сайтаны, характерсіз – соңы монтаны». «Қайратсыз ашу – тҧл, тҧрлаусыз –

140 
 
Ақылбай  1895  жылғы  Ҽбдірахман  ҿліміне  жазған,  кейін  1904  жылы  інісі 
Мағауияның қайтыс болуына шығарған жоқтауы да сақталған. 
Ақылбайды талантты ақын етіп танытқан оның белгілі поэмалары: «Зҧлыс» 
«Дағыстан»  («Қисса-Жҥсіп»), «Жаррах батыр». 
Бҧл  шығармалардың  ішінен  бізге  толық  жеткені  тек  «Дағыстан»  ғана, 
«Зҧлыс»  поэмасынның  басы  сақталса,  «Жаррах  батыр»  тҥгелдей  жоғалып 
кеткен. 
Ақылбай 1904 жылы Семей қаласында қайтыс болады, оның бейіті бҧрынғы 
Семей облысы, Абай ауданы, ҿз қыстауы – Тышқан бҧлағының  басында. 
Кҥлбадан  Абайқызы  (1862-1932)  –  Абайдың  бҽйбішесі  Ділдҽдан  туған 
қызы. Оны Абай жас кезінде Семей орыс мектебінде оқытқан. Кҥлбадан Дҥтбай 
Уандықҧлының інісі Дҥйсекеге тҧрмысқа шыққан. Дҥйсеке ҿлген соң Кҥлбадан 
ҽмеңгерлік  жолмен  Дҥтбай  алған.    Дҥтбайдан  –  Мҥкен,  Мҧхтар,  Муштар, 
Мҽкен, Қадиша деген балалар тараған. 1932 жылы қайтыс болған. 
Ҽкімбай (Хҽкімбай) Абайҧлы (1866-73) – Абайдың Ділдҽдан туған баласы. 
1873жылы 7 жасында қайтыс болған. 
Ҽбдірахман  (Ҽбіш)Ҿскенбаев  (1869-1895)  –  Абайдың  Ділдҽдан  туған 
баласы. Абай Ҽбдірахманды Семей қаласындағы уездік мектепке (1882) береді.  
Ҽбдірахман  1886-1889  жылы  Тумен  қаласындағы  Александр  реалдық 
училищенің 5,6,7-кластарын оқып бітіреді.1889-1892 жылдары С. - Петербургте 
Михайлов артиллерия училищесінде 3 жыл оқып білім алады. Училищеге ҽуелі 
қатардағы юнкер дҽрежесіндегі тҥскен Ҽбдірахманға 1890 жылы унтер-офицер, 
1892 жылы портупей-юнкер, сол жылы тамызда подпоручик деген ҽскери атақ 
беріледі.  Ол  училищені  ҿте  жақсы  бағамен  бітірген.  Ҽбдірахман  1892  жылы  
Ташкенттегі  бекініс  гарнизонының  артиллериясына  қызметке  жіберіледі.  1892 
жылы елге демалысқа келгенде Мағрипаға  ҥйленеді. Мағыштан Рахила деген 
қыз туады. Абайдың зор ҥміт артқан баласы 1895 жылы 15 қарашада Ташкентте 
қайтыс болады да, сҥйегі елге ҽкелініп, Ақшоқыға жерленеді. 
Мағауия  Абайҧлы  (1870-1904)  –  Абайдың  Ділдҽдан  туған  кенже  ҧлы.  Ол 
тоғыз жасынан бастап, тҿрт жылдай Мҧхамедкҽрім деген татар молдасынан хат 
таниды.  Мҧнан  кейін  Мағауияны  Абай  Семей  қаласындағы  орыс  мектебіне 
оқуға  береді.  Мағауия  орыс  мектебінде  екі  жарым  жылдай  оқып,  науқасқа 
шалдыққан соң, дҽрігердің кеңесі бойынша оқуын тоқтатып, ауылға қайтады. 
1885  жылдан  бастап  Мағауия  ҽкесінің  тҽрбиесінде  болады.  Ол  ҥнемі 
Абайдың  ҿсиет,  насихатын  зер  салып  тыңдап,  ҿз  бетімен  оқып,    білімін 
кҿтереді.  Орыс  ғалымдары  мен  кҿрнекті  жазушыларының  еңбектерімен 
танысып, кҿп білім алады. 
Мағауия  15  жасынан  бастап жастық,  махаббат  жайынан  лирикалы  ҿлеңдер 
жазады.  Ағасы  Ҽбдірахманның  сырқаты  мен  ҿліміне  арналған  толғау 
жырларымен  «Еңлік-Кебек», «Абылай», «Медғат-Қасым» поэмаларын жазған. 
Мағауия  1904  жылы  12  мамырда  қайтыс  болады.  Зираты  Ақшоқы 
қыстауында. 

141 
 
Райхан Абайқызы (1871-1896) – Абайдың бҽйбішесі Ділдҽдан туған қызы. 
Найман еліндегі Серікбай байдың  ҧлы Қҧдайбергенге тҧрмысқа шыққан. 1896 
жылы қайтыс болған. 
Турағҧл  (Тҧраш)  Абайҧлы  (1876-1934)  –  Абайдың  екінші  ҽйелі 
Ҽйгерімнен  туған  баласы.  Ол  жас  шағынан  ҽкесі  Абайдың  қолында  болып, 
тҽлім-тҽрбиесін кҿп кҿріп ҿседі. Турағҧл бала жасынан зерек, ҧғымтал, зерделі 
болған.  Ол  Абайдың  ең  сҥйікті  баласының  бірі  жҽне  ҧлы  ҧстаз  ақынның 
ҽдебиеттегі дҽстҥрін берік ҧстанған саналы, мҽдениетті шҽкірті болған. 
Турағҧлдың  жастық,  махаббат  тақырыбына  жазған  ҿлеңдерінен  сақталып, 
бізге  жеткені  екі-ҥш  ҿлеңі.  Ағасы  Ҽбдірахман  науқастанып  жатқанда  1895 
жылы жазған екі ҿлеңі бар. 
Турағҧл  1904-1909  жылдары  немере  ағасы  Кҽкітай  Ысқақҧлымен  бірге 
Абайдың  ҽдеби  мҧрасын  жедел  жинап,  баспаға  ҽзірлеп,  Абай  ҿлеңдерінің 
алғашқы  жинағын  1909  жылы  Санкт-Петербургта  шығартты.  Ол  1917-20 
жылдары  Семейдегі  Алаш  қозғалысына  белсене  араласып,  ҽртҥрлі  жауапты 
қызметтер атқарды.  Турағҧл Семей облыстық комитетінің мҥшесі болған. 1922 
жылы  ол  тҧтқынға  тҥсіп,  тҿрт  айдай  тҥрмеде  отырып  шықты.    Содан  кейін 
Ақшоқыға  барып  аударма  жҧмысымен  айналысады.    М.Горькийдің  «Челкаш» 
атты  ҽңгімесін  қазақ  тілінде  аударады.  Аудармасы  1925  жылы  «Таң» 
журналында  жарияланған.  А.Неверовтің  «Яхочу  жить»  деген  шығармасын 
аударып бастырған.  Ҿмірінің соңғы жылдарында жазған ең басты еңбегі Абай 
туралы естелігі еді.  
1927-1928  жылдары  Турағҧл  тағы  да  тҧтқынға  алынады.  Тҥрмеден  шыққан 
соң  конфискеленіп,  Шымкентке  жер  аударылады.  Сол  жақта  1934  жылы  6 
наурыз  кҥні  қызы  Мҽкеннің  қолында  59  жасында  қайтыс  болады.  Сҥйегі 
Шымкенттегі қорғасын заводының астында қалды. 
Мекайыл  (Мекеш)  Абайҧлы  (1884-1931)  –  Абайдың  Ҽйгерімнен  туған 
баласы.  Арабша,  орысша  сауатты  болған.  Абай  ҿлеңдерін  тҥгелдей  жатқа 
білген.  Домбыра  тартып  ҽн  салып,  ҽкесі  жайлы  білгендерін  ел  ішінде  ҽңгіме 
етіп,  халыққа  таратқан.  Ағасы  Турағҧл  ауылымен  бірге  Ақшоқы  маңайын, 
Тышқан  деген  жерді  мекендеген.  1931  жылы  бай  баласы  ретінде  ҧсталған. 
Оның  Қҧзайыр,  Ҽлішер  деген  балалары  Ҧлы  Отан  соғысына  қатысып  қаза 
тапты. 
Ізкҽйіл (Зікеш) (1895-1929) – Абайдың Ҽйгерімнен туған баласы. Домбыра 
мен  скрипка  тартып,  ҽн  салған  ҿнері  болған.  Арапша  оқып,  білім  алған.  1917 
жылы  Ойқҧдықта  тҧңғыш  рет  қойылған  М.Ҽуезовтің  «Еңлік-Кебек» 
пьесасында Абыздың ролін ойнады. 
Кенже  Абайқызы  (1901-1932)  –  Абайдың  Ҽйгерімнен  туған  кенже  қызы. 
Алтыбақан, ойын-сауық кештерінде Абай ҽндерін орындап, оны халық арасына 
таратуға  кҿп  ҥлес  қосқан.  Кенже  1914  жылы  Мҧсабайдың  інісі  Ҽубҽкірге 
ҧзатылады.  Ҽубҽкір  қайтыс  болғанан  кейін,  Ғабитхан  молданың  шҿбересі  – 
Сілҽмғазыға  тҧрмысқа  шығады.  Кейін  тҧрмыстары  нашарлап,  1932  жылы 
Турағҧлдың қолына кҿшіп келіп, сонда қайтыс болады. 
Абай балаларынан тараған ҧрпақтары: 

142 
 
 
Ақылбай балалары: 
Ҽлімқҧл  Ақылбайҧлы  (1879-1914)  –  Абайдың  немересі.  Ҽлімқҧлдан  
Шҽбеп, Бағфур, Зҽбила, Қауаш туады. Ҽлімқҧлдың балалары атасының дҥние-
мҥліктері мен фотосуреттерін Абай мҧражайына тапсырған. 
Ҽубҽкір  Ақылбайҧлы  (1881-1934)  –  ақын,  ҽнші-композитор.  Абайдың 
немересі, ҽрі шҽкірті. Абайдың інісі Оспанның қолында тҽрбиеленген. 
Немересінің  ақындыққа  бой  ҧрғанын  байқаған  Абай  Ҽубҽкірді  ерекше 
жақсы  кҿріп,  бағыт-бағдар,  ақыл  кеңесін  беріп  отырған.  Абайдың 
тапсырмасымен  ҽзіл,  мысқыл,  ҽжуа,  сықақ  ҿлең  шығарып,  19  ғасырдың 
басындағы  қазақ  ҽдебиетіндегі  сатираға  ҿзіндік  ҥлес  қосқан.  Оның  сықақ 
ҿлеңдерінде  Абай    ізі,  Абай  ҥлгісі  сайрап  жатыр.  Ҽубҽкір  сатиралық 
ҿлеңдерімен  бірге    тарихи  шығармаларға  бет  бҧрып,  «Мамай  батыр»,  «Ҽнет 
баба», «Шыңғыстау» т.б. дастандар жазған. 
1928-1929  жылдары  конфискация  кезінде  Ҽубҽкір  қудалауға  ҧшырап, 
тҥрмеге  қамалады.  Шымкент  жаққа  жер  аударылады.  Сол  жақта  1934  жылы 
қайтыс болады. 
Сағадат  Ақылбайқызы  (1884-1908  )  –  Абайдың  немересі.  Жастай  1908 
жылы қайтыс болған.  
Бҽкизат Ақылбайқызы (1885-1924) – Абайдың немересі. Ақынның баласы 
Ақылбайдың  қызы.  Ағасы  Ҽубҽкір  екеуі  Оспанның  бауырында,  Еркежанның 
қолында тҽрбиеленген. Оспан ҿлген соң, Абай Еркежанға ҥйленеді де, Бҽкизат 
Абайдың  да  тҽрбиесін  алады.  Бҽкизат  1902  жылы  Шаған  болысының  адамы 
Сыпатай Молдабайҧлына ҧзатылған. Ҿзіне жасау ретінде берілген Абай ҥйінің, 
Ҧлжан,  Еркежанның  біраз  дҥние-мҥлкі  қызы    Бҽзилаға  мҧраға  қалып,  оларды 
1948 жылы Абайдың Жидебайдағы музей-ҥйіне табыс еткен. 
Исрайыл  Ақылбайҧлы  (1895-1959  )  –  Абайдың  немересі,  педагог,  кҥйші. 
Ол  домбырада  ойнап,  ҽн  салған.  Талай  рет  кҿркемҿнерпаздар  байқауының 
жҥлдегері  атанған.  Исрайыл  Жидебайдағы  Абай  музейінде  қызмет  істеп,  онда 
домбыра оркестрін қҧрып, кҿптеген шҽкірттер тҽрбиелеген. Ол бізге Абайдың 
«Май  тҥні»  деген  кҥйін  жеткізді.  1940  жылы  «Жаңа  ауыл»  газетінде  «Абай 
жҽне  ҽн-кҥй»  деген  мақаласы  жарияланды.  Исрайылдың  фотосуреттері, 
грамоталары музей қорында сақталған. 
Рухия Ақылбайқызы (1897-1920) – Абайдың немересі. Жастай 1920 жылы 
қайтыс болған.  
Ҽлімқҧл балалары: 
Шҽбеп  Ҽлімқҧлҧлы  (1903-1959)  –  Абайдың  шҿбересі,  Ақылбайдың 
немересі. Шыңғыс болысының 10-аулында соттың кҿмекші хатшысы, Абайдың 
Жидебайдағы мҧражайының меңгерушісі болып қызмет атқарған. 
Зҽбилҽ  Ҽлімқҧлқызы  (1907-1984)  –  Абайдың  Ақылбайдан  ҿрбіткен 
шҿбересі.  Абай  ҧрпақтары  қудалауға  ҧшыраған  жылдары  ағасы    Бағфур  екеуі 
Алматы облысының Жамбыл ауданының  К.Мыңбаев селосына қоныс аударған 
Зҽбила сонда қайтыс болады. 

143 
 
Қауаш  Ҽлімқҧлқызы  (1910-1988)  –  Абайдың  шҿбересі,  Ақылбайдың 
Ҽлімқҧлының  қызы.  Ертекші  Баймағамбеттің  баласы  Салықтың  Мҧқлесіне 
тҧрмысқа  шыққан.  Ол  Абайдың,  Ақылбайдың,  Шҽкҽрімнің  ҿлеңдерін  жатқа 
білген.  Қауаш  апаның  балалары    Эдуард  (1936-2007),  Теля  1943,  Роза  1947, 
Лҽйлҽ 1950 жылы туған Астана қаласындав тҧрады. 
Бағфур  Ҽлімқҧлҧлы (1910-1981) – Абайдың шҿбересі 
Ҽубҽкірден туған балалар: 
Ҽлихан  Ҽубҽкірҧлы  (1918-ҿ.ж.б.)  Абайдың  шҿбересі.  Отан  соғысына 
қатысып, хабарсыз кеткен. 
ҚапсҽлҽмҼубҽкірҧлы  (1918-1943)  –  Абайдың  шҿбересі.  Ҧлы  Отан 
соғысында 1943 жылы қайтыс болған. 
Исрайыл балалары: 
Исрайылдың кіндігінен тараған 6 бала болған 
Оның  Кҥлҽш,  Майра  деген  2  қызы,  Сарыжан  деген  ҧлы  кішкентай  кезінде 
шетінеп кеткен. (Кҥлзипа, Нҽзипа, Кҽсира қыздары қалған) 
Нҽзипа  Исрайылқызы  (1922-1996)  –  Абайдың  шҿбересі,  Ақылбайдың 
немересі  Нҽзипа  Шығыс  Қазақстан облысы Зайсан  қаласында  тҧрған.  Жоғары 
білімді  ҧстаз.  Абай  жҽне  оның  айналасындағылар,  ақынның  туған-туыстары 
жҿнінде  ҽке-шешесінен  естігендерін  жазып  Абай  мҧражайының  қорына  
тапсырған. 
Кҥлзипа Исрайылқызы(1925-2014)   
-
 
Абайдың  шҿбересі.  педагог,  ақын.  Шығыс  Қазақстан  облысы,  Зайсан 
қаласында тҧрады. Оның ҿлеңдері Абай мҧражайында сақталған. 2014 жылы 6 
шілдеде қайтыс болды. Кҥлзипа апамыздың сҥйегі  Зайсанда жерленді. 
Кҽсира Исрайылқызы1944 жылы туған. 
Исрайылдың  кенже  қызы  Кҽсирада  апалары  сияқты  балалық  бҧла  шағын 
Абайдың қыстауы – Жидебайда ҿткізген. Он жылдықты Қарауылдан тҽмамдап, 
арман  қуып,  Алматы  қыздар  педагогикалық  институтына  қазақ  тілі  мен 
ҽдебиеті  факультетіне  оқуға  тҥседі.  Институтты  ойдағыдай  бітірген  Кҽсира 
геолог  Аманжол  есімді  азаматқа  тҧрмысқа  шығады.  Қазір  апамыз  қҧрметті 
демалыста. Алматыда тҧрады. 
Бағфурдың балалары: 
Эрнест  Бағфурҧлы  Ақылбаев  (1935-1983)  –  Абайдың  шҿбересі  Абайдың 
баласы  Ақылбайдан  Ҽлімқҧл,  Ҽлімқҧлдан  Бағфҧр,  Бағфурдан  Эрнест 
туған.Алматыда тҧрған. 
Бауэр Бағфурҧлы Ақылбаев(1937-1979) жылы ғана белгілі. 
Айдар Бағфурҧлы 1949 жылы туған. Абайдың шҿбересі. Абайдың баласы 
Ақылбайдан – Ҽлімқҧл, Ҽлімқҧлдан – Бағфур, Бағыфурдан Айдар туған.   
Алматыда  Политехникалық  институтты  бітірген  соң,  Айдар  жолдамамен 
Ақтауға  қызметке  барады.  Сол  жақта  жары  Светлананы        (ҧлты  қазақ  ) 
кездестіріп шаңырақ кҿтереді, жалғыз ҧлы Данияр 1971 жылы дҥниеге келген. 
Алматыда тҧрады. 
Эрнестің баласы: 

144 
 
Айдос  Ақылбаев  –  1967  жылы  туған.    Абайдың  шҿпшегі.  Айдос  бірінші 
некеден (Тамара) бір қызы бар. Қазір Алматыда тҧрады.  Қазіргі жҧбайы қазақ. 
Ҧрпақ жоқ. 
Айдардың баласы: 
Айдардың баласы Данияр Ақылбаев 1971 жылы туған. Абайдың шҿпшегі 
бесінші ҧрпағы. 
Данияр мҧхиттану ғылымы қазақ ҥшін сирек кҽсіп десек, осы мамандықты 
таңдаған.  Ленинград  гидрометерологиялық  институты  мҧхиттану  факультетін, 
мухиттану  мамандығы  бойынша  тҽмҽдайды.  Жоғары  оқу  орынын  жақсы 
аяқтаған  ақын  ҧрпағына  ҽрі  қарай  білімін  аспирантурада  жалғастыру  жайлы 
ҧсыныс  та  тҥседі.  1996  жылдары  Даниярдың  ақылы  аспирантурада  оқуын 
жалғастыруға қаржылық мҥмкіндігі болмай, ҿзімен бірге оқитын Наталия атты 
орыс  қызымен  қол  ҧстасып  елге  қайтады.    Қазір  Даниярдың  Дана,  Кҽмила, 
Меруерт деген балалары бар. Алматыда тҧрады 
Ҽбдірахманның балалары: 
Рахила  Ҽбдірахманқызы  (1894-1924)  –  Абайдың  немересі.  Бҽстами 
Мҧсабайҧлына  тҧрмысқа  шыққан.  Ҽке-шешесі  қайтыс  болған  кезде  ол  ҽжесі 
Ділдҽ  мен  Мағауияның  бҽйбішесі  Дҽмҿгейдің  тҽрбиесінде  ҿседі.  Тҧрмысқа 
шыққан  ол  ақын  атасының  ҿлеңдері  жазылған  қолжазба  дҽптерді  ҿзімен  бірге 
ала кеткен. Рахила Абай ҽндерін ел арасына таратуға елеулі ҥлес қосты. 
Мағауияның балалары: 
Уҽсила Мағауияқызы (1890-1954) – Абайдың ҿз қолында ҿскен немересі. 
Уҽсиладан Шаймардан туған. Уҽсила жастайынан алғыр болып, Абай ҿлеңдерін 
бір  естігеннен  кейін  қайталауды  қажет  етпей  жатқа  айтқан.  Абай  Уҽсиланың 
осы  қасиетін  қатты  ҧнатып,  қолжазбаларының  бірін  сыйлаған.  Ол  қолжазба 
кейіннен  М.Ҽуезовке  табыс  етілген.  Уҽсила  аздап  ҿлең  шығарған,  он 
саусағынан  ҿнер  тамған  ісмер  болған.  Оның  Абай  туралы  жоқтау  жыры 
«Боздағым»  (1990)  атты  жинаққа  енгізілді.  Ол  Алматыдағы  опера  жҽне  балет 
театрында  ҧзақ  жылдар  бойы  тігінші  болып,  Абай  қойылымдарының  ҧлттық 
киім  ҥлгілерін  тігіп,  театр  ҿнерінде  ҿзіндік  қолтаңбасын  қалдырды.  Абайдың 
мінез машықтары туралы Уҽсиланың естеліктері мҧражай қорында сақтаулы. 
Қҧтайба  Мағауияҧлы  (1895-1919)  –  Абайдың  немересі.  Ақшоқыдағы 
зиратқа жерленген. 
Жағыпар  Мағауияҧлы  (1898-1934)  –  Абайдың  немересі.  Мағауияның 
Дҽмҿгей  деген  бҽйбішесінен  туған.  Ол  Ғабитқан  молданың  ізбасары  Махмҧт 
молдадан  сауат  ашып,  білім  алады.  Семейде  мҧғалімдер  даярлайтын  курсты 
бітіріп, мектеп-интернат ашып, қазақ балаларын оқытты. Жағыпар 1930 жылы 
ҿз  отбасын  Шемонаихаға,  Уба-Форпостқа  кҿшіріп  ҽкетеді.  Сонда  жаңадан 
мектеп-интернат  ашып,  оның  директоры  болды.    Жағыпар  1934  жылы  қайтыс 
болды.  1974  жылы  Жағыппардың  сҥйегі  Уба-Форпосттан  алынып,  Ақшоқыға 
жерленген. 
Кҽмила Мағауияқызы (1900-1932) – Абайдың немересі Кҽмила молдадан 
ескіше  сауат  ашқан.  Шыныбай  дегенге  тҧрмысқа  шығып,  кҿп  кешікпей 
ажырасады.  Ағасы  Жағыпар  Мағауияҧлының  қолында  тҧрған  кезінде 

145 
 
М.Ҽуезовке  тҧрмысқа  шығады.  М.Ҽуезовтен  Зере,  Мағрипа  деген  балалары 
болған,   бірақ жастайынан  қайтыс болған.  Конфискелеу  зҧлматы  кезінде  ерлі-
зайыптылар  ажырасуға  мҽжбҥр  болады.    Кҽмила  Убо-Форпост  деген  жерде 
ағасы Жағыпардың қолында қайтыс болған. Сҥйегі Шульба СЭС-інің астында 
қалатын  болғандықтан  1974  жылы  қазып  алынып,  Ақшоқыдағы  Қҧнанбай 
ҽулетінің зиратына қойылды. 
Қҧтайбаның баласы: 
Берекехан  Қҧтайбаҧлы(1919-1942)  –  Абайдың  шҿбересі,  Мағауияның 
немересі, Семейде 7-класты орысша оқып бітірген. 
Шығыс  Қазақстан  облысы  Новошульба  ауданында  Уба-Форпост  ауылдық 
кеңесінен ҽскер қатарына алынып, Ҧлы Отан соғысына қатысқан. 
Жағыпар балалары: 
Рҽпила  Жағыпарқызы  (1919-1938)  –  Абайдың  шҿбересі,  Мағауияның 
немересі. 1936 жылы Алматыдағы педагогикалық училищені бітірген. 
Ишағы  Жағыпарқызы  (1922-2014)  –  Абайдың  шҿбересі.  Мағауияның 
Жағыпарынан  туған.  Ҽкесі  қайтыс  болған  соң  (1934),  Семей  қаласындағы 
мектеп-интернатта  тҽрбие  алады.  Ҧлы  Отан  соғысы  жылдарында  авиация 
технигі  болып  Харбин  маңында  майданға  қатысты.  ИшағыныңАбай  ҽулеті 
жайындағы естелік ҽңгімелері Абай музейінде сақтаулы. 
Жошыхан  Жағыпарҧлы  Мағауин(1924-1943)  –  Абайдың  шҿбересі. 
Абайдың  баласы  Мағауияның  немересі.    Жошыхан    1934  жылы  ҽкесі  қайтыс 
болғаннан  кейін  апасы  Ишағы,  қарындасы  Ғазел  ҥшеуі  Алматыдағы  балалар 
ҥйінде тҽрбиеленеді.  Ол осындағы №12 мектеп-итернатты бітіріп, 1942 жылы 
майданға  кеткен.  1943  жылдыңтамыз  айында  Харьковті  азат  ету  ҥшін  болған 
шайқаста  ерлікпен  қаза  тапты.  Оның  майданнан  жазған  хаттары  Абай 
музейінде сақтаулы. 
Ғазел  Жағыпарқызы    (1927-2011)  –  Абайдың  шҿбересі.  Мағауияның 
баласы  Жағыпардан  туған.    Семей,  Шымкент,  Арыс,  Алматы  қалаларында 
мектеп-интернатта  оқыған.  Кино  саласына  мамандар  даярлайтын  училищені 
бітіргеннен  кейін  Қазақ  мемлекеттік  университетіне  қабылданып,  қоғамдық 
ғылымдар  факультетін  бітірген.    Ол  алғашқыда  мҧғалім,  кейіннен 
«Қазақфильм»  киностудиясында  қазақ  киносы  тарихы  мҧражайының  бҿлім 
меңгерушісі  болды.  Абай  мҧрасын  зерттеушілерге  кҿптеген  мағлҧматтар 
берген. 
Лҽйлҽ  Жағыпарқызы  (1930-1932)  –  Абайдың  шҿбересі,  Мағауияның 
немересі. Сҥйегі Шығыс Қазақстан облысы Новошульба ауданы, Уба-Форпост 
аулында жерленген. 
Турағҧл балалар: 
Ақылия (Ақыш) Турағҧлҧлы (1901-1990)  -  Турағҧлдың қызы, Абайдың 
ҿз  қолында ҿскен немересі.  Абайдың  ҿсиеті бойынша  Ақылия бойжеткен  соң, 
Оразбайдың Медеу деген баласынан туған Санияз есімді немересіне тҧрмысқа 
шыққан. Жастардың 1917 жылы шілденің 7-сі кҥні Ойқҧдықта ҿткен некелесу 
тойында М.Ҽуезовтің «Еңлік  –Кебек» пьесасы қойылды. Ақылия Алматыдағы 
Қазақстан  Республикасының  опера  жҽне  балет  театрында  ҧзақ  жылдар  бойы 

146 
 
апалы-сіңілі  Уҽсила  екеуі  Абай  ауылы,  Абай  заманы,  Тобықты  елі  киім 
ҥлгілерін  тігетін  бірден-бір  шебер  болды.    Ақылияның  естеліктері  Абай 
музейінде сақтаулы. 
Жебрҽйіл  Турағҧлҧлы  (1903-1930)  –  Абайдың  немересі.  Жебірҽйілден  – 
Алпаш  (Алпарыстан)  туады.  Домбыра  тартып,  ҽн  салған.    Ол  Семей  жҽне 
Тҥмен қалаларында орыс мектебінде оқып, орысша-қазақша сауатты болған. 
1917  жылы  М.Ҽуезовтің  «Еңлік-Кебек»  пьесасы  бірінші  рет  қойылғанда 
Жебрҽйіл  Жапал  болып  ойнаған.    Абайдың  «Мен  кҿрдім  ҧзын  қайың 
қҧлағанын» деген ҽнін домбырамен айтып, ел арасына танытқан. 
Қалиман Турағҧлқызы (1904-1989) – Абайдың немересі. Ахмет Ҽуезовке 
тҧрмысқа  шыққан.  Абайдың  125  жылдық  мерейтойына  арнайы  шақырылып, 
сонда сҿйлеген сҿздері, естеліктері магнитофон таспаларына жазылып алынған. 
Абай музейінде сақтаулы. 
Зҥбайыр  Турағҧл  (1907-1933)  –  Абайдың  немересі.  Зҥбайырдың  ҽйелі 
Қанағат  (Кҽкен)  Жуантаяқ  Тобықты  Азубайдың  қызы.  Одан  Кенесары  (1928-
1933) туған. Зубайырдың балалық жастық шағын Абайды кҿзі кҿрген ет жақын 
адамдар  арасында  ҿткізген.  1928  жылы  бай-феодалдың  тҧқымы,  ҽкесі 
алашордаға қатысы бар деген айып тағылып, ҽулетімен бірге жер аударылған. 
Ол  4-5  жылдай  қырғыз  елінде,  Мерке  (Жамбыл)  маңында,  Шымкент, 
Ташкентте тҧрған. 1933 жылы кҥзде Бішкекте қайтыс болған. 
Мҽкен  Турағҧлқызы  (1912-2000)  –  Турағҧлдың  кенже  қызы.  Мҽкен 
жастайынан ҿнерге жақын болған, ҽкесі Турағҧлдан ақын атасы туралы естелік-
ҽңгімелерді  кҿп  естіп,  Абай  ҽндерін  ҥйренген.  Абайдың  немересі  Ҧлы  Отан 
соғысы жылдарында қазақ радиосында қызмет атқарған.  
Мҽкеннің  орындауындағы  Абай  ҽндерін  1930  жылы  А.Жҧбанов  нотаға 
тҥсірген.    «Ҿнер»  баспасынан  1986  жылы  жарық  кҿрген  «Айттым  сҽлем 
қаламқас» жинағына Абайдың Мҽкен орындап жаздырған 19 ҽні енді. 
Қҧзайыр  Мекайылҧлы  (1912-1945)  –  Абайдың  немересі.  Шешесі  – 
Дҽмежан. Қҧзайыр бай тҧқымы ретінде жер аударылып, елден қуылған. Фрунзе 
(қазіргі  Бішкек)  қаласына  барып  паналап,  қара  жҧмыс  істеген.  Сол  жерден 
ҽскерге алынып, 1945 жылы майданда қаза болған. 
Қалышер  Мекайылҧлы  (1921-1942)  –  Абайдың  немересі.  Шешесі 
Дҽмежан.  Қалышер  ге  бай  тҧқымы  деген  айып  тағылып,  жер  аударылған. 
Фрунзе  (Бішкек  )  қаласынан  ҽскерге  аттанып,  Отан  соғысында  1942  жылы 
қайтыс болған. 
Жебрҽйіл баласы: 
Алпаш Жебрҽйіл (1922-1990) – Абайдың баласы Турағҧлдың немересі. Ҿз 
ҽкесі Жебрҽйіл, Абайдың інісі Оспанның атына жазылған. Ҧлы Отан соғысына 
қатысып, мҥгедек болып оралған. Алматы қаласында тҧрып, 1990 жылы дҥние 
салған. 
Ізкҽйіл баласы: 
Тоқташ  Ізкҽйілҧлы  (1924-1943)  –  Абайдың  немересі.  Ол  домбырада, 
гармоньда  ойнап,  Абай  ҽндерін  айтқан.  1934  жылы  маусымда  Бҥкілқазақстан 

147 
 
халық ҿнерпаздарының І-ші слетіне қатысқан. Тоқташ Отан соғысына қатысып, 
1943 жылы қаза болған. 
Ҽрхҽм  ҿзі  де  жас  шағынан  Абайды  кҿріп,  ақынның  немере  балаларының 
біріндей  болып  ҿскен  адам.  Абай  дҥниеден  қайтқан  жылы  Ҽрхҽм  19  жастағы 
жігіт болатын. Сондықтан ҧлы ақын атасын ҿзі кҿрген-білгені бар, кейін ҽкесі 
Кҽкітайдан  естіп  қҧлағына  қҧйғаны,  кҿңіліне  тоқығаны  бар.  Ҽрхҽм  Абай 
туралы тарихи қҧнды мағлҧмат, мол дерек қалдырып кетті, Ҽрхҽм ҽкесі қайтыс 
болған  жылы  (1915)  30  жаста  еді.  1963  жылы  78  жасынан  дҥниеден  ҿтті. 
Қ.Мҧхамедханов 2-том, 325 бет. 
Мҧражай  қорында  сақталған  қҧнды  жҽдігерлердің  бірі  болып  табылатын 
ҧлы  ақынның  ҿз  заманында  тҥскен  суреттері.  Оның  біреуі  1896  жылы  Семей 
қаласында  балалары  Ақылбай  жҽне  Турағҧлмен  тҥскен  суреті.  Ал  екіншісі  -
1903 жылы тҥскен  Абайдың отбасымен сурет. 
Қазақ  даласындағы  ақыл-ойдың  шамшырағы  атанған  Абайдың  артында 
қалған  ҧрпақтары  да  осал  емес.  Олар  ҽке  ісін  одан  ҽрі  жалғастырды,  соның 
жолын ҧстады. Патша тҧсында да, кеңес ҿкіметі кезінде де ҧлттың зиялыларын 
жаппай жазалау, бас еркін шектеу, атып, жер аудару саясаты мемлекеттік басты 
шараға айналды. Сондай ауыр да қасіретті Абай ҧрпақтары да кҿрді. 
Ҧлы  ақынның  ҧрпақтары  патшалық,  содан  кейін  кеңестік  жазалау 
саясатының қҧрбаны болды. Қуғындау мен жер аударылудың нҽтижесінде олар 
тағдырдың  тҽлкегінен  сан-саққа  бытырап,  ҽр  жердегі  балалар  ҥйі  мен 
жатақтарда  ҿмір  сҥрген  Абай  шҿберелері  бірін-бірі  жақын  танымастан  Ҧлы 
Отан  соғысына  аттанады.  (10  ҧл,  1  қыз)  майданға  қатысып,  екеуі  аман  келді. 
Олар Алпаш Жебірайҧлы мен Ишағы Жағыпар қызы аман келген. 
Жыл  ҿткен  сайын  ҧлы  ақынның  ҧрпағының  қатары  сиреді,  қазіргі  таңда 
Абайдың  екі  ҽйелінен  тараған  10  баласынан  қалғаны  бесінші  ҧрпағы  Айдар, 
одан Данияр оның балалары Дана, Камила, Меруерт. Эрнестің ҧлы Айдос. 
Абай ҧрпақтары ҧлы ақынның ҧрпағы болғанын мақтанышпен айтады. Абай 
мҧражайы  ҧйымдастырған  ақын  мерейтойына  ақын    ҧрпақтары  арнайы  келіп, 
Абайдың  мҧралары  туралы  есте  қалғандарын  насихаттауда  еңбектері  орасан 
зор.  
Ҧлт рухының жебеушісі атанған Ҧлы ақын Абайдың ҿмірде бар  ҧрпақтары 
аман болып ел тҽуелсіздігін нықтауға қызмет ете берсін демекпін. 
Абай  -  халқымыздың  мақтанышы  ғана  емес,  ҧлттық  идеологиямыз.  Ҧлы 
ақынның ҿлмес мҧрасын, ҧрпақтарын таныту ғҧмырлық парызымыз. 
 
ҼДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1.«Абай» энциклопедиясы. – Алматы. «Атамҧра», 1995. 
2. Мҧхамедханов Қ. Абай мҧрагерлері .- Алматы, 1996. 
3. Ысқақов Ҽ. «Абайдың ҥрім-бҧтақтары. Мҧражай қоры КП-31/1, КП-31/2. 
4. Бейсенбаев М. Абай жҽне оның заманы. – Алматы: «Жазушы», 1988. 
5. Қҧнанбаев Т. Ҽкем Абай туралы. – Алматы, «Ана тілі», 1993. 
6. Жҧртбай Т. «Кҥйесің, жҥрек сҥйесің...» - Алматы «Қайнар» 2009. 

148 
 
8.  Абай  туралы  естеліктер.  Абай  мҧражайының  кітапханасынан.  –  Семей, 
2010. 
9. Ысқақова М. «Ҧлы Абайға адалдық» - Семей печат, 2010. 
10.  Байғалиев  Б.  Абай  ҿмірбаяны  архив  деректерінде.  –  Алматы:  «Арыс», 
2001. 
 
УДК 81’255.2 
АХМЕТЖАНОВА Ф.Р. 
ВКГУ имени С. Аманжолова, г. Усть-Каменогорск, Казахстан 
 
МЕЖЪЯЗЫКОВАЯ КОМПЕТЕНЦИЯ КАК РАЗВИТИЕ 
ЛИНГВОКУЛЬТУРЫ 
 
Рассуждать в одной  статье о таких двух титанах мысли и слова архисложно, 
но мы попытаемся. 
В  сказании  «Хан-Алтай»  Георгий  Гребенщиков  пишет:  «С  песней  ветра 
задумал Пастух сделать первую домбру. С молитвой срезал он тополь у самого 
корня. С  таинственной думой и заклинаниями выжег огнѐм пустоту. С великим 
терпением трудился. Семь раз поранил руки. Семь разных узоров – кони, козлы 
и маралы – собственной кровью навѐл вокруг домбры. Трубные звуки маралов 
– самая громкая песня Алтая. 
С лаской погладил коня,  когда выбирал в его хвосте самые длинные, самые 
крепкие  волосы.  На  голом  колене  с  улыбкой  ссучил  две  струны.  Натянул, 
тронул  пальцем,    услышал  гудение  –  побежал  поделиться  звуками  с  самой 
любимой  подругой  своей.  Усадил  еѐ  слушать,    а  сам  посмотрел  на  самую 
высокую вершину, послал улыбку счастья самой синей и далѐкой долине. 
Домбра запела. 
Домбра запела,  и запел и певец. Реки и горы запели. Птицы и звери запели. 
Небо запело. С улыбкой счастья пастушья подруга смотрела и слушала домбру. 
С  тех  пор  родилась  песня,    и  все  стали  петь  об  Алтае.  С  тех  пор  на  всѐм 
свете лишь трое бессмертны: Домбра, Певец и Алтай. 
О, Земля, Земля! Хочу разыскать и принести тебе лучший дар. Хочу воспеть 
Алтай – родину мою,  радость твою! 
О, Алтай, Алтай! 
Ты стоишь, Алтай, выше туч и звѐзд. Голубые небеса – крыша гор твоих,  а 
неисчислимые звѐзды  - очи небесных стражей, оберегающих белизну вершин 
твоих. 
Кто хоть одну жизнь прожил на горах  твоих,  Алтай, тот никогда не умрѐт. 
На  высоте  снеговых  вершин  твоих  Белый  Дух  Ак-Яик  живѐт.  На  седой  главе 
твоей  сияет  вечный  свет.  На  каменной  груди  твоей  истоки  вечной  любви  – 
живая вода. В гранитных недрах твоих – сокровища заповеданные. 
О, Алтай, Алтай, будь благословен! 
О, Алтай, Алтай! Прекрасно имя твоѐ! 
Слово Алтай – синее слово в белом сиянии, окружѐнное радугой. 

149 
 
Как  на  серой  земле  блестит  и  виднеется  белый  камень  –  Ала-Тас,  так  на 
синих горах блестят крылья вечных снегов. 
Высоко ушла в небо в жемчужной короне глава твоя,  Алтай, великая Белуха 
– царица земли! 
Музыкой ласкает слово Алтай. Песней звучит для каждого странника. 
Родиной  –  каждой  светлой  душе.  Маяком  –  для  всякого  искателя  подвига. 
Храмом для всякого молящегося. Звуком мощного колокола зов его:  
- Алтай! Алтай! Алтай! [1, 173]. 
Родственные мотивы находим и у другого великого творца. Наиболее полно 
и объѐмно об Абае в одном из своих трудов написал Глава нашего государства 
Нурсултан  Назарбаев:  «То,  что  Абай  стал  серьѐезным  явлением,  занявшим 
достойное  место  в  мировом  сознании,  не  ограничивается  лишь  его 
литературным  поисками.  Литература  стала  океаном,  в  котором  Абай  плавал, 
чтобы  сполна  познать  всю  жизненную  действительность,  национальную, 
нравственную,    историческую,  эпохальную  действительность,  отправным 
пунктом  и  мучительного,  и  блаженного  пути,  ведущего  в  духовный  мир,  в 
духовный космос  от  древнего мира  вечности  в  удивительные  дали  вселенной, 
называемой  универсиумом,  а  также  золотой  ступенью,  по  которой  он 
поднимался  к  вершинам  совершенства.  Широту  мыслей  и  исследовательскую 
хватку  Абая  определила  действительность  его  эпохи,  полная  запутанных 
противоречий.  В  поисках  выхода  из  этой  неразберихи  он  всесторонне 
осмысливал  национальную  стать  своего  народа.  Досконально  анализировал 
постигшую его трагедию. Пытался таким образом найти средство от всеобщего 
недуга, верный путь в будущее. Заботясь о родном народе,  в стремлении стать 
его  защитником  он  поднялся  до  высокого  гуманистического  уровня  всего 
человечества.  Сумел  быть  намного  выше  всех  малых  и  больших  конфликтов, 
происходящих  между  людьми,  между  народами.  Хотя  он  не  симпатизировал 
власть  имущим,  но  с  огромным  уважением  относился  к  соседнему  русскому 
народу,  к  другим  народам.  Отрицая  царскую  власть,    в  то  же  время  учился  у 
великой  русской  культуры.  В  его  представлении  духовное  взаимовлияние 
сближает  и  малые,  и  большие  народы.  Считал,    что  человек  человеку  должен 
быть  только  другом.  Рассматривал  его  как  цельное,  единое  явление,  которое 
нельзя делить на запад и восток, на родных и чужих. Чтобы улучшить жизнь в 
степи,  необходимо  было  вглядываться  в  жизнь  и  быт  всего  человеческого 
общества, которое непрерывно развивалось,  непрерывно  совершенствовалось» 
[2, 88]. 
Круг интересов Абая был широк. Он увлекался историей и культурологией, 
социологией  и  статистикой,  изучал  философские  и  экономические  труды 
известных  мыслителей.  Его  питала  древнеказахская  литература.  Абай 
превосходно  знал  казахский  фольклор.  Следующим  источником  в  деле 
формирования мировоззрения и творчества поэта явились вершины Восточной 
культуры – поэзия Фирдоуси, Низами, Хафиза, Хайяма, Физули, Саади, Навои. 
Значительным  источником  была  русская  и  мировая  литература.  Особым 
уважением  пользовались  И.А.Крылов,  А.С.Пушкин,  М.Ю.Лермонтов, 

150 
 
Л.Н.Толстой, М.Е.Салтыков-Щедрин, И.С.Тургенев. Немецко-казахско-русский 
писатель  казахстанец  Герольд  Бельгер  отмечает  в  числе  длинного  ряда  имѐн 
представителей мировой культуры, интересовавших Абая, Гейне и Гѐте. 
Огромное  влияние  на  мировоззренческое  формирование  Абая  оказало  его 
знакомство  с  сосланным  в  Семипалатинск  русскими  народовольцами  и 
революционными демократами. Все они были представителями прогрессивной 
русской  интеллигенции,  воспитанными  на  революционно-демократических 
идеях  Н.Г.Чернышевского,  В.Г.Белинского  и  Н.А.Добролюбова  [3,  18]. 
Особенно  близко  он  сошѐлся  с  молодыми  ссыльными  Е.П.  Михаэлисом  и  его 
другом  и  родственником  А.В.Леонтьевым  –  публицистом,  человеком 
разносторонних  научных  интересов.  Знакомство  переросло  в  большую, 
искреннюю  дружбу.  Летом  они  подолгу  жили  в  ауле  Абая,  зимой 
поддерживали регулярную переписку. 
Всѐ  это  привело  к  тому,    что  Абай  в  своих  произведениях  стал  по 
необходимости  применять  и  русизмы:  барабан,  визит,    военный, 
впечатлительность  сердца,  губернатор,  доктор,  единица,  закон,  завод,  икра, 
интернат, коренной, ладан, лапке, машина, монастырь, назначение, начальник, 
номер,  образование,  ояз,  партия,    подвижной  элемент,  положение,  приговор, 
прошение, расход,  рюмке, самородный, солдат, судья, стакан, старшын, счѐт, 
сыяз, трагедия, уголовный, электр. 
А  со  временем  Абай  создал  десятки  непревзойдѐнных  переводов 
произведений Пушкина, Лермонтова, Крылова, ко многим из которых написал 
и мелодии. Так, песни из «Евгения Онегина» распевались в степи как народные. 
[4, 18]. 
 Сам Абай трудно поддается воссозданию на другом языке. Иногда кажется, 
что  он  вообще  непереводим.  Неприступный.  Недоступный.  Непостижимый, 
потому что мастер без устали обыгрывает каждое слово, раскрывает глубинную 
его суть, призывает ценить его, не употреблять всуе, познать его истину [5, 5]. 
Но  стараниями  лучших  переводчиков  произведения  Абая  зазвучали  сегодня  и 
на русском языке. Вот некоторые из них:  
 
                       Перевод М.Петровых 
Пока не знаешь – молчи. 
Пока блуждаешь – молчи. 
В бесцельных днях и в ночи 
Пустых забав не ищи. 
Чтоб человеком ты был 
И вровень с веком ты был. 
Ты пятерых побори 
И пятерых избери. 
Злословье, ложь, хвастовство, 
Безделье и мотовство –  
Вот пять врагов твоих, знай. 
А разум и доброта, 

151 
 
Упорство, скромность и труд –  
Вот пять друзей, согласись. 
Увидев зло – отвернись, 
К беде пороки ведут. 
Добро увидев – о нѐм 
Ты помни ночью и днѐм. 
Коль с детства книги читать –  
Учѐным сможешь ты стать. 
Не унывай, маловер! 
Бери с великих пример. 
Не говори: «Я не тот!», 
Учись – и знанье придѐт. 
Никто не сможет помочь, 
Коль ты, чуть вспыхнув, погас. 
Учись не день и не час,  
И будешь знаньем богат, 
А знанье – истинный клад. 
За мудрым следуй смелей. 
Не слушай вздорных людей. 
Что аксакал или бай 
Расскажут – сам осознай. 
Словам впустую не верь, 
Их суть продумай, измерь. 
Срами нещадно глупца. 
За правду стой до конца. 
Пусть пошлость нагло груба –  
Тем легче с нею борьба. 
Будь скромен, будь молчалив, 
Мой горький опыт усвой. 
О говорящем с тобой 
Не думай: «Кто он такой?», 
А думай: «Что говорит?». 
Мы помним славных певцов, 
И мудрецов, и вождей 
Лишь по одним именам –  
Их жизнь неведома нам. 
Поверь о, юноша, мне: 
Бесценны знанья и ум. 
Что чуждо их глубине, 
Забудь, как суетный шум. 
Достигни цели вполне, 
Чтоб найденное сберечь. 
На мудреца – сто глупцов –  
Вот горькой истины речь. 

152 
 
Запомни, юный мой друг, 
В речах, звучащих вокруг, 
Правдивых слов не найдешь, 
Для робких правда страшна, 
Им в правде видится ложь. 
Душа невежды мертва. 
Пусты без мысли слова. 
И сам учись и учи. 
Лишь знаньем жив человек. 
Лишь знаньем движется век. 
Лишь знанье – светоч сердец. 
Лишѐнный учеников 
Учитель – горький вдовец. 
Людей суди по уму, 
Но не по облику их. 
Разумен будь и правдив 
В делах и думах своих, - 
Так мудрецы говорят. 
Пойми совет их простой. 
Да будет праведен путь 
Твоей души молодой! 
 
                             Перевод Е. Курдакова 
Если смолоду честь не терял. 
Если щедро прожил для людей, 
Если враг твою доблесть познал, 
Если верен был дружбе своей, 
Если доброе имя берѐг, 
Если все доверяли тебе, 
Если ты не плутал средь дорог, 
Если сам не перечил судьбе, 
Если жил, согревая сердца, 
Если полной влюблялся душой. 
Если что отдавал – до конца, 
Если брал – возвращая с лихвой. 
Если смело прошѐл перевал, 
Если жить не осталось уж сил,  
Если смерть свою не умолял, -  
Значит, ты человеком прожил! 
 
                                        Перевод Е. Курдакова 
Тобою вскормленный щенок, -  
Он в худшем случае – облает… 
Но страшно, если убивает 

153 
 
Тобой обученный стрелок. 
 
                                           Перевод М. Дудина 
Тулпара в скачке не обгонит кляча, 
Соревнованье – не еѐ задача. 
Кто целится в меня из-за угла, 
Тому едва ли выпадет удача. 
И стая псов не одолеет волка, 
Волк – враг собакам страшно и надолго. 
Но лезет в драку мелкая душа 
И погибает, как всегда, без толка. 
И -  бесится на воле мелкота, 
И от неѐ страдает правота. 
И, кляузникам разным потакая, 
Царит в Семи Палатах клевета. 
 
                                             Перевод А. Кодара 
Казахи, родные, мой милый народ! 
Усы, разрастаясь, покрыли твой рот. 
Ты зла и добра не сумел различить, 
В крови и обжорстве не день и не год. 
Порой, если нужно, ты очень хорош, 
Порой, как торгаш, ты и тот и не тот. 
Не внемлешь другим, кроме собственных слов,  
Погрязший в пустом суесловии сброд.     
Днѐм смеха лишѐн ты, сна ночью лишѐн, 
Боясь, что однажды угонят твой скот. 
Легко загораясь, живѐшь на авось, 
То этак настроен, то наоборот. 
Сплошные ничтожества выйдя в вожди, 
Добились того, что в народе разброд. 
Раз волю свою упустил ты из рук, 
Твой истинный облик никто не вѐрнет. 
Нет веры и в родичей, если для них 
Важнее всего свой корыстный расчѐт, 
Нет ни единенья, ни воли к нему, 
Потерям и бедам теряешь ты счѐт. 
Ума и богатства не в силах скопить, 
Упорствуя в зависти, губишь свой род. 
Упрямству возможно ли дальше дать ход? 
К позору тебя твой порок приведѐт. 
Чем тешиться нам, коль годам к сорока 
Не выше степи всѐ ещѐ твой полѐт?! 
Хитрец мой, не знающий  дум  и забот, 

154 
 
Что толку паясничать год напролѐт?... 
Но тот, кто возьмѐтся тебя вразумить, 
В ответ только низость наветов пожнѐт. 
 
                                           Перевод Е. Курдакова 
Когда умру, в сырую землю погрѐбен, 
Не полетит ли вдруг злословие вдогон? 
О сердце, сердце, где любовь сплелась с враждой, 
Ты беззащитно будешь в тверди ледяной! 
Всему на свете, свой черѐд и свой исход –  
Кто опоздает, а кому не повезѐт. 
Но не равно ли – прозябать иль умирать, 
Чтобы потомкам всѐ такой же притчей стать? 
Молва слепая разнесѐт пустую ложь, 
Наветам этим не ответишь, не уймѐшь! 
И справедливо ли вот так, душе одной, 
Вдвойне терзаться этой мукою двойной? 
Проникни в душу, разберись в моей судьбе, 
Я жил не понят, в бездорожье и борьбе, 
Всю свою жизнь тропил в неведомое путь, 
Сражался с тысячами, - о, не обессудь! 
Не обессудь за буйной молодости пыл, 
Не обессудь, что был горяч и зло творил, 
И что, прозрев, я рассмотрел вокруг себя 
Лишь тех, кому была важней своя судьба. 
Блуждал в бесчестье скован темною враждой –  
Не воспоследуй мне, потомок дорогой! 
И если даже не поймѐшь мой скорбный путь,  
Не трогай памяти моей и не обессудь! 
Я внешне сдержан, но внутри пожар и яд, 
Иду туда, откуда нет пути назад. 
И если песня меня выдала, тогда 
Пускай она со мной умолкнет навсегда. 
  
За  годы  научно-педагогической  деятельности  под  моим  научным 
руководством  написан  целый  ряд  курсовых  работ,  дипломных  проектов  и 
магистерских  диссертаций,  объектом  исследования  которых  явились  онимы, 
т.е., названия и наименования разных объектов. 
 Так,  темой  моего  выступления  в  Барнауле  и  Москве  явились 
«Антропонимы  как  национальный  код  в  контексте  современности»  и 
«Цветосимволика в казахской и русской лингвокультурах». Сегодня под моим 
научным  руководством  исследуется  тема  «Историко-лингвистическая  система 
топонимии Уланского региона в ономастическом пространстве Казахстана». В 

155 
 
этом  смысле  огромный  интерес  вызывают  у  меня  отдельные  произведения 
Г.Гребенщикова,  в том числе рассказ «Болекей ульген». Читаем отрывок: 
«Тогда  дремучие  таргынские  леса  ещѐ  не  трогал  топор,  а  над  долиной 
Таинты носились одни только беркуты, высматривавшие лисиц и глухарей…И 
только  летом  иногда  где-либо  на  высокой  горе  появлялась  белая  юрта 
кочевника, да и та не надолго… 
Вот тогда жил в Таргыне охотник Болекей… 
С тех прошло уже много времени: доживает свой век четвѐртое поколение, 
аксакалами стали уже и правнуки Болекея… 
А всѐ еще живо  и ясно воспоминание и о нѐм и пойдѐт оно из рода в род 
пока цел будет киргизский народ. 
Молодой  и  красивый,  смелый  и  сильный  Болекей,  как  вольный  ветер 
носился  по  степям  и  горам  киргизского  края  на  своѐм  борзом  коне  с 
быстрокрылым беркутом на рукавице… 
Ни один волк, ни одна лисица не уходили от него, лишь бы он завидел их 
своим зорким чѐрным глазом. 
Он  выбегал  на  гору,  срывал  колпак  с  головы  хищника,  и  тот  взвивался  в 
голубую  высь  под  самые  облака…Сделав  два-три  смелых  круга  над  своей 
добычей,  он  молнией  бросался  вниз,  вытянув  вперѐд  острые  когти  и  вобрав 
голову в крепкие огнива своих крыльев… 
Тогда  Болекей  во  весь  опор  мчался  с  горы,  прыгая  через  рвы  и  колодцы, 
чтобы схватить смертельно борющихся птицу и зверя… 
И опять, одев колпак на беркута и посадив его на рукавицу, Болекей мчался 
по лесу. 
Отважен и красив был охотник Болекей, да только плохо кончил он: умер за 
понюх табаку!... 
Было это так: 
Полюбил  Болекей  красавицу  Сагынчу,  дочку  богатого  Бия.  Посватался  за 
неѐ, а Бий отказал ему. 
- Что у тебя есть? – спросил его Бий. 
- Ничего нет у меня, кроме коня да беркута! – ответил Болекей. 
-  Ну,  ступай  ни  с  чем  обратно.  А  когда  захочешь  приходить  ко  мне  снова, 
привези мне сто соболей, двести волков да триста лисиц!... 
Понял Болекей, что смеѐтся над ним старый Бий, думает, что не сможет он 
добыть столько богатых мехов… 
 Уехал  охотник,  пересчитал  все  добытые  им  шкуры  и  хитро  улыбнулся:  не 
хватало ещѐ столько же для калыма за Сагынчу. 
И  опять  носился  он  по  степям  и  горам  целыми  месяцами;  не  спал,  не  ел, 
только и думал о Сагынче и о том, как разгорятся глаза у жадного Бия, когда он 
привезѐт ему дорогие меха. 
Каждую  весну  менял  Болекей  своих  беркутов,  доставая  их  из  гнезда  с 
высокого утѐса над Таинтою. 
Между  тем,    к  отцу  Сагынчи  стали  наезжать  женихи  из  разных  далѐких 
мест. 

156 
 
Уже  только  несколько  десятков  шкур  нужно  было  добыть,  чтобы  калым 
пополнился, когда Болекей с радостной улыбкой полез на опасный утѐс, чтобы 
взять оттуда пару новых молодых беркутов для осенней охоты. 
Ничего не боится Болекей и ловким движением ловит и связывает молодых 
беркутов… 
Вот они уже в овчинной сумке лежат возле него, а он, выбравшись на узкий 
уступ,  садится  отдохнуть    и  победоносно  смотрит  вверх  на  разъярѐнных 
родителей своих пленников. 
Достав  из-за  пазухи  бычий  рожок  с  табаком,  он  насыпал  его  на  широкий 
ноготь  большого  пальца  и,  закрыв  глаза,  потянул  в  себя  раз,    ещѐ  раз,  и,  не 
переставая думать о красавице Сагынче, сладко и свободно чихнул…Чихнул  и 
полетел  в  пропасть,  где  через  несколько  часов  на  его  теле  сидели  и  алчно 
терзали его мясо хищные беркуты… 
Так  с  тех  пор  утѐс  над  Таинтою  и  назвали  «Болекей  ульген»,  что  значит 
«умер Болекей», место где погиб Болекей [6,232]. 
Очередное  прочтение  нами  произведений  Г.Гребенщикова  [7,320]  выявило 
целый  пласт  интересующих  нас  онимов:  ханство  Батырбека,    Маймырхан, 
Бекмырза,  Алтынсу,  Нурыхан,  Сарике,  Байгобыл,  Айнеке,  Исхак,  Бибинор, 
Кунантай,  Хайным,  Назыр,  законы  Магомета,  Аллах,  Кара-Кирей,  Ахметбай, 
река  Акбулак,  Кызу-Курпеш,  горный  кряж  Кандыга-тау,  Куаныш,  хан-Алтай, 
Алтай  –кижи,  Ак  Яик,  Ала  Тас,  Эрлик,  Ульген,  Катын-Су,  Урсул-Ойрот,  хан 
Аган,  озеро  Джайляу,  Чибирь  –ханум,  Степной  край  и  Туркестан,  Сайляу, 
Кызыл-Тас,  аул  Крыкпай,  хан  Бекбулат,  Мамыр,  Джуматай,  Кара  Керей, 
Таинта, богатырь Таргын, охотник Болекей, Сагынча, Чеке, сын Болекея, Кок-
гыз,  Каркаралы,  Шайтан-куль,  Арасан,  Черная  и  Белая  Берель,  Катунский 
хребет,  Бухтарма,  река  Коксу,  приток  Катуни,  Тургусунский  хребет, 
Зайсанский тракт, Чаган-Узун и др. 
Ясно одно: они ждут своих исследователей. И Абай, и Г.Гребенщиков всю 
свою  жизнь  искали  истину,  их  жизнь  -  это  непрестанное  духовное  развитие, 
напряжѐнная  работа  души.  Их  творчество  –  это  верный  путь  духовного 
взаимообогащения 
братских 
народов, 
их 
движение 
к 
всеобщему 
благоденствию.  И  если  Г.Гребенщиков,    ни  минуты  не  колеблясь,  утверждал: 
«Алтай  –  родина  всего  человечества,  он  колыбель  мира,  он  колокол  земли,  и 
потому  имя  его  так  благозвучно,  как  мощный  колокольный  звон:  «Алтай», 
Абай же, вполне осознанно ощущая основополагающую истину об одинаковой 
божественности Востока и Запада, цитировал в переводе Гѐте: 
Богом создан был Восток, 
Запад также создал Бог! 
Подлинная культура не принадлежит Западу или Востоку, она живительный 
источник  для  всего  человечества.  Об  этом  же  говорит  и  наш  современник, 
известный  поэт,  общественный  деятель  и  человек  с  поликультурным 
мышлением – Олжас Сулейменов: 
Нет Востока,  
И Запада нет, 

157 
 
Нет у неба конца: 
Нет Востока,  
И Запада нет. 
Два сына есть у отца. 
Нет Востока,  
И Запада нет, 
Есть Восход и Закат, 
Есть большое слово  -  
ЗЕМЛЯ. 
 
Полагаем, что Восхождение к Абаю и Г.Гребенщикову продолжается. 
 
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 
1.Гребенщиков  Г.  Моя  Сибирь.  Барнаул:  Издательство  Алтайского 
Университета, 2002. – 214 с. 
2.Назарбаев Н. Тҽуелсіздігіміздің бес жылы. Алматы, 1996. 
3.Григорьев  Е.И.  Прометей  великой  степи.  Издательство  ВКГТУ, 
Ассоциация  выпускников  УК  СДИ  –  ВКТУ–ВКГТУ  «Алтын  бесік»,  4-е  изд., 
перераб. Усть-Каменогорск, 2005.-364с. 
4.Абай. Я – человек-загадка... Перевод с казахского. Астана: Аударма, 2009-
504с. 
5. Абай. Двадцать стихотворений на трѐх языках. Астана: Аударма. 2008.  -
136 с. 
6. Гребенщиков Г. Степные узоры. Усть-Каменогорск: Альфа-пресс, 2006. -
292с. 
7.  Гребенщиков  Георгий.  Избранное:  Повести,  рассказы.  Очерки.  Астана: 
Фолиант, 2013. - 320с. 
 
ҼОЖ 811.512.112.342.1 
МАУЛЕНОВА А.М. 
Е.А. Бҿкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті, Қарағанды қ., 
Қазақстан 
 
ҚОСТІЛДІЛІКТІҢ ДАМУ КҾРІНІСІ 
 
Елдің  егемендігінің  басты  сипаттарының  бірі  –  мемлекеттік  тіл 
болғандықтан,  Қазақстан  Республикасының  ҽр  азаматының  мемлекеттік  тілді 
меңгеру  дҽрежесі  еліміздің  болашағын  айқындауға  маңызды  ықпал 
жасайтындығы  сҿзсіз.  Тілтанымның  ҽлеуметтік  негіздерін  қоғам,  қоғамдық 
сана  мен  ой-ҿріс,  қоғамдық  таным,  ҽлеуметтік  тыйым,  ҽлеуметтік  картина, 
заман,  тҧрмыс  мҽселелері,  тҽжірибе  сынды  ҧғымдар  қҧрайды,  яғни  қоғамдық 
қҧрылыстың  қҧрамды  бҿліктері  тілтанымның  универсалды  ҽлеуметтік 
негіздерін  анықтау  ҥшін,  ал  тіл  мен  танымның  ҧғымдық  бірліктері  қоғамның 
даму сипатын айғақтау ҥшін аса қажет. 

158 
 
Тілдерді  оқытудың  ҽдістемесі  сҿздер  мен  синтаксистік  конструкцияларды 
қолдану ережелер жҥйесін қамтамасыз ететін лексикалық қор мен грамматикаға 
негізделе  отырып,  тілдің  ішкі  қҧрылымдық  сипатын  белгілейді.  Ал  тілдің  іс 
жҥзіндегі қолданылуы сҿйлеушілердің ҽлеуметтік сипаттамасымен жҽне тілдік 
қарым-қатынас жағдайында болып жатқан шарттармен реттеледі. Сондықтан да 
тілді оқытуда лингвистикалық ережелер, нҧсқаулар, ҧсыныстармен қатар тҥрлі 
сыртқы  факторлар  да  ескерілуі  тиіс.  Ҽлеуметтік  лингвистикалық  ақпарат 
мемлекеттің  тілдік саясатын  қҧрайтын мҽселелер  мен  шараларды  қарастыруда 
да аса маңызды. 
Кҿпҧлтты  ел  жағдайындағы  тілдік  саясат  тҥрлі  этностардың  қалыпты 
жағдайда бірлесіп ҿмір сҥруін қамтамасыз етеді, сондай-ақ қоғамда ҧлтаралық 
тҿзімділікті  қалыптастыруға  жҽне  интеграциялық  процестердің  дамуына 
мҥмкіндік береді. Халықтар арасындағы саяси, мҽдени жҽне ҽлеуметтік қарым-
қатынас дамыған сайын тілдің коммуникативтік қызметі де кҥшейе тҥседі, ол, 
ҽрине  қостілділік  мҽселесіне  ҽкеліп  соғады.  Қостілділік  -  ҧлтаралық  қарым-
қатынастарда қолданылатын кҥшті қҧрал: ҽртҥрлі ҧлт ҿкілдерінің ортақ істе, бір 
аумақта  бірге  тҧруының  кҿпқырлы  ҿзара  байланысын  жҥзеге  асырады. 
Қостілділік  -  кҿпҧлтты  тҧрғындардың  қарым-қатынасындағы  ҿндірістік  ҽрі 
тҧрмыстық  қажеттіліктен  туындайды.  Ол  ҽртҥрлі  ҧлт  адамдарының  ҿзара 
қарым-қатынасының  кҥшеюі  барысында  ерекше  мҽнге  ие  болып,  этникалық 
процестердің дамуының маңызды шарты ҽрі факторы жҽне этностардың ҿзара 
тарихи  қарым-қатынастарының  нҽтижесінде  қалыптасады.  [1:  345]  Қазақстан 
Республикасындағы  тіл  жағдаяты  мынадай  белгілермен  сипатталады: 
кҿптілділік,  туыстас  тілдер  жҽне  туыстас  емес  тілдердің  қостілділігі. 
Қостілділік  –  екі  гетерогенді  социумның  қарым-қатынасқа  тҥсуі  кезінде  екі 
тілді қолдануы, кейде оқу процесіндегі мақсатқа байланысты қостілділік: 
а) тарихи тҧрғыдан алғанда ҽр тҥрлі тілді тҧрғындарының бір-біріне тарихи 
ҽсерінің нҽтижесінде; 
ҽ)  қолданылу  аясының  ҿсуі  немесе  тарылуына  жҽне  қостілділер  санының 
нҽтижесі бойынша; 
б)  лингвистикалық  қҧбылыстарға  қарағанда  интерференция,  интеркаляция 
қҧбылыстарының пайда болуы. 
Қостілділік  –  бір  этнос  ҿкілдерінің  екі  тілді  қатар  қолдануы.  Қостілділік  – 
екі тілдік жҥйенің байланысы. Қостілділді адамға екі тілдің бірі ана тілі болып 
саналады, ал екінші тіл – ана тілі емес (неродной). 
Қостілділді  адамның  екінші  тілде  сҿйлеу  кезінде  бірінші  тілдің  ҽсерінен 
нормадан ауытқуын интерференция десе, ал оның бірінші тілде сҿйлеу кезінде 
тілдің 
ҽсерінен 
қате 
жіберуін 
интеркаляция 
дейді.Қостілділділік 
компоненттерінің  арасында  қҧрылыстық  айырмашылықтар  неғҧрлым  кҿп 
болса,  билингтің  сҿйлеу  кезінде  соғҧрлым  интерференция  мен  интеркаляция 
қҧбылысы кҿп болуы мҥмкін, немесе керісінше. 
Қостілді  қазақтардың  тілінде  интеркаляция  мына  тҿмендегі  жағдайда 
кездеседі: 
1) қазақ тілінде баламасы бола тҧра орыс тілі бҿлшектерінің қолданылуы; 

159 
 
2) орыс тілінде сҿйлегенде, қазақ сҿздерін орысша айту; 
3) қазақ тілінде сҿйлегенде, екі тілдің сҿздерін қатар қолдану; 
4) сҿзбе-сҿз аударудың ҽсерінен интеркаляцияның жасырын қолдануы. 
Қазақ  жҽне  орыс  тілдерін  меңгеруіне  қарай  қостілді  қазақтарды  4  топқа 
бҿлуге болады: 
1)  орыс  тілімен  салыстырғанда,  ана  тілін  жақсы  меңгергендер.  Бҧл  – 
кҿпшілік қостілді қазақтарға тҽн; 
2) қазақ тіліне қарағанда орыс тілін ҿте жақсы меңгергендер. Бҧл қҧбылыс 
қала жастарының арасында кездеседі; 
3)  екі  тілде  интерференттік  дҽрежеде  сҿйлеп,  жазатындар,  яғни  екі  тілдің 
бҿлшектерін араластырып сҿйлеу; 
4) екі тілде ҿте жоғары, интерферентсіз дҽрежеде сҿйлейтіндер (мҧғалімдер, 
оқытушылар, ғылыми қызметкерлер, қостілді жазушылар жҽне т.б.) [2, 43, 46б.] 
Сонымен, тіл мен қоғамынаң байланысы – екіжақты байланыс. Тіл - адамзат 
қоғамының  ҿмір  сҥруінің  жҽне  дамуының  қажетті  шарты,  қоғам  –  тілдің  ҿмір 
сҥруі ҥшін, адамдардың бірлесіп еңбек етуі ҥшін керек. Мемлекет - ҽлеуметтік 
жанды организм. Оның жаны – тілінде. Ана тілін шҧбарлау  - ҽлеуметтік дерт. 
Мемлекеттің кез келген азаматы сол мемлекеттің кҿркеюіне, ҿсіп-ҿркендеуіне, 
ҿркениетті  елдер  қатарына  қосылуына  аянбай  қызмет  етуі  жолында  аянбай 
қызмет  ету  керек.  Осы  бағытта  мемлекеттік  тілді  мемлекеттік  басқару  тілі 
дҽрежесіне кҿтеру арқылы қызметтің барлық саласын мемлекеттік тілге кҿшіру 
жҥзеге асырылуда. Мемлекеттік тілді ана тілі жҽне ҿзге этнос ҿкілдеріне екінші 
тіл  ретінде  оқытып  меңгертудің  ҽдіснамалық,  философиялық,  психологиялық, 
дидактикалық негіздері ескерілуі тиіс. 
 
ҼДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1. Саяси тҥсіндірме сҿздік. - Алматы, 2007. - 616 б. 
2.  Ҽлеуметтік  лингвистика.  Ҽдістемелік  талдау.  Қҧрастырушылар: 
Мажитаева Ш.М., Шадыкенова Ҽ.Қ. – Қарағанды, 2006. - 66 б. 
3.  Қазақстандағы  ҧлтаралық  қатынастар  жҽне  қостілділік  мҽселесі  / 
Ҽ.Бейсенова // Ақиқат. - 2010. - № 6. - Б. 95-97. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

160 
 

жүктеу/скачать 2,56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: