маған  жаныашырлық  қылған  Михаэлис  еді»  деп  айтып  отырушы  еді»

80 
 
ақынның  баласы  Тҧрағҧлға  беріп,  ол  «шылым  орау»  ҥшін  болыс 
Р.Қҧдайбердинге беріп, тініткен кезде соның қалтасынан шыққан хат. Екіншісі 
-  Абай  Семейдің  уезд  бастығы  Навроцкийдің  қатысуымен  Арқат  почта 
бҿлімінен алып берген хат. Абай ҥйін тініту - 1903 жылы болған оқиға. Науан 
Хазірет  пен  Ш.Қосшығҧлов  бастаған  зиялылардың  қазақтарды  орыстандыру, 
шоқындыру саясатына қарсы іс-ҽрекеті ертерек басталған болуы керек. Абайға 
жазылған екінші хатта Ш.Қосшығҧлов Семейдегі жҽрмеңкеде болатын кездесу 
мен  Жетісу  жеріндегі  кеңес  туралы  жазғанда  Абай  бҧлар  жайлы  бҧрын 
хабардар  болғаны  байқалады.  Сонымен  қатар,  полиция  Науан  хазірет  пен 
Ш.Қосшығҧловты  тҧтқындағанда  мешіт  пен  интернаттан  жҥзден  астам 
гектографқа  басылған  қолжазба  кітапшалар  тауып  алған.  Бҧл  турасында 
Ҽ.Бҿкейханов:  «Лет  6  тому  назад,  по  доносу  волостного  писаря,  уволенного 
киргизом-управителем,  администрация  познакомилась  впервые  с  казахской 
(еңбекте  киргизской.  Ж.С.)  прокламацией,  напечатанной  на  гектографе  и 
получившей  широкое  распространение  в  степи.  В  этой  первой  казахской 
прокламации авторы на арабском и казахском языках призывали детей Алаша 
подняться, как один человек, против посягательств русского правительства на 
религию  -  ислам  и  против  попытки  обратить  казахский  народ  в  «крестьян»  и 
православную веру. Эта основная идея прокламации богато иллюстрировалась 
частными  фактами  обрусительной  политики...  В  связи  с  этой  прокламацией 
были проведены впервые политические обыски у известнейших казах, у мулл и 
учителей, были арестованы библиотека и переписка»,  - деп жазады. Міне, осы 
прокламациямен Ҽ.Бҿкейханов алғаш рет Абай ауылында танысқан. А. уезінің 
қазақтары  Қ.  жҽне  Б.  дегендердің  сол  уездің  священигінің  ҿздерін  жҽне  дінін 
қорлағаны  ҥшін  жазған  шағымына  Архипастырдың  «дерзкий  кляузник  киргиз 
забыл,  что  он  живет  не  в  Турции,  а  в  России,  православно-христианской. 
Оставить  без  последствий»  -  деп  жазып,  жауап  бермегенін  мысалға  келтіріп 
ҿтеді де прокламациямен қалай танысқанын айтады (Мҧндағы К. мен Б. деген 
Ш.Қосшығҧлов  жҽне  Абайға  жазылған  хатта  аталатын  З.Баширов  болуы 
мҥмкін.  Ж.С.).  «В  глубокой  степи,  за  700  верст  от  Сибирской  ж.д.,  сидя  в 
гостеприимной  юрте  богатого  казаха,  я  рассказывал  собравшимся  старикам  и 
молодежи  о  русских  писателях  и,  в  частности,  о  Л.Н.Толстом.  Хозяин  дома, 
богатый  влиятельный  казах,  выслушав  меня,  улыбнулся,  попросил  жену 
достать  его  шкатулку,  где  он  держал  свой  архив  и  вынув  оттуда  бумагу, 
передал  мне.  С  нее  я  и  снял  вышеприведенную  копию.  Оказалось,  что  казахи 
все  знали  ее  содержание  и,  не  желая  обидеть  подозрением  мой  рассказ,  они 
высказали  мнение,  что  они,  т.е.  русские  писатели,  вероятно  не  русские, 
особенно  Л.Н.Толстой.  Все  они  должны  быть  мусульмане,  иначе  и  быть  не 
может.  «Кто  знает,  они  может  быть,  казахи»,  заметил  один  старик»,  -  деп 
жазады. Осындағы Л.Толстой мен басқа орыс ақын-жазушыларын жақсы білген 
ауыл  Абай  ауылы  болуы  ықтимал,  ал  беделді  қазақ  Абай  болуы  да  мҥмкін. 
Ҿйткені  Ш.Қосшығҧлов  саяси  мҽнді  ҥгіт  қағаздарын  жҽне  хаттарын  ел 
тыңдайтын  сыйлы,  кҿзі  ашық,  оқыған-тоқығаны  кҿп,  халық  мҧңын  ойлайтын 
адамдарға  ғана  жіберген.  Олардың  ішінде  ҽзірге  белгілері  Баянауылда  - 

81 
 
Садуақас  Шормановқа,  Зайсанда  -  Кеншіновке,  Семейде  -  Абайға  жіберілген. 
Ҽрине Ҽ.Бҿкейхановтың Абай ауылында болғаны ҽлі де дҽлелдей тҥсуді қажет 
етеді.  Қалай  дегенмен  де  Ҽлихан  Абай  шығармашылығымен  тек  Кҽкітай 
арқылы  танысты  деу  тым  кҥмҽнді.  Алғаш  рет  Кҽкітайды  1900  жылы  кҿріп 
танысқан Ҽлиханның 1904 жылы «Абай ҿлеңдерін кітап қылып басыңдар» деп 
бірінші болып хат жазуы да бҧл томдағы тараудың авторы Ҽ.Бҿкейханов екенін 
дҽлелдей тҥседі. 
ХХ  ғасыр  басындағы  қазақ  баспасҿзінде  тікелей  ҽдебиет  мҽселесіне 
арналған  сын  зерттеу  мақалалар  ҧлт  ҽдебиетін    тануға  деген  ҧмтылыстың 
ілгерілей  тҥскенін  дҽлелдейді.  Ҽдеби-тарихи  бағыттағы  ғылыми-зерттеушілік 
ой-пікір  ғылыми-теориялық  тҥсініктер  мен  ҧғымдарды  меңгеруді  қолға  алып, 
ҽдебиет  тарихын  ғылыми  тҧрғыда  тексеру  мезгілі  туғанын  анықтап  берді. 
Осының дҽлелі ретінде қазақ ҽдебиеттану ғылымы ҿзінің туу дҽуірінде шешіп 
алуға тиісті ҧлттық ҽдебиет тарихын зерттеу мҽселесін нақты кҿтере білді.  
Бҧл тҧрғыдан келгенде ғасыр басындағы ҽдеби-тарихи ой-пікірдің назары ең 
алдымен  ҧлы  Абай  шығармашылығына  тҥсіп,  ҽдебиет  тарихын  зерттеу 
жолындағы  қадамын  сол  тҿңіректен  бастауы  заңды  еді.  Ҿйткені,  оған  Абай 
даңқының  халық  арасына  кең  тарауы    бір  ҽсер  етсе,  екіншіден,  ҽдебиет  сыны 
қазақ  ҽдебиетіне  ҧлы  ақын  салған  жолды  молынан  насихаттап,  сол  кездегі 
жазба  ҽдебиеттің  басты  бағыт-бағдары  Абай  салған  жолмен  ҿркендеп  бара 
жатқан  еді.  Сондықтан  Абайтану  ғылымының  бастаулары  саналып  жҥрген 
алғашқы  мақалаларды  ҧлт  ҽдебиетін  тарихи  тану  жолында  шешуші 
қадамдардың бірі санау керек. 
Қазақ  ҽдебиеттану  ғылымында  ҧлттық  ҽдебиет  тарихын  зерттеуді  жеке 
дарын  шығармашылығын  ғҧмырнамалық  бағытта  сҿз  етуден  бастаған  ҽдеби-
тарихи ой-пікірдің бір жҥйеге тҥсіп нақтылана бастағанын кҿрсететін зерттеу - 
Кҽкітай Ысқақовтың 1909 жылы Петербург қаласында бастырған «Қазақ ақыны 
Ибраһим  Қҧнанбайҧлының  ҿлеңдері»  жинағына  жазған    «Абай  (Ибраһим) 
Қҧнанбайҧлының  ҿмірі»  атты  мақаласы.  Рас,  бҧдан  бҧрын  алғашқы  қазақ 
газеттері  мен  Мҥрсейіт  қолжазбалары  арқылы  халық  арасына  тарап  жҥрген 
Абайдың  ақындық  даңқының  одан  сайын  кҿтеріле  тҥсуіне  жинақ  пен 
мақаланың  маңызы  зор  болды.  Ол  біріншіден,  Абайдың  ҿмірбаяны,  ата-тегі, 
ҽлеуметтік ортасы туралы біршама толық мағлҧмат берсе, екіншіден, ҧлы ақын 
поэзиясының  сыншыл  реалистік  бағыттағы  ағартушылық  жҽне  жаңашылдық 
сипатымен  таныстыра отырып,  ХХ ғасыр басындағы қазақ поэзиясының жас 
ҿкілдеріне Абай ҿнерін ҥлгі етті. 
К.Ысқақов  жазған  осы  ғҧмырнамалық  мақала  Абай  мҧрасын  зерттеушілер 
тарапынан  ҿз  бағасын  алды.  Ғ.Сағди,  Б.Кҥлеев,  Ҽ.Қоңыратбаев,  М.Ҽуезов, 
С.Мҧқанов,  Қ.Жҧмалиев,  Т.Кҽкішев,  М.Мырзахметов  т.б.  зерттеу  мақалалары 
мен  ғылыми  еңбектерінде  қазақ  ҽдебиеттану  ғылымында  Абайтану  ілімінің 
алғашқы  бастауы  саналып,  К.Ысқақов  ҧлы  ақын  ҿлеңдерінің  жинағының 
тҧңғыш  қҧрастырушысы  ғана  емес,  ең  бірінші  болып  ғылыми  пікір  айтушы 
ретінде  де  қарастырылған.  «Абайдың  ғылыми  ҿмірбаянын  жазуда  М.Ҽуезов 
сҥйенер жазба дерегі тек қана К.Ысқақов жазған Абайдың қысқаша ҿмірбаяны 

82 
 
жайлы  дерек  қана  болатынды»  деп  атап  айтылғандай,  кейіннен  М.Ҽуезовтің 
Абай  ғҧмырнамасын  ғылыми  тҧрғыда  зерттеуіне  табан  тірер  негізгі  нҧсқа 
болуының  ҿзі  мақаланың  ғылыми-зерттеушілік  сипатын  ашып  тҧр  деп 
бағаланды. 
Тарихи  шындыққа  кҿз  жіберсек,  ҧлы  ақын  мҧрасын  ғылыми  тҧрғыда 
зерттеуде  жазылған  мақала  орыс  тілінде    сҽл  ертерек    жарық    кҿрді. 
Ҽ.Бҿкейхановтың 
1905 
жылы 
«Семипалатинский 
листок» 
газетіне 
жарияланғанда  «Абай  Қҧнанбаев»  (некролог)  деген  жҽне  орыс  Географиялық 
қоғамының  Батыс Сібірлік бҿлімінің «Записки Семипалатинского подотдела...» 
деп  басталатын  жинағына    1907  жылы  «Абай  Қҧнанбаев»  деп  аталатын 
мақалалары жарық кҿреді. 
Қазақ    зиялыларының  еңбегін  ҽділ  бағалау  тҧрғысынан  келсек,  Абайдың 
1909 жылғы жинағының шығуына Ҽ.Бҿкейханов Тҧрағҧл мен Кҽкітайдың Абай 
шығармаларын  бастыруды  қолға  алмақшы  екенін,  ҿзінің  осы  іске  басшылық 
жасамақ ниеті бар екенін атап кҿрсете келіп, ақынның ҿмірбаяндық деректерін 
К.Ысқақовтан  алғанын  ескерте  кетеді.  Орыс  тілінде  шыққан  бҧл  мақалалар 
Ҽ.Бҿкейханов атымен шықты, оны Т.Жҧртбаев Ҽ.Бҿкейхановтікі деп кҿрсетеді. 
Ал  профессор  Т.Кҽкішев  ҿз  еңбегінде  Абай  ғҧмырнамасын  алғашқы  жазушы 
К.Ысқақов  деп  дҽлелдейді.  Біздің  ойымызша,  Абай  ғҧмырнамасы  мен 
шығармашылығы  туралы  екі  нҧсқадағы  ғылыми-зерттеу  еңбектер  деп 
қарастырған жҿн сияқты.  
Ҽ.Бҿкейхановтың  аудармасында  ҽдеби-тарихи  бағыттағы  ғылыми-
зерттеушілік  ой-пікірдің  соны  ізденісі  ретінде  танылатын  екі  тҥрлі  мҽселеге 
ерекше  кҿңіл  аударылған.  Біріншіден,  Абайдың  дін  иелеріне  арналған 
ҿлеңдеріне  тҥсіндірме  жасай  келіп,  ақынның  ағартушылық,  жаңашылдық 
идеясын  ашып  берсе,  екіншіден,  Абайдың  табиғат  лирикасы,  ҽсіресе  жыл 
мезгілдеріне  байланысты  туған  ҿлеңдері  қазақ  позиясында  ҥлкен  жаңалық 
болып  саналатынын  кҿрсете  отырып,  табиғатты  жырлау  Еуропа  ақындарында 
ерекше  орын  алатынымен  тығыз  байланыста  қарайды.  Абай  творчествосының 
ағартушылық  жҽне  жаңашылдық  сипатын  кҿрсету  мақсатында  айтылған  бҧл 
пікірлердің абайтану ғылымында алғаш айтылғанын  былай қойғанның ҿзінде, 
ҧлы ақынның ҿмірі мен ҿнерін, сол арқылы қазақ поэзиясының кескін-келбетін 
орыстың  ҽдебиет  сҥйер  қауымы  мен  қазақ  оқығандарына  таныстырудағы 
рҿлінің ҿзі зор. 
Мақаланың  К.Ысқақов  жазған  қазақша  нҧсқасында  бҧлар  кездеспейді. 
Сонымен қатар,   Ҽ.Бҿкейхановтың  ҿз   аудармасында     «Абаем   переведен  на 
киргизский  язык  «Евгений  Онегин»,  особенно  в  степи  популярностью 
пользуется «Письмо Татьяны», для которого тот же переводчик сочинял мотив. 
В  1899  году  в  Кокенской  волости  киргизской  певец  Адылхан  предложил  нам 
послушать «Письмо Татьяны» аккомпанемент его скрипки. На наше удивление, 
откуда  он  знает  «Письмо  Татьяны»,  Адылхан  указал  на  себя,  пояснил,  что  у 
русских был такой же, как он певец-ахын Пушкин который воспел, как Татьяна 
«слу»  (красавица) полюбила жигита  Онегина,  которому  и  написала письмо. В 
тот  же  вечер  Адылхан,  знающий  много  оргинальных  стихов  Абая,  спел  нам 

83 
 
несколько его переводов из Лермонтова, пояснив при этом, что Лермонтов был 
недоволен  жизнью,  а  Пушкин  относился  к  кей  как    мудрец»,  -  деп  жазуының 
ғылыми-зертеушілік  ой-пікірдің  даму  жолы  ҥшін  ҥлкен  мҽні  бар.  Бҧл  біз 
жоғарыда    сҿз  еткен  1903  жылы  Петербургте  «Россия.  Біздің  Отанымыздың 
толық  географиялық  сипаттамасы»  деген  кҿп  томдықтың  ХVІІІ  томындағы 
Абай  туралы  ғылыми  пікір білдіріп, оны  жазба  ҽдебиетінің  кҿш басшысы  деп 
бағалаған  тҧжырымның  иесі  бҧрын  айтып  жҥргендей  А.Н.Седельников  емес, 
Ҽ.Бҿкейханов еді деген ойымызды дҽлелдей тҥседі. Онда Ҽ.Бҿкейханов Семей 
ҽншілерінің  аузынан  «Татьянаның  хатын»  тыңдауға  болады  деп  атап  тҧрып 
жазған болатын. Ҽ.Бҿкейхановтың Кҿкен болысында болдым деуінің ҿзі қызық 
дерек. Ол Абай мен Ҽлихан кездеспеуі мҥмкін емес деген ойымызды тиянақтай 
тҥседі.  
Ҽ.Бҿкейханов  мақалаларын  ғасыр  басындағы  ҽдеби-тарихи  бағыттағы  ой-
пікірдің кҿріну дҽрежесіне сай бағаласақ, бҧл еңбектер - шын мҽніндегі ғылыми 
зерттеу.  Қазақ  ҽдебиеті  тарихында  ерекше  орын  алатын  дарындар  туралы 
ғҧмырнамалармен  салыстырғанда,  бҧлардың  салмағы  ҿзінің  ғылымилық 
сипатымен  ерекшелене  тҥсетіні  сҿзсіз.  Бҧл  тҧрғыдан  келгенде  ғылыми-
зерттеушілік  ой-пікірдегі  жаңашылдық  сипаттарына  кҿңіл  аудару  қажет.  Ол 
ҥшін  бҧрын  сҿз  еткен  ғалымдарды  қайталамай,  тек  негізгі  проблемалық 
мҽселелерді ғана атап ҿтсек те болады. 
1.  Ҧлы  ақын  Абайдың  ата-тегі  мен ҿмірбаяны  естелік деректер келтірілген 
ҥлгіде  тҧңғыш  рет  жазылып  шығып,  ҽдебиет  тарихын  зерттеуге  бастама 
жасалды. 
2.  Қазақтың  халық  ауыз  ҽдебиетінің,  XVІІІ-XІX  ғасыр  басындағы  қазақ 
поэзиясы  мен  шығыс  ақындарының,  ҽсіресе  озық  ҥлгідегі  орыс  ҽдебиет 
ҿкілдерінің Абайдың ҿнерпаздық тҧлғасының қалыптасуына тигізген игі ҽсерін, 
ҿнерге  деген  эстетикалық  кҿзқарасын  қалыптастырудағы  ықпалының  мҽнін 
ашуға деген ҧмтылыс кҿрініс тапты. 
3. Абай поэзиясының қҧдіретін таныту,ақындық ҽлемін жан-жақты кҿрсету 
мақсатында  К.Ысқақов  пен  Ҽ.Бҿкейханов  жинақтағы  ҿлеңдерді  17  тҥрлі 
тақырыпқа  бҿліп  жҥйелей  отырып  қҧрастырады.  Академик  М.Ҽуезов: 
«Жинақтағы жасалған жіктеулер дҽл, дҽлді емес» деп атап ҿткендей онша сҽтті 
шықпаса да, осы жинаққа дейінгі қазақ кітаптарында бҧл сипаттағы тақырыпқа 
бҿліп  қҧрастырудың  кездеспейтініне  кҿңіл  аударсақ, жинақтың  жаңашылдығы 
кҿріне  тҥседі.  Себебі,  бҧл  Т.Кҽкішев  айтқандай  «Ақын  шығармаларын,  оның 
ҥстіне  тҧңғыш  рет  жарық  кҿрейін  деп  тҧрған  Абай  жинағын,  белгілі  бір 
жҥйемен топқа бҿлу ҽншейін іс емес, творчестволық  процесс…» 
4.  Абай  ҿлеңдерінің  қазақ  поэзиясындағы  жаңашылдық  келбетін  танытуда 
ойлылығы  мен  ҽсемдігін  ашу  ҥшін  ғылыми-зерттеушілік  сипаттағы  талдаулар 
жасап,  нақты  пікірлер  айтылған.  «Жасымда  ғылым  бар  деп  ескермедім», 
«Бҧрынғы ескі биді тҧрсам барлап» т.б. ҿлеңдеріне тақырыптық жҽне идеялық 
мағынасы  жағынан  жасаған  талдаулар  кҿңіл  аударарлық.  Абай  ҿлеңдерінің 
қҧрылысы  мен  кҿркемдігі  туралы  терең  талдау  жасамаса  да,  Абайдың  қазақ 
ҿлеңіне  жаңа  тҥрлер  қосқан  жаңашылдығы  ҥнемі  аталып  отырады.  Осындағы 

84 
 
ҿлеңдерге  жасалған  ғылыми-теориялық  талдаулар  қазақ  ҽдебиеттану 
ғылымында  тек  Абай  ҿлеңіне  ғана  емес,  қазақ  поэзиясына  жасалған  алғашқы 
талдаулардың бірі екенін ескермеске болмайды. 
5.  Абайдың  ҿлеңді ҿнер деп  тҥсінуі  мен  ҿз  айналасына ҧстаздық,  ақындық 
ҥлгісі  туралы  да  біршама  дҧрыс  ой  қорытады.  «Абай  ҿзі  ҿлеңнің  ҿнер  екенін 
біліп  жаза  бастағаннан-ақ  бҧрынғы  надандық  пен  ҿлеңді  ҿнер  орнына 
жҧмсамай, ғибрат ҥшін айтпай тіршілік орнына айтқандықтан да ҿлеңнің қазақ 
ортасына бағасы кемігендігін айтып», ҿзі олардың айтқанынан басқаша жолмен 
жҥруге  шақырғанын,  ҿз  тҿңірегіндегі  жастарға  да  осы  жолмен  жҥруге  ықпал 
еткеніне ерекше кҿңіл аударады. 
Міне, ҽдеби-тарихи ой-пікірдің кҥрделене тҥсіп нақты арнаға,  яғни ҽдебиет 
тарихындағы  ерекше  тҧлғаларға  байланысты  айтыла  бастауында  осындай 
келелі  мҽселелердің  сҿз  етілуі  сол  кездегі  ғылыми  ізденістердің  мҽнін  кҿтере 
тҥсері  анық.  Сол  себептен  де  Ҽ.Бҿкейхановты  Абай  ҿмірбаянын  тҧңғыш  рет 
жазушы ғана емес, алғаш зерттеп, ғылыми пікір айтушылардың бірі деп қарау 
қажет. Қазақ ҽдебиеттану ғылымында ҧлттық ҽдебиет тарихын ғылыми тҧрғыда 
тану  жолында  алғашқы  болып  қалам  тартқан,  абайтану  деп  аталатын  ҥлкен 
жолдың соқпағын салған тҧңғыш зерттеуші санау керек. 
 
ҼОЖ 130.2(574) 
ТҦРСЫН ЖҦРТБАЙ                                                                         
Л.Н. Гумилев атындағы ЕҦУ-нің жанындағы «Отырар кітапханасы» ғылыми 
орталығы, Астана қ., Қазақстан 
 
КЕМШІЛІГІ ҼР ЖЕРДЕН КҾРІНІП ТҦР - АУ ... 
(Абай ҿлеңдерінің текстологиясы туралы) 
 
Қаншама  сҥзгіден,  салыстырудан  ҿтсе  де  Абай  ҿлеңдерінің  текстологиясы 
кҥні  бҥгінге  дейін  бір  ыңғайға  келмей  -  ақ  қойды.  Ҽр  басылымды  қайталап 
оқып,  ондағы  мҽтіндерді  алдыңғы  басылымдармен  салыстырған  сайын  жаңа 
сҧрақтар  туындайды.  Мҧхтар  Ҽуезов,  Бернияз  Кҥлеев,  Сағди,  Сҧлтанбек 
Қожанов, Даниал Ысқақов, Ҽрқам Ысқақов, Ілияс Жансҥгіров, Сҽбит Мҧқанов, 
Ҽбіш  Жиреншин,  Қайым  Мҧхамедханов,  Мҧратбек  Бҿжеев,  Бейсенбай 
Байғалиев  сияқты  араби  қадаммен  жазылған  қолжазбаның  мҽтінін  оқып, 
Шағатай  ҥлгісіндегі  орфография  мен  сҿздің  тҥбірін  ажырата  алатын 
оқымыстылар  да,  Заки  Ахметов,  Серік  Қирабаев,  Мекемтас  Мырзахметов, 
Жҧмағали  Ысмағҧлов  сияқты  ғҧламаларда  ат  салысты.  Алайда  ҧлы  ақынның 
мҧраларының мҽтіні орфографиялық, грамматикалық, емілелік жағынан бір ізге 
тҥсті  деуге  ҽлі  ерте,  оған  да  тҥрлі  себептер  мен  қыйсындар  бар.  Сондай  -  ақ 
Абай  ҿліңдерінің  шығу  тарихы  мен  шығыс  тілдеріндегі  сҿздерге  жасалған 
тҽржімалық тҥсініктемелерде де жаңсақтықтар байқалады. 
Оның басты кілтипандары: бірінші  - Мҥрсейіт қолжазбасының екі нҧсқасы 
жҽне  Самарбайдың,  Оразкеннің  қолжазбалары  ҿзара  текстологиялық 
салыстырудан ҿткен жоқ. Ҽр қолжазбадағы кей сҿздер мен тіркестер мағыналас 

85 
 
болса да, олар нақты ажыратылып оқылмаған немесе тҥпкі мҽтіні нақты емес. 
Зады  кҿшіре-кҿшіре  жатталып  кеткендіктен  де,  кейін  ойша  жазылған  кезде 
тҥпнҧсқадан ауытқып, дҽлсіздікке жол берген сияқты. Мысалы Абай ауылының 
қарттары:  
                                      Ҿзіңе сен, ҿзіңді алып шығар, 
                                       Ақылың мен қайратың екі жақтап.- 
деп ауызекі жатқа айтатын жолдар жинақтарда:  
                                        Ақылың мен еңбегің екі жақтап, - 
деп  басылған.  Бҧл  жаттап  кҿшірушілер  мен  жатқа  айтушылардың  жадындағы 
жаңылыс.  Еңбек  пен  қайраттың  арсында  мазмҧндық  алшақтық  болмағанымен 
де, сҿздің астарлы ҽдібін ашқан кезде бҧл екі сҿздің мағынасы екіҧшты емеуірін 
танытады.  Еңбек  -  іс  -  қимылды,  фанилік  тіршіліктегі  харакетті  білдіреді,  ал 
қайрат  ҧғымы  -  "суық  ақыл,  ыстық  жҥрек,  рух  қайратымен"  астасып, 
философиялық терминге айналысып кетеді. 
Екінші: Ахмет Байтҧрсынҧлының емілесіне дейінгі араб ҽрпінің жазу ҥлгісін 
тек  кҿңілмен  жобалап,  мағынасын  қуып  қана  оқуға  болады.  Дауысты  ҽріптер 
(мысалы  а,  е,  ы)  кейде  жазылып,  кейде  тҥсіп  қалады.  З,  қ,  т,  х  ҽріптері  қос  - 
қостан,  ҥш-ҥштен  таңбаланады.  Олардың  ҿзі  ҿзара  ҿте  ҧқсас.  мысалы,  Жҥсіп-
Тҥсіп,  Нҥсіп,  Несіп;  Жҽлел-Халел,  Дҽлел,  Зҽлел;  бірі-бҽрі,  бҽрі-бірі  болып 
оқыла  береді.  Ҿйткені  олардың  тағдырын  бір  нҥкте  (.),  екі  нҥкте  (..)  ғана 
шешеді.  Ал  қолжазбада  оларды  ҧзын  бір  сызықпен  (-)  тарта  салады.  Содан 
барып "ық" - "иық" боп оқыла береді. Мысалы бҧрынғы жинақтардағы: 
                                         Ҿзі зордың болады ығы да зор -  
деген  жол  1995  жылғы  акдемиялық  басылымда:  "Ҿзі  зордың  болады  иығы  да 
зор" - деп тҥзетіліпті. Қайдағы иық? Сонда Абай: 
                                        Ары бар, ҧяты бар ҥлкенге сен,  
                                          Ҿзі 
зордың 
болады 
иығы 
да 
зор 
-                                           
яғни, арлының, ҧяттының иығы зор болады дей ме? 
              Бҧл пайымды текстологиялық тҥзету емес, кҽдімгі абсурд. 
              Ал  енді  барынша  қадағаланып,  зер  салынып  шықты  деген 
жинақтардың  ҿзінде  қаншама  сҽйкессіздік  бар  десеңші.  Ҥшінші  себеп  те 
осыдан  туындайды.  Ҽр  бастырушы,  не  баспа,  не  ғылыми  мекеме  ешкыммен 
ақылдаспастан  Абай  ҿлеңдерін  ҿздері  редакциялап,  ҿздері  грамматикалық, 
орфографиялық тҥзетулер жасап, ҿзінше тыныс белгісін қойып шығара береді. 
Баспаларға ешқандай шек қойылмағандықтан да қай басылымды кҿшіріп басса 
да еркі. Сҿйтіп 1995 жылы акдемиялық басылымда тҥзетілген сҿз 1997 жылғы 
не 1997 жылғы басылымдағы нҧсқамен жарық кҿре береді. Қадағалайтын адам 
жоқ  болғандықтан  да  оған  ешқандай  сҧрау  да,  тоқтам  да    қойылмайды. 
Сондықтан  да,  тҥптің  тҥбінде  Абайдың  басылымын  бір  мекме  -  не  мҽдениет 
министтирлігінің  баспа  жҿніндегі  департаменті,  не  Тіл  комитеті,  не  ҽдебиет 
институты, не нақты бір адам қадағалап отырғаны қҧба-қҧп болар еді. Ҽйтпесе 
біріміз  "ығы  зор  "  деп,  біріміз  -  "иығы  зор  "  деп  алма  кезек  "ықтасып, 
иықтасып"  жҥре  беруіміз  ҽбден  мҥмкін.  ал  оқулықтар  мен  ҽдістемелік 
қҧралдарда  бқл  тіркестердің  қалай  жазылып,  қалай  жатталып  жҥргенін  бір 

86 
 
қҧдай білсін. Менің бір шҽкіртім "Қалың елім, қазағымды" жатқа айтып тҧрып:   
                                         Ҿздеріңді тҥзелер дей алмаймын,  
                                         Ҿз қолыңнан кеткен соң ҿз ырқың, -                                       
дегенді: 
                                         Ҿздеріңді тҥзелер дей алмаймын 
                                         Ҿз қолыңнан кетпесе, енді ҿз ырқың -  
деп суылдата жҿнелгенде тҿбе шашым тік тҧрып, шҽт-шҽлекейім шыққаны бар. 
Мен олардың уҽжін бетбақтырмай: - Абай - елдің, жердің, малың таланға тҥсіп, 
империяның  меншігіне  айналды.  Сенде  билік  жоқ,  ҿз  ырқың  ҿз  қолыңнан 
кеткен соң енді оңалуың қыйын деп отыр - деп шыж-быж боламын.Шҽкҽрім: - 
Кітапта  солай  жазылған  -  деп  Абайдың  мерейтойына  қарсы  қаптап  шыққан 
қалта  басылымдарының  бірін  кҿрсетті.  Дымым  шықпай  қалды.  Сҿйтсем, 
жалғыз ол жинақта емес, ғылыми тҥсініктемесіз жарық кҿрген басылымдардың 
басым кҿпшілігінде солай екен. 
            Ал енді бҧған не дейсің? 
Тҿртінші: Абайдың ҿлеңдеріне текстологиялық салыстырулар жҥргізілгенде 
тек  қана  бір  ҿлеңдегі  бір  сҿз  жалаң  алынады  да,  жадағай  тҥсініктер 
беріліді.Ақынның бҥкіл болмыс-бітімін ашатын оның кҿркем ойлау жҥйесі мен 
кҿркемдік  жҥйесі  назардан  тыс  қалады.  Абай  ҿзінің  ҿмірінің  екінші 
жартысында  "Қара  сҿзге"  қатты  ден  қойған  жҽне  онд  айтылған  кейбір 
философиялық пайымдауларын поэзия тіліне тҥсірген. Сондықтан да ҿлеңдері 
мен  "Қара  сҿздеріндерідегі"  діни-философиялық  терминдердің  ҧғымдық 
мағынасы  бірдей,  кейде  сол  екі  жанрдағы  кҿркем  мҽтіндердің  ҿзі  бір-біріне 
тҥсініктеме беріп тҧрады. Ҽсіресе Алла ісіне қарасты туындыларда бҧл кҿркем 
машық  анық  байқалады.  Текстологиялық  салыстырулар  мен  тҥзетулер 
жҥргізілген кезде Абайдың кҿркем ойлау жҥйесіндегі осындай ерекшеліктерге 
мҽн  берілмегендіктен  де,  аттас  сҿздермен  мағыналас  ҧғымдар,  орайлас 
тіркестер  ҽр  қалай  жазылып  (хауас,  Һауас,  қауас),  ҽр  сипатта  (һауас-ҿмір,  бҧл 
дҥние, ол дҥние) тҥсіндіріліп келеді. 
Бесінші:  Абай  ҿлеңдерінің  шығу  тарихы  мен  жазылған  жылдары  туралы 
мҽліметтердің біразы жалаң ғана байандалған немесе жалған топшалаулар мен 
болжамдарға  қҧрылған.  Ағайын  туыстарының  жағымды-жағымсыз  ҽрекеттері 
мен  оғаш  мінездерінің  себебінен  туған  жырлар  туралы  мҽлітеттердің 
жасырылып  қалғаны  жҿнінде  Тҧрағҧл  ҿзінің  естелігінде  атап  ҿткен  болатын. 
Заманы  жақын,  тумысы  бір  болғандықтан  да  Мҧхар  Ҽуезовта  бҧл  мҽселеге 
тереңірек барудан бойын аулақ ҧстаған. Бҥгінгі таңда ол мағҧлматтарды қҧпия 
ҧстайтындай  ешқандай  себеп  салдар  жоқ.  Ҽр  нҽрсе  анық  та  қанық  айтылуы 
тиіс.  
Алтыншы:  ҿлеңнің  ҿзіне  тҽн  буын,  ырғақ,  ҧйқас  сақтау  заңдылықтары, 
ауыспалы  теңеумен  емеуін  білдіру,  сҿзді  дыбысталуы  ,айтылуы  бойынша 
қолдану  сияқты  ерекшеліктері  бар  .Оны  грамматикалық  ,  орфографиялық 
қалыпқа  салып  ,  қарабайырландырудың  зиянынан  басқа  пайдысы  жоқ  .  Міне, 
осындай  тым  "сауаттылықтың"  да  Абай  ҿлеңдеріне  кесірін  тигізіп  тҧрған 
тҧстары байқалып қалады. Мысалы: "Кҿңілім қайтты достан да, дҧшпаннан да", 

87 
 
деп басталатын ҿлеңіндегі: 
                  Саудагер тыныштық сауда қыла алмай жҥр,- 
болуы  керек  қой.  Бҧл  арадағы  кілтипан  араб  қарпімен  жазғандағы  "тыныш" 
деген  сҿзде.  Осындағы  соңғы "ш" ҽрпінің  қҧйрығы сҥйретіліп  жазылғанда "қ" 
қарпінен айнымай қалады  да, "тынышыңыз" "тыныштықтық" боп шыға келеді. 
Бҧл  жаңсақтық  барлық  басылымға  тҽн.  Ырғақ  пен  буынның  сақталып-
сақталмауында  тҧрған  ештеңе  жоқ  сияқты.  Алада  барлық  мектептер  мен 
арнайы  курстарда  Абайдың  ҿлеңдерін  жатқа  айту  міндет  екендігін  ескерсек  , 
бҧл  тармақтардың  "тілге  жеңіл,жҥрекке  жылы"  тимейтіні  анық.  Мҽселе  соны 
ажыратып,  мағына,  буын,  ырғаққа  сай  дҧрыс  оқуда.  Осыны  реттен  алғанда 
менің: 
                 Қатының сені суйсе , сен де оны сҥй, 
                 Қоржаң суық келеді кей сасық ми- 
дегендегі  "Қоржаңға"  да  кҥдігім  бар.  Неге  ми  "Қоржаң"  болуға  тиісті. 
Қоржаңдаған  ми  суық  болады  ма?  Жалпы,  ми  қоржаңдай  алады  ма?  Зады 
жоғарыда  қадыми  ҽріптің  жазылу  заңылығын  жҽне  "ж"  мен  "д"  ҽрпінің  бір 
нҥктемен  ажыратылатынын  ,  "а"  ҽрпінің  ерекшеленіп  жазылмайтынын  , 
жазылса да оны "а" деп оу міндет емес екенін, "ң" ҽрпінің мҥлдем жоқ екенін 
ескеріп : 
               Кҿрен суық болмайды кей ми- 
деп оқысақ қатеді ? Сонда Абай : жаман ҽйелдің қҧшағы мен тҿсегі кҿрден де 
суық болады. Сондықтан да сҥйгеніңнің кҿңілін суытпа . Сен де оны сҥй  - деп 
отыр емес пе? Сҿз ен мағына енді ҥйлескен сияқты. 
Сондықтан  да,  отыз  жылдан  бергі  ҽдетім  бойынша  Абайды  жыл  сайын 
қайталап оқығанда осындай сҽйкессіздіктер мен селкеуліктер байқап, кҿңіліме 
тҥйіп  жҥрген  ой  екшеулері  мен  тҧспалдары  жария  тҥрде  білдіріп,  тҿмендегі 
мҽтіндерде кҿпшіліктің назарын аударғым келеді

жүктеу/скачать 2,56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: