Факультеттерihe арналған жалпы редакциясын басқарған профессор М. Балақаев

Қ азақ  тілінде  қолданылатын  ілгерінді  ықпал  бойынша,  бір- 
сыпыра  дыбыстар  сөзде  басқа  дыбыстармен  алмасып  айтыла- 
ды, бірақ түбірі сақталып жазылады.
1)  Қатаң дыбыстардың әсерімен оөз  басындағы 
б, 
г, 
ғ,  ж 
дыбыстары  қатаң  п,  к ,  ш   дыбыстарымен  алмасып  естіледі, 
жазуда  б, г,  ғ, ж  әріптері  жазылады.
Мысалы:  Ж ақыпбек — Ж ақыппек,  көк  бауыр — көк  пауыр. 
Көрікбай — Қөрікпай,  ақ бақай — ақ пақай,
Көк гүл — көк күл,  қас ж ау — қаш   шау,
қаш   жылдам  — қаш  шылдам,  жас  жалын —  жаш шалын,
қос  жүйрік — қош  жүйрік,  Азатгүл — Азаткүл.
2)  Түбір  ш  дыбысына  аяқталып,  қосымша  с  -дан  б а с т а л с а ,^
о л  ш  болып  айтылады,  с  -мен  жазылады.
М ы с а л ы :
а ш - с а — аш ш а,
іш-се — ituiue, 
^
ӨШ- СІ Ң  —   ӨШШІ Ң,
(суды)  ке ш -сең — ке ш ш  ең,  түйр е у іш  сіз —  түйреуішиііз, 
көиі-сіз  —  көш ш із,  қаш -саң  —  қашшаң,  білгіш-сің  — б ілгіш - 
ш ің,  көнгіиі-сіц— көнгіш -ш ің.
3)  Сөз  дауыстыға,  үяңға,  сонарға  аяқталып,  оған  қосыла- 
тын  морфема  қатаң  қ ,  к   дыбыстарынан  басталса,  ол  үяд-ғ,  г 
дыбыстарына  айналып  естіледі,  ж азуда  сөздің түбірі  сақталады.
Мысалы:  ала 
/ f a n  
— ала  ғап,  қара  к ө к — қара  гөк,
Мал  /fopa — мал ғора,  қара «үз — қара гүз,  ■
 
алтын  /сөк — алтын  гөк,  ала  қ о л  — ала ғ ол, 
келе лөр — келе  г ө р ,^ л а  к ө з — алагөз.
42-жаттығу. 
Тексті  оқып,  ондағы  ілгерінді  ықпал  бар  жерді  тауып,  қай 
дыбыстың қай  дыбыска  эсер  еткенін  айтыңдар.
I.  Қалың  орманды  аралай,  сүрлеу  сияқтанған  жіңішке  ирек 
жолмен  келе  ж атқан  біздің  алдымыздан,  сол  бір  ш ақта  аспан- 
ды  ж үқалау  торлай  бастаған  бұлттың  көлеңкесі  түсуден,  суы 
сынаптай  сүрғылт  көрінген,  аумағы  кең,  бітімі  дөп-дөқгелек, 
жап-жалтыр  көл  кездесе  кетті  (С.  М.).
II.  Адамзат  емірі  мен  еркеңдеуінің  формуласы.мен  заңдарын 
айтыо,  еңбек  адамын  еркелете  сөйлеген  ұлы  сөз  радиодан  естіл- 
ген  кезде,  өлім  қармағына  ілінген  қарт  жымиып,  езу  тартқан 
кезде  мылқау  тыныштық  үркіп,  қуысқа  тығылады  (С.  Е.).
у/  43-жаттыгу. 
Тексті  кешіріп,  ілгерінді  ықпал  бойынша  эсер  етуші  дыбыс- 
тың, астын сызывдар.
L  Рахмет  орнынан  қарғып  тұрды.  Өліп  ж атқан  академикті 
көрді.- Барлы қ  сырға  түсіңді.  Б ірақ  ойланып  түруға  уақыт  ж оқ 
еді.  Ота«  улкен  қауіпте  түр  еді.  Рахмет  желкесін  таңды.  Ж үгі- 
ріп  Далаға  шықты.  Ш табқа  барды.  Бір  сағат  етпей-ақ  ұйықтап
22
 
■

қалған  екі  жүз  мыңдаған  қызыл  ерлердің  орнын  айналадағы 
колхозшылар  басып,  позицияны  жауға  бермеген  екен.  10  минут 
өтпей-ақ  Рахмет  айрықша  тапсырыс  алып,  ракетопланға  мініп, 
Тихоокеанға  қарай  бет  бүрып  жоқ  болды  (С.  Е.).
II. 
Содан  бері  мен талай  рет  бақытпен  кездестім.  Ол  менің  қо- 
льімда  болды.  Мен  онымен  Нева  проспеқтісінде  серуендедщ. 
Қарағанды  даласында  да  қолтықтасып  бірГе  жүрдім.  Керек  де­
сен;:  менің  өмірімнің  өзі — бақых.  Нүрға  бөленген  жасыл  далада 
шешек  атқан  көктемгі  қызғалдақтай  керемет  дәуірде  өсіп,  тәр- 
биелендім.  Мен  болашақ  ұрыстар  мен  ұлы  жеңістер  үшін,  боль- 
шевиктер  партиясы  аялап  өсірген,  ауырмен  шыддалған  ұрпақ- 
тың өкілі едім  (С. Е.).
44-жаттығу. 
Төмендегі  сөздерге  көптік  жалғауын  жалғап,  олардың  неге 
турліше  жалғанатынын, 
кандай  дыбыстардан  кейін  көптік  жалғауының  бір 
турлі  дыбыстық  варианты  қолданылатынын  түсіндіріңдер.
Қурай,  әшекей,  балкон,  мерген,  керме,  арфа,  мехнат,  сино­
ним,  тормоз,  тұсамыс,  бұрым,  аккумулятор,  барьер,  бактерия, 
коллектив,  округ,  керкеменер,  отряд,  полюс,  поляк,  чех,  ансам­
бль,  ноябрь,  роль,  реалист,  металл,  коммунист,  разъезд,  ведо­
мость,  акт;, 
у .
—
/  
'<
 
Кейінгі  ықпал  ^ 
С -г 
А —
f
 
і \ с ш ш   I  ь ш д іа л  
4 ? - ' ^  
■ 
/
L--—
т 
/
Сез  бен  қосымша,  кш   бен  сөз  арасындағьі  соңғы  дыбыстьщ" 
өзінен  бұрынғы  дыбысқгуөзіне  ұқсата  эсер  етуін  кейінгі  ықпал 
дейміз. 
(___
Кейінгі  ықпал  мына жерлерде кездеседі.
1)  Сездің  соңғы  дыбы^ьг  қатан, 
к ,  қ   болғанда,  оған  ж ал- 
ғанатын  дауыстыдан  бастайған  қосымша  п   дыбысын  не б,  не у  
дыбысына,  к ,  ң   дыбыстарын 
г,  ғ  
дыбыстарына 
айналды- 
рады.  Мүндай  сөздер  өзгергетГ калпында  жазылады.  Мысалы: 
теп-тебін,  теуіп;  жап-жабады,  жауып;  табаң-табағы, 
с ер ік -  
-серігі,  сабақ-сабағы ,  бесік-бесігі,  т.  б.
2)  Соңғы  морфема  б-,  п   дыбыстарынан  басталып,  алғашқы 
морфема  н   дыбысына  аяқталғанда,  бұл  дыбыс  м  дыбысымек 
алмасып  айтылады  да,  н   әрпімен  жазылады.  Мысалы:  Ж а и - 
бай — Жалсбай,  Е гіябай — Е гіл б а й , Тоғамбек-Тоғалгібек,  Ж ан- 
пейіс-Жажпейіс,  Ж а«болат-Ж ал*болат,  Ж аманбек-Ж амалгбек.
3)  Алғашқы  морфема  з   дыбысына  аяқталын,  екінші  морфе­
ма  с  дыбысынан  басталса,  з   дыбысы  с-мен  алмасады,  ж азу- 
да 
овздің  түбірі  сақталып  жазылады.  Мысалы:  к ө з с і з — 
көссіз,  с езс із — сөссіз,  қ а зс а  — қас£а,  б е зс е  — бессе,  ж аЗсы н  
жассын,  а з с а  — acca,  кезсең — кессең,  озса 
— осса.
4)  Алғашқы  морфема  з   дыбысына  аяқталып,  соңғы  морфе­
ма ж   дыбЫсынан  басталса,  з   дыбысы  ж -м е н   алмасып  айты­
лады да,  з-мен  жазылады. 
•
за

Мысалы: бозгмсан — бож ж аи,  боа  гисирен — бодаежирен,  көз 
д/саксы — кө ж  ж а қ сы , с а з   ж ол — с а ж  ж ол.
5)  Алғашқы  сөз  к ,  Қ,  ti  дыбыстарына  аяқталып,  екінші  сөз 
дауысты,  ұяң,  сонардан  басталса,  бұлар  ұяң  ғ,  2,  б   дыбыста- 
рымен  алмасып  айтылады,  бірақ  жазуда  сөздің  түбірі  сақта- 
лады.
Мысалы:  к ө к  а л а  — көг  ала,  к е к   а л у  — к е г а л у ,  көп  бала 
кө б ба ла , 
е с е п е д і —  есеб ед і, 
тоқ  егкен— тоғекен, 
с а қ - 
а д а м — с а ғ адам.
6)  Соңғы  морфема  ш   дыбысынан  басталса,  алдыцғы  сөздің 
соңындағы  с,  з   дыбыстары  ш   дыбысымен  алмасады,  ж азуда 
бұл ескерілмейді.
Мысалы:  бос  сө зш іл — бос  сөіиіиіл,  кесш і — к е ш ш і,  қос- 
ш ы  — қоіииіы, 
қ а з ш а  — қаш ш а, 
ж а зіи ы — жашшы, 
ке- 
з и і і —  кеш ш і.
7)  Қазіргі  қазақ  тілінің  байырғы  сөздері  б,  в.  г,  д  дыбыс­
тарына  аяқталмайды.  Орыс  тілінен  енген  термин  сездерде 
б,  8,
2,  д  дыбыстары  сөздің  соңында  келсе,  олар  айтылуда  я,  ф ,  к , 
т. дыбыстарымен  алмасады,  бірақ 6, в, г, дәріптерімен  жазыла- 
ды.  Мысалы:  педагог — педагок,  актив — актиф,  завод — завот, 
клуб — құлып  т.  б.  (Бұл  мысалдардағы  сөздің  соңында  жазыл- 
ған  к , ф , т , п әрілтері  ол  сөздердің  орфоэпиясына  ғана  қатыс- 
т ы ).
8)  Қазақтың  байырғы  сөздерінде  катар  айтылған  екі  сөздің 
алғашқысы  дауысты  дыбысқа  аяқталып,  соңғысы  дауыстыдан 
басталғанда,  екі  дауыстынын,  бірі  түсіп  қалып  айтылады,  емле- 
де дауысты әріп  сақталады.
Мысалы:  қара  а ла  — царала,  қара  ағаіи — қарағаиі,  келе 
келе ме  екея — келе мекен,  қара  алтын — қарйлтын.
45-жаттығу. 
Мұндағы  кейінді  ықпалды  тауып, 
оның  орфография  мен 
орфоэпияға  қатысын  антындар.
Төрт-бес  жылда  жұмыстьщ  ыстық-суығына  көндігіп,  едәуір 
төселіп  қалғанын  былайғы  жұрт  та  байқады.  Участок  бастығы 
Қадырхан  осы  шахтада талай жыл  істеген  мосқалдау кісі  бола- 
тын.  Батырбек  оның  жасы  үлкендігін,  кеп  жылғы  тәжірибесін 
құрметтеп,  қолдан  келген  көмегін  аямауға  тырысты  (А.  Ж -Ь 
Ауыл  көшкен  жүрттай  тақыр  еді  (С.  Е.).  Әлден  шенқұмар  бол- 
саң,  ертецгі күні  жақын жолдасыңды  да сатып кетерсің  (А.  Ж-)-
46-жаттыту. 
Кейінгі  ықцал  бар  жердіқ  астын  сызып,  көшіріцдер.
Көмір  тиеуші  жұмысшынық  ж алпақ  алақаны  орамалға  тү- 
йілген  бір  үзім  бөлке  нанды  ең  асыл  қазывадай  аялап  әжейге 
ұсынған  болатын  (Ш.  Е.).  Қүмарыңды  қытықтайтын  осынша
> --24. 
*

көрікті  әйелдің  жалғызсырауында  басқадай  бір  сыр  болса  ке­
рек  (А.  Ж-)-  Ж аттың дәулетіне жанын қинағанды  қойсын,—депті 
Түңқатар  (А.  С.).  Атекең  сахна  сыртында  әркімге  осылай  қысқа 
нұсқау,  ақыл-кеңес  бере  жүріп,  репетицияға  басшылық  жасау- 
да  (М.  О.).  Басын  сәл  қисайтқанда,  ұзын  шашы  сусып  төгіліп, 
иығын жапты  (А. Ж-)-
47-жаттығу. 
Тексті  көшіріп  жазып,  сингармонизм  мен  ассимиляция  за- 
ңына  бағынбай  жалғанып  тұрған  косымшалардын  астын  сызыңдар.
I.  1.  — Мұқал  аға,  бері  келіп  кетіңізші.  (3.  Қабд.).  2.  Есід- 
де  болсын,  Ж аркент  жігіттері  қызғаншақ  келеді  (С.  Б ақб.).
3.  Тайман  абдырап,  киімшең  қалпы  керуетке  ш алқалап  ж ата 
кетті.  4.  — Жоқ...  Сен  нағыз  жалақорсың...  5.  Мен  қолдарың  ли- 
монадка  жеткен  шамада  барамын  (3.  Қабд.).  6.  — Кісі  кезінше 
бетіңнен  сүйе  алмадым,  бері  келші  қарағым!— деді  қолын 
созып.  7.  Сенід  халіцді  түзеу  үшін,  Майлыбайдың  қызын  алумен 
ғана  іс  бітпейді  (С.  М.).  8.  Оны  айтсаң,  батырсың  ғой,  Шыдғыс- 
тың тауынан  кісі жүргізбе!  (М.  Ә.)
II.  1.  Ал  Сәуле  болса,  Перизаттың  бұл  зұлымдығынан  мүл- 
дем  хабарсыз.  2.  Қайтесің  Сәулетай!  3.  Жаным  Қүлтай-ау,  бір 
ауыз  тілге  келсеңші!  Сәулетай-ау,  бауырым-ау,  кысасты  қай- 
тарса,  Нүрланның  өзі  қайтарсын  да,  сен  кіріспесеңші!  (Ә.  Ә.) 
5.  Меи  геологпын.  6.  Рульде  отырған  шофер — Радченко.  7.  Көп- 
теген  заставалар  озаттарға  теңелді,  содиалистік  жарыстьщ 
барысында  үздік  жауынгерлердің,  класты  мамандардың  раз- 
рядшы  спортшылардың қатары  үздіксіз өсуде.  8.  Мүндай резерв- 
тер  комбинатта  бар.  9.  Металлургтердің  еқбек  жағдайы  әлде- 
қайда жақсарды  («С.  Қ.»).
48-жаттыгу. 
Тексті  мәнерлеп  окып,  ондағы 
сингармонизм  мен  ассими^. 
ляция  заңына  сай  және  қайшы  мысалдарды  айырыңдар.
Исполкомныд  әскери  комиссары  Нуждин  үйымдастырып  үл* 
герген  шағын  отрядтыд  көпшілігі  тері-тон  заводтарында  еді,  ал 
жиырмаға  тарта  жауынгер  еркімен  жазылған  тиірмен  жұмыс- 
шылары  болатын.  Баспаханадағы  мәжілістен  кейін  Нуждин  за- 
водтарға  адам  жіберді  де,  исполком  үйін  күзетуді  милиционер- 
лері  мен  Шамсутдиновке  тапсырып,  өзі  тиірменге  кеткен.  Ж а р ­
ты  сағатқа  жетпей-ақ  ол  он  сегіз  адамын  жинап  алды,  бірақ 
пулеметші  Алексей  Петрович  есін  тандыратын  ескі  безгелдегі 
күнде  ұстап,  үйінен  шыға  алмай  қалды.  Петровсыз-ақ  пайдала- 
ну  ниетімен  пулеметті  бір  сағаттай  әурелеп,  іс  шыкпағаннан 
кейін,  ол  жауынгерлерге  міндеттерін  түсіндірді.  'Сапқа  тізіп, 
оларды  исполком  үйіне  қарай  алып  шықты.  Базар  аладынан  ас- 
пай-ақ,  қалаға  тұс-тұсынан  андап  енген  атты  казак  жүздіктері- 
нід  бір  бөлімі  төтедше  кездесті  де,  оларға  қарсы  шабуыл  ж а- 
сады  (X.  Ес.).
25

ЕКП1Н
Сөздегі  бір  буынның  көтеріңкі  айтылуы  екпін  деп  аталады. 
Мысалы:  келд і,  аспаннан,  қ а з д а р ,  ауданда 
т.  б.  Осы  мысал- 
дардағы -дг,  - н а н - д а р , -д а   буындарына  екпін  түскен.
Қ азақ  тілінде  екпін  соңғы  буынға  түседі.  Сондықтан  сөзге 
қосымша  жалғанған  сайын  екпін  соңғы  ж алғанған  қосымшаға 
ауысып отырады.
бала 
б а л а -л а р  
б а ла ла р -ға
өнер 
өнер-лі 
өнерлі-дец^
жұмысши  ж ұмысшы-лар  жұмысшылар-ды 
I
Тілде  екпін  қабылдамайтын  да  қосымшалар  бар.  Олар  мы- 
налар:
1)  Ж іктік  ж алғау  (оңуіиы -м ы н,  к е л е -м ін ).
2)  Етістіктің  болымсыздық  жұрнағы  (к е л -м е .  оқы -иа,  ал-ма).
3)  Етістіктін,  қалау,  тілек  мәнді  жұрнағы  кел-ші,  оқы-иіы,  ал~ 
шы).
4)  Бұйрық  райда  қолданылатын  жіктік  жалғаудың  1  — жағы,
2 — ж ақ сыпайы түрі  (кел-ейін,  кел-іқіз).
5)  Сын  есімнің  д а й ,  д е й   жұрнағы  (тау-дай,  үй-дей,  өзім- 
д е й ),
49-жаттыгу. 
Тексті  оқып,  ондағы  сөздердің  екпінін  көрсетіңдер.
Қымыз  үстіндегі  мәжілістің  бір  кезеңі  ж ақағы   Мағаш  үйін- 
де  басталған  ойшылдық,  келелі  кеңеске  ауыса  берді.  Ол  үйде 
болған  сөздің  барлығын  М ағаш  баяндап  беріп  еді.  Абай  Мағаш 
жүзіне  қадала  қарап,  үзақ  тыңдап  отырды.  Тек  М ағаш  сөзін 
аяқтай  бергенде,  бүлар  әңгімесін  үзгендей  біраз  дабыр-дүбір 
естіліп,  Абай  соған  алаң  боп,  есікке  қарап  қалды  (М.  Ә.).
50-жаттыгу. 
Тексті  көшіріп,  ондағы  сөздердің  екпінін  койып,  түспеген  қо- 
сымшаның  астын  сызыңдар.
I.—  Рас-ау,  мен  күн  райын  көп  сүраппын-ау.  Оны  сұрағанша, 
сенің  жүзіңе  қарасам  етті.  Тыс  қанша  көріксіз  болса  да,  қоңыр 
үйдің  өз  күні  балқып  тұр  екен  ғой!  Ш ұғыла  атып  тұрғанын^ қа- 
рашы,  Ербол!  Қандай  күз  жүдеткендей  мына  ж үзді?— деді. 
Әйгерімнін, өңі  бүрынғысынан  да  қысыла  қызарды.  Сыпайы  үян, 
үнді күлкісі естілді  (М.  Ә.).
II.  — Абай  ағамнық  «шындық»  дегені  маған  Кеңгірбай  ту- 
расында  нүсқалаған  сөздей  естілді.  «Осы  елдің  аруағы  болған 
Кеңгірбай  құр  «жарықтық  еді»  деп,  «басқан  ізінен  садаға»  деп 
жырлама!  «Шыныңды  айт,  Мінді  сыры  болса,  оны  да  қосып, 
ашып  айт»— дегендей кврінді!— деген  (М.  Ә ).
51'Жаттыгу. 
Тексті  оқып,  дыбыстарға,  буынға,  ондағы  үндесуге  жалпы 
талдау  жасавдар.

— 
Екі  ғана  жайды  айтам,  Дәрмен.  Қызды  айту,  қызықты 
айту  тек  құмарлықты  қоздырмасын.  Ақ  жүрекке  қанат  бітіріп,. 
ойды  алысқа  создырсын.  Екінші — бұрынғыны,  бүгінді  айт! 
Ж ұрт  көмейінде  жүмарланып  түйілген  тас  түйінді  айт.  Әкіміне 
өкімін  айт  жүртыңның...  Халық  атаулы  арғы-бергі  хан-бегіне 
қарғыс  ойлап  жүрсе  де,  айта  алмай  келген.  Соны  жеткіз!  Ж ыла- 
ған  жас  елдің  жасымен  жыласын.  Парашылды,  зорлықшылды,. 
қиянатшылды  таңбала,— деді(М.  Ә.).
52-жаттыгу. 
Жеке  сөздерге  ауызша  фонетикалық  талдау  жасаңдар.
1. 
Павелдің  көзіне  оның  қабағы  тас  қияға  шеккен  қою  қ а р а  
бүлттай,  көзі  сол  бұлттың  жалынымен  ж ара  ж арқылдаған  на- 
ж ағайға  ұқсап  кетті  (Ә.  Ә.).  2.  Соншама  шұғылданып,  бар  наза- 
рын,  бар  ынтасын  үлкен  сеніммен  суға  аударған  баланьщ  бала- 
лық  әрекетіне  жымия  күлді  де,  Әбдірахман  да  үндемей,  кезін 
айырмастан  арт  жағына  келіп,  карап  тұрды  (X.  Ес.).  3.  М е» 
баяғы  жау  қолынан  қаза  тапқан  қатыгез  адамға  деген  махаб- 
бат  пен  қүрметті  ұзақ  уақыт  жүрегімде  сақтадым  (С.  Е.).  4. 
Ауыз  бөлмеге  қайта  кіргенде,  алдында Ж әмила  тұр  екен.  5. Пли- 
тадан қүлаған табақ жайы емес  (М.  Ә.).

Г Р А Ф И К А
Графика  тілдегі  дыбыстардың  ж азуда  берілу  жолын  көрсе- 
теді,  ж азу  таңбалары  мен  дыбыстардьщ  арасындағы  қатысты 
айқындайды.
Дыбыстық  жазудағы  негізгі  таңба — әріп.  Әріп — тілдегі 
дыбысты ж азуда  белгілейтін графикалық таңба.
Тілдегі  дыбыстарды  белгілейтін  әріптердің  белгілі  тәртіпке 
салынған жинағын алфавит деп  атаймыз.
Алфавит,  деген  сөз  грек  алфавитінің  алғашқы  екі  әрпінің 
атынан  ж асалған:  альфа  (alpha)  және  бета  (betha).  Славян  тіл- 
дерінде  ол  азбука  деп  те  аталады.  Бүл  да  славян  алфавитінің 
алғашқы  екі  әрпінің  аты:  аз  (а)  жэне  буки  (б),  ал  араб  алфа- 
витін  қолданушы  туркі  тілдерінде  алғашқы  әліп  және  би  деген 
екі әріптің  атымен  әліпби,  әліппе  аталып  келді.
Қазіргі  қазақ  алфавитінің кестесі:
баспа түрі
б а е т   түрі
рет  саны
рет  саны
бас  әріп
кіш і  әріп
бас  әріп
кіш і  эріп
1
А
а
22
п
п
2
Ә
23
р
р
3
Б
б
24
с
с
4
В
в
25
т
т
5
Г
г
26
У
у
6
Ғ
F
27
Ү
ұ
7
Д
д
28
Ү
ү
8
Е
е
29
ф
ф
9
Ё
ё
30
X
X
10
Ж
ж
31
Һ
Һ
11
3
3
'  32
ц
ц
12
И
и
33
ч
ч
13
й
й
34
ш
ш
14
15
к
к
к
к
35
36
щ
ь
щ
ь
16
л
л
37
ы
ы
17
м
м
38
I
І
ъ
э
ю
я
18
19
20 
21
н
Ң
о
Ө
и
Ң
0
е
39
40
41
42
ъ
э
ю
Я

Алфавиттегі  әріптер  белгілі  бір  тәртіпте  орналасады.  Әріптер- 
дід  алфавиттегі  қалыптасқан  орнын,  тартібін  білу  өте  қажет.
1.Түрлі 
сөздіктерді 
(түсіндірме, 
орфографиялық, 
энци- 
клопедиялық,  этимологиялық,  аударма  т.  б.)  пайдалану  үшін, 
алфавиттегі  әріптердің  орын  тәртібін  жақсы  білу  керек,  сонда 
сөздіктен  керек  сөзді  тез  тауып  алуға  болады.  Өйткені  сөздер 
сөздікте  алфавит  бойынша  орналастырылады  және  ол  тек  бі- 
рінші  әріпке  байланысты  емес,  сөздің  келесі  әріптеріне  де  қа- 
тысты,  мысалы:  баға,  баған,  бағар,  бағасыз т.  б.
2.  Алфавиттегі  әріптердің  тәртібін  білу  түрлі  тізімдермен, 
кітапханада  картотекалармен  пайдалану  үшін  қажет.  Мүндай 
ж ағдайда  қазақ  жүртшылығы  қазақ  алфавитімен  қатар, орыс 
алфавитіндегі  әріп  тэртібін  білуі  керек.  Кітапханаларда  карто­
тека  үшін  орыс  алфавиті  қолданылады.  Қазақш а  шыққан  кі- 
таптардың  картотекалары  жеке  берілгенде,  к азақ   алфавитінің 
тәртібі  сақталады.
53-жаттығу. 
Мына  сөздерді  алфавит  тәртібі  бойынша  тізіп  жазыңдар.
Көлбақа,  шілдехана,  әнеугі,  алтыбасар,  ғаріп,  кауып,  мін- 
бе,  ризық,  оттық,  дню,  абырой,  тыйым,  фельетон,  электрлі,  аба- 
жадай,  ділмар,  қайнаға,  дүрбі,  бояу,  әңгүдік,  газдандыру, шөп- 
шек,  ірімшік,  шөңетті,  іңкәр,  шілбуыт,  шіби,  эфир,  январь, 
юбилей,  эмблема,  істік,  ілтипат,  ыза,  ықтимал,  чекист,  цыган, 
хұқық,  қауыз,  хакас,  үйіл,  үгілмелі,  үю,  үшқат,  падиша,  өткіз, 
бағбан,  әшекей, әшмүшке.
54-жаттыгу. 

жүктеу/скачать 11,26 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: