайш а  салыстыруға  болады:
Қ ө п   м а ғ ы н а л ы л ы қ  
О м о н и м
адамның  басы 
адамның  басы
'  таудың  басы 
аяғынды  ж ы лдам   бас
судың  басы 
кәрікті  бас
146-жаттыгу.
 
Окып  шығып,  қарам еи  терілген  сездердің  басқа  д а  ма- 
ш н а д а   жұмсалатынын  табы ңы здар  да,  оған  тусінік  беріціздер.
I.  Алексей  қолыи  көтеріп,  Аманның  сезін  токтатып  қойды. 
Өзен  ж ағасы ндағы   биік  шоқыны  етектей  ж үріп,  биіктей  түскен- 
де,  ж азы қта  ж атқ ан   талды  Н ұраны ң  талай  ж ері  көрінді.  2.  Бүл 
жолы  әйелінің  ж үзі  ж айдары .  3.  Ш абын  биыл  өресен  бітік.
4.  Оның  қасы ндағы   қалы ң  бет,  бітік  кез  қ азақ ,  ж ас  та  болса, 
ауыр  отырып,  солғын  амандасты.  5.  А ман  бір  м езгілде  Қасенді 
ерте  шықты.  6.  Ш өгел  ерте  түрып,  шай  келгенше,  Ермекбаймен 
әңгімелесіп  отырған.  7.  Ш өгел  қ ү м ал ақ   тәртібін  бүзып,  беске 
дейін  тартты.  Талайы  ж оғары ,  босағасы  берік.  8.  Ж асы рары м  
ж оқ,  осыдан  меселімді  қай тарсаң,  бұл  үйдің  табалдырығын  ат- 
тауым  екіталай  (Ғ.  Мұст.).  9.  Н үрлан,  күте-күте  көз  де  талды, 
көңіл  де  сарғайды  (Ә.  Ә.).  10.  Ө ткірдің  ж үзі,  кестенің  бізі,  Өр- 
негін  сендей  сала  алмас.  ( А б а й .)  Айналайын,  қарағым,  Бетіне 
келмес қарағым  (С-М. Т .).
147-жаттыгу.
  М ына  сөздердің  омонимдік  м ағы налары н  аны қтап,  түсінік 
беріңіздер.
Аз,  ана,  ара,  арба,  арна,  айыр,  арт,  ас,  аса,  асық,  ақ,  бала, 
бау,  бақ,  бидай,  без,  біз,  бу,  бар,  дақ,  делбе,  еле,  ем,  ен,  ер,  ерін, 
ерік,  ес,  ет,  ж алы н,  ж ар а,  ж ас,  ж ат,  ж ау,  ж ек,  ж ел,  ж ен,  жирен, 
жон,  жыр,  көп,  көрік,  көсе,  көш,  күй,  күл,  лақ,  мал,  мақта,  мін, 
мен,  нан,  ой,  ор,  от,  оң,  піс,  сай,  сан,  сана,  cay,  сол,  сор,  сен, 
тай,  тең,  құс,  шым,  өр.
148-жаттыту.
  Берілген  сөздердін,  әрқайсысы  омоним 
болатындай 
етіп 
сөйлем  құраңы здар.
Ер,  асау,  ж ақ ,  ж ан,  ж ары қ,  қоры қ,  қы ры қ,  саз,  қой,  еый,  түс, 
қал,  шаш,  ірі.
70

149-жаттыгу.
  Мына  сөздердін,  қайсысы  омограф,  қайсысы  омофон  екен- 
.дігін  ажыратыңыздар.
1. 
Алма  —  алм а.  2.  Көмбе — көнбс.  3.  Көрші — керші.  4.  Тұ- 
.ЩЫ— тұзшы.  5.  Оқушымыз — оқушымыз.  6.  Қошшы-— қосшы.
7.  Том  ба  — тон  ба?  8.  А ла  ғой — ала  қой.  9.  Қ ал ад а — қ а л а   да.
10.  Қ ар а  ат — қарат.  11.  О р тақ  ой — орта ғой.
СИНОНИМ
Қ аза қ   тілінде  де  тұлғасы  эр  турлі  болғанымен,  мағыналары  
бір-біріне  ж ақы н  сөздер  бар.  Мысалы:  жақын,  таяу,  жуьщ  де­
ген  үш  сөздің  мағыналары  бір-бірінен  алш ақ  емес,  бәрі  де  бір 
зат   пен  екінші  затты ң  ара  қаш ықтығы  алые  емес  екендігін  біл- 
діреді.  М аған   жақын  отыр — деген  сөйлемдегі  жақынның  орны­
на  таяу,  жуық  деген  сөздердің  бірін  қойып,  маған  таяу  отыр, 
м а ғ а н   жуык,  отыр
  деп  айта  беруге  болады.  Осы  сияқты,  аспан, 
көк,  әуе;  тәсіл,  айла,  амал;  үнемі,  ылғи,  әрдайым;  сөйле,  айт 
деген  сөздер  тобы да  өзара  мағыналас.
Тұлғасы,  дыбысталуы  басқа-басқа,  бірақ  мағы налас  сөздер- 
ді синоним дейміз.
Синоним  сөздердің  мағынасы  бір-біріне  қаиш а  ж ақы н  бол- 
ғанмен,  іш інара  бір-бірінен  сәл  айырмасы  д а  болады,  кейде  бі- 
рінің  орнына  екіншісі  қолданы ла  бермейді.  М ысалы:  жақын, 
таяу,  жуық
  деген  синоним  сөздерді  Столға  жақын  отыр  деген 
сөйлеммен  өзара  алмастырып  айтуға  болса,  Б у л   адам  біздің 
жақын  ағайынымыз
 — деген  сөйлемдегі 
жақынның
  орнына 
таяу,  жуық
 дегендерді қойып  айтуға  болмайды.
Сөздердің  синонимді  қатйрлары н  ж ақсы   біліп,  оларды  орын- 
д ы   қолдана  білу  керек.  О лар  затты  я  құбылысты  мейлінше 
анық,  айқын  аж ы рату  үшін,  ж ете  суреттеп  дәл  атау  үшін  ерекше 
қы зм ет  атқарады .  С инонимдер— тілдің  ескендігін  көрсететін  не- 
гізгі  белгінід  бірі.  Кімде-кім  өз  сөзінде  синонимді  көбірек,  әрі 
орынды  қолданса,  оның  сәзі  көрікті,  көп  қырлы  болып  отырады; 
егер  синонимді  пайдалана  алм аса,  оньщ  сезі  өңсіз  әрі  кедей  бо­
лып, тыңдаушыны  қы зықтыра  алмайды.
Мен  Ахметтің  жанына  келіп,  қасына  отырдым
  деген  сөйлем- 
д е  жанына,  қасына  деген  синоним  еөздер  қолданылып  түр,  бү- 
лардын,  орнын  ауыстырып,  Ахметтің  қасына  келіп,  жанына 
отырдым
  десе  де,  м ағынаға  ешбір  нүқсан  келіп  тұрған  жоқ. 
Егер  бұл  сөздердің  біреуін  ғана  қайталан,  Ахметтің  жанына  ке- 
Ain,  жанына  отырдым
  немесе  қасына  келіп,  қасына  отырдым 
деген  түрде  айтсак,  тыңдауш ыға  бір  түрлі  ерсі  керінер  еді.
Синонимді  орынды  қолданудың  үлгісін  біз  Абай  ш ығарма- 
лары нан  айқын  квреміз;  М ысалы:
1.  Қ өзіме жас бер,  жылайын,
Шыдам  бер,  сабыр қылайын.
71

2.  І с і н д і ң ,   к е б і н д і ң
,
Сонда  д а   не  пайда.
3.  Ғылым  оқып  білгенше,
Т ы н ы м ,   т п ы н ы ш т ы қ   таппаған.
Синонимдер  бірыңғай  мүше  түрінде,  қос  сөз  түрінде  қабат- 
тасып  қолданы ла  береді  М ысалы:  Оқи  отырып,  кей  жайларды 
а н ы ң
, 
а й ң ы н  
етіп  хатңа  жазып  келеді
  (М.  Ә.).  К ү и і - қ а й - 
р а т ң а   толы,  ерлікке  ш ақы рған  өршіл  ән  төңірекке  қанатьш 
жайьіп,  орыс  орманы  үстінде  батырлықты  мадақтап,  қал қы п 
самғай ұшты
  (С.  Б а қ б .).
150-жаттыту.
 
Синонішдерді  тауып,  теріп  ж азы ңы здар.
1.  Ж ок,  біз  ы қтам айы қ,  қарсы   тұрайы қ,  бой  көрсетейік.  Ірі- 
мей-шірімей,  белінбей-бытырамай  қарысып  керейік,  ш ыдаса- 
йық.  2.  Б ұланбайға  бұл  ж ау ап тар   үнамап  еді.  Сүйексіз,  жігер- 
сіз,  былқыл  сездер  сияқтанды.  Үғынбай  да,  үғынғысы  да  кел- 
мей,  б ар ак  ж ақ тан   ығысқанды қтан  айтылған,  әлі  баяғы  шыға- 
рып  салманын.  айла-ш арқы   екенін  сезінді.  Б ұланбай  тағы   да 
сөйледі.  Ішке  кіре,  қайрай  да  сергіте  сөйледі.  3.  Ж а с   ж ігіт  суы- 
рыла  сейлегелі  отырғандай  екен.  Әлі  де  айтары  көп  адам дай, 
қысылмай,  ж асқан б ай ,  именбей  күледі.  Тығылмай,  ашу  шақыр- 
май,  үтқыр  сөйлейтін  ж ігіт  сияқтанды.  4.  Елизавета  шығып 
кеткеннен  кейін,  полицей  приставы  неше  айнып,  неше  толқып, 
енді  кайтерін  біле  алм ай  қалы п  еді.  Асықтырып,  дем  беріті  жі- 
берген  Сикорскийге  де  ішінен  үрсып  қойды.  5.  СикорскиндГң 
үйретіндісімен  нені  м ақүлда  десең  де,  тайынбайын  деп  тұрған, 
қараңғы лы қ  пен  қүлқын-  кұлы   болып  кеткен  терт  адам  Быкова 
туралы  қандай  ж ам ан д ы ққа  бараты ндары н  көрсетіп  еді.  ...Бәрі 
бір  үяда  туып  өскендей  топас  т а   кеще,  көздерімен  ж ер  сүзген, 
а^ам ға  д а  сыңар  мүйізімен  сүзіп  ал ар д ай   қарайты н  ж ан д ар ' 
екен.  Егер  сүрау  арқы лы  ж етелей  берсең,  алдары нда  бүлінер 
бар,  бы лғанар  бар  дёп  ойланатын  да  адам дар  емес.  6.  Білетін- 
дері  болымсыз  да  мардымсыз  болғанымен,  әрнеге  әзір  тұрған- 
дарын  ұнатып  қалды.  7.  Б ай ж ан   іркілмей  де  бөгелмей  барм а- 
ғын  басты  (Ғ.  М .).
151-жаттығу.
 
Берілген  сездердің  ішінен  синонлмдерді  тауып,  өзара  топ_ 
таныздар.
Мол,  ш арш ау,  м ақсат,  ж йға,  м акүлдау,  қамығу,  ж орта,  к ар ­
гу,  к^п>  тоқтау^ үрсу,  ^рәлемдесу,  қаж у,  ж аны нда,  сүйеніш,  зе]рі- 
гу,  есею,  секіру,  әдей^,.  м ү^ат,  аялдау,  титықтау,  ырғу,  енір, 
сауық,  дәм,  уіайа,  аяу,  тая н ы іі,  ш алдығу,  қ асақ ан а,  ер'ж ету, 
жекіру,  қошт&у,  аман&асу,  есіпіфу,  мелі&ер,  тамсзқ*  қоныс,  үсак , 
жиек,  сайран,  д ем 'ал у ,  ж аны   ашу,  мұңаю,  сылтау,  алап,  майда,
72

торығу,  болдыру,  тағам ,  нарық,  мекен,  аймақ,  баға,  ас,  касың- 
да, ж ай,  желеу,  ұлпа.
152-жаттыгу.
 
М ына  сөздердің синонимдерін  өздеріңіз  ойлап  табыңыздар.'
А байлау,  абырой,  адал,  аласа,  абыржу,  қомсыну,  қадір,  жол, 
ынта,  икемді,  ж ом арт,  ж ақы н,  батыл,  қиын,  ж ұм сақ,  шелек, 
әдет,  үлкен,  жиын,  пысық,  болж ал,  ы лғал,  сабырлы,  көлем,  ар- 
ман,  әрең,  өте,  кінә,  кедергі,  дүрыс,  күңгірт,  дауыс,  там ақ ,  лас, 
бүйрык,  мінез,  реніш,  кұрбы,  төңірек,  белгі,  'ж айдары ,  қүрғақ, 
ақырын,  ақыл.
153-жаттыгу.
 
Синонимдердің  қай  сөзбен  айтыяуы  орынды  екенін  тауып, 
се з  тіркесін  ж аеаңы здар.
1.  Момын,  ж уас  (адам,  бала,  қой,  түйе,  ат  т.  т.).  2.  М осқал, 
кәрі,  қ ар т  (адам,  ат,  бура,  ағаш ,  ж артас  т.  т .).  3.  Ескі,  көне, 
ежелгі  (әдет,  кітап,  дос,  ж а у   т.  т.).  4.  Қисық,  қыңыр 
(адам  
а ғ а ш т .  т.).
154-жаттыгу.
 
Қос  сөздердің  ішінен  синоним  турінде  қосарланы п  айтыл- 
ғандарын  табыңыздар.
Аман-есен,  аяқ-табақ,  үлан-байтақ,  жол-жөнекей,  қызылды- 
ж асылды,  қиын-қыстау,  есеп-қисап,  бала-ш аға,  ж ан-ж ануар, 
ойлы-қырлы,  сау-сәлемет,  қысы-жазы,  ала-қүла,  уақ-түйек,  ой- 
дым-ойдым,  ж ы лау-сықтау,  хал-ж ағдай,  өлім-жітім,  туған-туыс- 
қан,  қыз-қырқын,  ертелі-кеш,  сай-сала,  ж алғы з-ж ары м ,  ауру- 
сырқау,  мал-жан.
155-жаттыгу.
  Синонимдерді  тауып,  астын  сызыңыздар  да,  оларды   сөй- 
лем  мүшесіне  қарай  талдацы здар.
1.  Абай  мен  Ербол — екеуі  де  қатты   ж үріске  шыдамды,  бе- 
рік  болатын.  Кешке  қо н алқаға  ж еткен  ж ерде  дененін,  ауырға- 
нын,  қиналғанын  айтыспауға  тырысатын.  Іштей  екеуінің  шы- 
дам ды лы ққа  байласқан  серті,  бәсекесі  бардай.  2.  Ол  жігіт- 
терден  жөн  сүрады.  Үні  қатқы л,  даусы  зор  екен.  3.  Аздан  соң 
тыстағы  Бөкейдің  қатқы л  зор  даусы  шықты.  4.  Абай  ез  мінезі- 
нің  Ерболға  соншалық  өрескел,  оқш ау  тигенін  енді  аңғарды.
5.  Әуелі  үйге  екі  ж ігіт  кірді.  Ж үздері  төменшік,  үяңдау.  6.  Үл- 
біреген  бала  ж асты қты ң  аса  қатты   қысылған,  қымсынған 
белгісі  білінеді.  7.  Ж үректе  үйтқып  асы ққан  қуаныш   бар.  Ор- 
нң ққан ,  түрақтаған  ой  ж оқ.  8.  Қызу  ж асты қ  кейде  тентек,  шәл- 
кес,  сотқарлы қ  тілегендей  боп  кетеді.  9.  Ө зінің  ішінде  қыстығып, 
бұйығы  тартып,  бой  тежеп  жүрген  ақындықтың  да  ентелей 
тулап  қанат  қаққан ы н  қөрді.  10.  Ең  аяғы нда  Абай  өзі  бір  тұс- 
пал,  болж ал  ж асады   (М.  д . ) .
73

АНТОНИМ
Бір-біріне  қарам а-қар сы   мәнде  айтылатын  сөздерді  антоним 
дейміз.  М ысалы:  алыс — жақын;  үлкен — кіші;  жеңіл — ауыр; 
циын
 — оңай;  жыльі —  суық;  жоғары — төмен;  жұп — таң;  ілге- 
р і
 — кейін; ескі — жаңа.
Қейбір  сөздер  өзінің  көп  мағыналы  нәтижесінде  бірнеше 
сөзбен  қарам а-қар сы   мәнде  айтылады.  М ысалы,  ал  деген  сөз 
бер,  крс,  сал,  қой,  таста,  тапсыр
  деген  сөздермен  антоним 
болады:
ал  —  бер  (менен  кітап  алды,  м аған  кітап  бер ді) ;  
ал  —  қос  (төрттен  екіні  ал ;  төртке  екіні  ңос); 
ал  — сал  (кассадан  ақш а  алды;  кассаға  ақш а  са лд ы ); 
ал  — қой  (қа л а м ды  ал,  орнына қой);
ал  —  таста  (щудыцтан  шелек  алды;  құ ды қ қа  шелек  тас- 
тады);
ал  —  тапсыр  (кітапханадан  кітап  алды  — кітап  тапсырды);
шық —  кір  (үйден шыкты;  үйге кір ді);
шық — түс  (а ға ш қ а   шъщты;  ағаштан  түсті);
кел  —  бар  (м ұнда келді; анда  б а р ды );
кел  —  кет  (мектептен  келді;  мектепке  кетті).
Антонимнің  сьщ арындағы  бір  сөз  ауыспалы  мағы наға  ие  бо- 
лудың  нәтижесінде  б асқа  бір  сөзбен  қар ам а-қар сы   мәнде  айты- 
ла  береді.  М әселен,  қатты,  сөзі  өзінін,  тура  мағынасьінда  жұмсақ 
дегенніқ  антонимі  болса,  ол  сараң  деген  сөздің  синонимдік  қа- 
тары нда  айтылғанда,  жомарт  сөзімен  антоним  болады:
қатты
 — жумсақ 
цатты
 — жомарт 
Антонимдер 
қ арам а-қарсы   құбы лы старды  салыстыра  оты< 
рып,  мәселенің  мәнін  дәл  аңғарту  үшін,  сөйлеген  сөзімізді  бір 
түрлі  жандандырып  отырады.  Сондықтан  д а  тілім іздегі  антоним 
сөздер  көбінесе  қосарлан а  айтылып,  күш ейткіш тік  мәнді  білді* 
реді.  Бұларды ң  қосарланы п  айтылуынан  ж а қ а   мәнді  сөздер  д е 
туады.  М ысалы: 
күні-түні, 
ертелі-кеш
 
дегендер 
тынбастан, 
ұ дайы
  деген  мағына  берсе,  Үлкен-кіші,  кәрі-жас  түгел  жинил- 
ды
  деген  сөйлемде  қос  сөз  түріндегі  антонимдер  үлкеннен  к і- 
ш іге  шейін,  кәріден  ж а с қ а   дейінгі  тұтасты қты  .тү гел   қамтиды. 
Антоним  сөздерді  көркем  бөз  ұсталары   ш еёер  қолданады .  М ы­
салы :  Абай  ш ы ғарм алары нан  антонимнің  орынды  қолданы лған- 
дары н  көреміз:
1.  Ж ы л ы   менен  с у ы қ т ы ң   б эрін  көріп,
Қ айран көңіл  қайыспай  ңайрат етті.
2.  Бір  суы п,  бір-ысып,
Б а р а д ы  іш пысып.
Бір  ү м і т ,  
бір  ц а у і п  
К ө ң іл ге жол тауып.
1*

Абайдың  «Алла  мықты  ж ар а тқ а н   сегіз  батыр»  деген  жұм- 
о ақ   өлеңі  негізінде  антонимдік  мағы наға  құрылған.
Шешуі:
М ұны  тапсам ойланып,  ақы н деңіз,
Таба  алмасам,  ақы лды  б олар неміз;
Ңыс 
пенен 
жаз,  күн 
менен 
түн,  тақ 
пенен 
жұп 
Ж ақсы лы қ 
пен 
жамандық
 
— болды сегіз.
Антоним  мен  грам м атикалы қ  тәсіл  арқылы  ж асалаты н  бо- 
лымды-болымсыздық  мағына  бір  емес.  О ларды  былайш а  салыс- 
тырып  көрсетуге болады:
А н т о н и м  
Б о л ы м д ы   — б о л ы м с ы з
сулы
 — қ ұ р ға қ  
сулы
 — сусыз
көңілді
 —  қапа 
көңілді
 — көқілсіз
ал
 — бер 
ал
 — алма
жақсы
 — жаман' 
жақсы
 — жақсы  емес
156-жаттыгу.
  Антонимдерді  тауып,  жұп-жұбымен  белек  жазыңыздар.
1.  Сенід  асқақ  ойыңнан  асқар^тау  д а  аласа.  2.  Сырты  тыныш 
көрінгенмен,  іші  мазасыз.  3.  М ынау  Ж ұм абек,  Афанасьевтер, 
марқұм  Қ алқа  менен  әлдеқайда  кіші,  бірак,  көргендері  әлдеқай- 
да  үлкен.  4.  Ол  кісі  қорықса,  кіші  пейіл;  көпшіл;  қорықпаса, 
зор  пейіл,  өзімшіл  (Ғ.  М у  ст.).  5.  Күнді  аяз  әрі  итеріп,  аязды  күн 
бері  итеріп  жібергендей  (С.  Шайм.).  6.  Ойда  да,  қырда  д а  мұң- 
сыз,  зарсы з  ш аттық  күй  тербеледі.  7.  Күдері  ескішіл,  Ж ақы п- 
бек  ж адаш ы л  дейік,  сонда  мұнікі  қай  ж аңалы қ?  8.  Ш іркін-ай, 
гүл  сияқты  ертеңді-кеш  қолға  үстап  отыратын  адамсың-ау 
(С.  Е.).
  9.  Оның  мүндай  эрекет  ж асағаны на  сенерін  де,  сенбесін 
де  білмеді  (К.  Тоқаев.).  10.  Ж ер-көкті  аяз  бүріп,  қызыл  ж алап , 
Б үрқ-сарқ  боран  құсып,  шашып-төгіп  (I.  Ж -).  11.  Сарылып  із- 
дегені  оңай  табылып,  шиеленісіп  қинағаны  тез  шешіліп,  күйші 
көңілі  де  күй  қанатына  ілесіп,  алы сқа  самғады.  12.  С асқалақ- 
таған  бейнемен  еңбектей  жылжып,  біресе  ілгері,  біресе  кейін 
толқыды.  13.  Үлкендердің  айтуынша,  Сыр  сияқты  оты  ж асы қ 
ж ерде  семірген  мал  мен  Қарақ-ұм  сияқты  ащылы-тұщылы  оты 
асыл  жерде  семірген  малдың  еті  де,  сүті  де  бірдей  емес.  14.  Бұ- 
рын  қызыл  ш ырайлылау  көрінетін  реқі  қазір  қоқырланып,  сұр-, 
ланы ңқы рап  апты;  бұрын  ж ү қ а л ау   сияқтанатын  қаб ағы   қ азір ' 
қалыңд-ап түксиіңкірепті  (С.  М.).
157-жаттығу.

жүктеу/скачать 11,26 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: