Сборник материалов международной научно-практической конференции
жүктеу/скачать 2,56 Mb. Pdf көрінісі
|
|
Бала жасымнан кҿңіліме қонбай жҥрген бір жолдың тҥйінін шешудің сҽті енді тҥскен сиякты . Ҽңгімені содан бастайн. Абайдың ҽр басылымынан ҽр жолы : "Қҧдай берген бҧл достық-кҽннің бірі"-дегенді оқығанда "кҽңге" жҽне оған берілген : қаң -ҿытайдың шені, ол достық кҿңілдің жылылығын білдіреді , немесе - кеніш, рудник . Ауыспалы мағынасы - мейірім, Алланың бір аты - деген тҥсініктемеге осы уақытқа дейін еш мойынсынбай келетінмін. Академиялық басылымда "кеннің бірі" деп тҥзетіліпті. Маған осы "Қҧдай беррген достықтың" мағыналық тҧспалы да , оқылуы да , емеуріні де басқа сияқты болатын да тҧратын. абайды жыл сайын тҥгелдей окып,қайыра сарлаған сайын осы сҧрақ мазалап,сол сҿздің тҧсына белгі қойыла-қойыла,оның ҿзі бір"ақ шомның кҿшіне"айналыпты.Сол"кінҽнің"кілтипҽні мен қатаң"т"- ның,"с"-ның ҧқсас жазылыуында жҽне кҿшіріп жазған адамның қолтанбасында екен.Олар;"---"жҽне"---" деп жазылады.Енді арабша оңнан солға сҥйкеліп келе жатқан қалам"т" мен"с"-ның басын сҽл кҿтере сҥйретіп жіберсе(ҽдетте солай)бітті,аумаған"к"-нің ҿзі боп шыға келеді.Сонда; Ҿңкей надан антҧрған, Қанша айтса жҿн бе екен? 88 Бос жҥріп қалған Ҿміріне тҽн(сҽн-?)бе екен,- болып окылады.Яғни: осы антҧрғандық сенің ҿміріңе тҽн бе, ҽлде бос жҥрген ҿміріңнің сҽні ме - деген мағынаны білдіреді.Біздің ойымызша бҧл арада "тҽн бе екен" деп оқыған орынды сияқты.Сҿз сонда ғана орнын табады деп есептейміз.Тағы бір тҽсіл: Біздің доспыз, асықпыз дегеніміз, Жалғандықпен жалғанған кҿңіл жібі - деп жазылғаны дҧрыс сияқты кҿрінеді де тҧрады.себебі, мҧндағы "жалғанғанныңның жасалған, жібінің-жҥгі" боп жҥруі тағы да сол қолжазбадағы қолтаңбаны ажыратуда кеткен ақаулық іспетті. "Жасалған" мен "жалғанған" сҿзі "жслғн", "жҥгі мен жібі" сҿзі "жбг" деп жазылатынын, ал оған "а" мен "ҥ" - ні ("Ҥ" ҽрпі араб ҽліпбиінде мҥлдем жоқ) ойдан қосып оқу керектігін ескерсек, біздің пайымдауымыздың шындыққа жақын екенін аңғару қыйын емес. Тіпті бҧлай оқуға келіспегеннің ҿзінде "кҿңіл жҥгі" деп емес, "кҿңіл жігі" деп оқу керек. Сонда ғана "жасалған" деген сҿз орынын табуы мҥмкін. Осыған дейінгі барлық басылымдарда "Қараша, желтоқсан мен сол бір екі ай"- дегендегі қарашаға - ноябрь, желтоқсанға - декабрь деп тҥсінік беріліп келді. 1995 жылғы академиялық басылымда бҧл тҥсінік алынып тасталыпты. Зады, қазір қараша, желтоқсан айлары бақшадағы балаларға да белгілі болғандықтан қажетсіз деп табылған іспетті. Шындап келсек, қазақтың ай қайыруында жҽне осы ҿлеңнің шығу тарихын кҿргем бейнелеген М.Ҽуезовтың "Абай жолы" роман-эпопеясында желтоқсан - маусымның (тоқсанның) аты қараша - октябрь, кҥздің аты. Ал декабрь - қыстың нағыз ҿзі, оны ҧмытпасам, "бірдің айы" дейді. ықтырмада қара суықтан қорғанған кҥздің соңғы айларында - қарашада шаңырақсыз кҥрке тігіп, қыстаудан қозы кҿш жерде ғана отырады. Қар тҥссе қыстауға жылжи салады. Демек, Абайдың қодануындағы "желтоқсан мен қарашаның" мағынасы бҥгінгіден ҿзгеше. Ендеше тҥсініктемені алып тастаудың қажеті жоқ. Осы ҿлеңдегі: Тоңған иін жылытып, тонын илеп - дегендегі "тоңған иі" - деген де орынын таппаған тіркес. и - тері, теріге тҧз себіліп жағылған ашыған айран, жансыз нҽрсе. Ал жансыз нҽрсе "тоңа ма"? Тоңбайды, қатады. Ал Мҥрсейіттің қолжазбасында бҧл тіркес "мҧздаған и" деп жазылыпты. Бҽсе, и - тоңбайды, онда жан жоқ, иленген тері кебеді, қатады, мҧздайды.Ҿзге мҽтіндерді тҥзеткенде Мҥрсейітке жҥгініп, ҿзгерттік - делінеді де, енді Мҥрсейіттің ҿзінде солай жазылған сҿз неге қаперге алынбайды. 1909 жылғы басылымда қате кҿп кетті - деп Кҽкітай мен Тҧрағҧлдың ҿкінетін жайының бірі осындай қателер болса керек. Демек бҧл жол: Мҧздаған иін жылытып, тонын илеп - деп оқылуы тиіс. Сонда сҿздің қисыны келеді. Сҿздің тҿркіні мен мҽтінінің негізін іздегенде, сҿздің сҥлбесін не мағынасын қуа-қуа "шабыттанып" кетіп, ҽуелгі нҧсқа мен еиеуріннен ауытқып, "арқаланып арқаға шығып кететін" кезімізде бар екен. Сҿзді - сҿз, ойды - ой 89 қуып, "сауыттан" - "суат" жасап шығаруға болады екен. Мысалы "Алла деген сҿз жеңіл" деген ҿлең тек қана діни терминдер мен ҧғымдарға қҧрылып жазылған. Бҧл ҿлең - Абайдың "Отыз екінші", "Отыз жетінші", "Отыз сегізінші", "Қырық ҥшінші" сҿздеріндегі Алланы ақылмен танудың жолдары туралы пікірлерінің ҿлеңмен тиянақталған нҧсқасы. Соның ішінде жан қуаты тҽн қуаты жҿнінде ой толғаған тҧсына арналған. Онда ақылмен ой қуатының ҿлшеуі - сауыты бар, одан асып кетсе: "жҧртқа пайдасы тимек тҥгіл, тҥрлі - тҥрлі зарарлар хамы қылады, "һой-һой!" менен, мақтанменен қауымды адастырып бітеді... Дҥниеден надан бір ессіз боп шығады, адам аулауға, адам алдауға салынады. Кҿбіне мҧндай ессіздердің насихаты да тасирсіз болады", яғни "бекер босқа езер-дҥр" - дейді.Бҧрын бҧл ҿлеңнің ортаңғы жолы: Дененің барша қуаты, Ҿнерге салар бар кҥшін. Жҥректің ақыл сауаты, Махаббат қылар тҽңірі ҥшін- деп басылып келді. 1995 жылғы академиялық басылымды дайындаған ғҧламалар "сауаты" дегеннің қате екенін білген.Бірақ оның қара сҿздегі "ақылдың сауыты" деген сҿз екені еске тҥспей, позтикалық мағынаны қуа келе: "Жҥректің ақыл суаты" деп ҿзгертіпті.Жоқ, олай емес дҧрысы: Жҥректің ақыл сауыты - болуға тиісті: Ҿйткені "жҥректің ыстық қайраты мен ақылдың", "ҿлшеуін білмек - бір ҥлкен іс". Ыстық қайратты суық ақыл суытады, сауытынан асырмайды. "Ғылымды, ақылды сақтайтҧғын мінез деген сауыт болады. Сол мінез бҧзылмасын. Кҿрсеқызарлықпен, жеңілдікпен, я біреудің орынсыз сҿзіне, я бір кез-келген қызыққа шайқалып қала берсең, мінездің беріктігі бҧзылады. Онан соң оқып ҥйреніп те пайда жоқ. Қоярға орны жоқ болған соң, оларды қайда сақтайсың? Қылам дегенің қыларлық, тҧрам дегеніңде тҧрарлық мінезде азғырылмайтын ақылды, арды сақтарлық беріктігі, қайраты бар болсын! Бҧл беріктік бір ақыл, ар ҥшін болсын" ("Отыз екінші сҿз"), яғни: Дененің барша қуаты, Ҿнерге салар бар кҥшін. Жҥректің ақыл - сауыты, Махаббат қылса тҽңірі ҥшін-дейді Абай. Жоғарыдағы "Отыз екінші", "Отыз жетінші", "Қырық ҥшінші" сҿздердегі жҥрек пен ақылдың қуаты, оның ҿлшеуіші, ақыл мен мінездің сауыты туралы ежелеп тҧрып айтылған сҿзден кейін, жҥрек пен ақылдың "сауыты" емес, "сауыты" екені туралы ешқандайда бақас ҽңгіме болуға тиісті емес. Қыйсындыдан қисынсыздық іздеу - Абай айтқан пҽле мен кҥдік қуған "бақас ғылым" болмақ. Ал бҧл екі сҿздің жазылуында еш айырма жоқ, тек "а" ҽрпін орнына дҧрыс қоя білсең болды. Сонымен "жҥректің ақыл- сауыты" екндігіне шҥбҽсіз иланудан басқа лаж қалмайды. Абайдың шығармаларындағы араб, парсы тілдерінен алынған сҿздердің дҧрыс оқылуы мен берілген тҥсініктерге кей кезде кҥмҽндансам да, сҿздікпен ғана тҽржіма жасай алатын болымсыз сауытыма сенбейтін едім. Енді қадыми 90 арабты да, ислами философияны да оқып-тауысқан оқымыстылардың кҿмегіне сҥйене отырып, сол кҥдігімді ашық талқыға салғым келеді. Абайдың "Жаманбаланың баласы ҿлгендегі" шығараған бір шумақ ҿлеңіндегі: Белгілі сҿз: "Ҿлді, ҿлді", Белгісіз оның мекені - деген алғашқы екі жолдың мағынасы тҥсінікті. Ал одан кейінгі: Не халатқа ҽурлелді, Қайда, қандай екні?- деген қос тармақтағы: "халатқа" дегеннің мағынасы - хал- ахуал, ҽуреледі дегеннің мағынасы - қаңғыбас деп берілген тҥсініктер маған еш тҥсініксіз еді. Енді қолжазба мен қадыми араб жазуындағы ҥлгіні салыстыра парықтап қарасам, бҧл һаят,яғни,ҿмір деген сҿздің ныспынына сҥлдер тартып тҧр екен. Араб қарпіндегі жазылуына қараңызшы: "һаят" - пен "халат" қандай ҧқсас. "Л" мен "я" да ҽріппен жазылады. Мҧны сҥйкектетіп жазсаңыз олардың ешқандай айырмасы болмай қалады. жоғарыда Абай ҿзінің "қара сҿздеріндегі" пікірлерінің кейбірін ҿлеңге тҥсіргенін айттық. Бақи мен фҽнидің арсындағы ғайып дҥниесін тҥсіндіруге арналған "Отыз сегізінші сҿзіндегі" Алланы тану, ҿмір мен ҿлім туралы толғамында жаратқан иенің Тоқсан тоғыз сипатын айта келіп: "оның екеуі ғылым мен қҧдірет. Сегіз сипаттан қалған алтауы бҧларға шарх (тҥсінік).Ал алтауының бірі- хаят, яғни, тірлік" - дейді.Міне, Абай жоғарыдағы ҿлеңде осы һаятты тілге тиек етіп отыр. Демек, қандай хҽлде "ҽуреледің" дегеннен гҿрі, қу жаның қандай һаятқа- ҿмірге тап болды, оның (рухыңның) мекні қайда? -деп сҧрауы орынды. Сондай- ақ, осын жолдағы: "Ҽурілдінің"- қай жаққа кетті - деген мағынаны беретініне де дҽл кҥмінбіз. Ҽурілдіні парсы тіліндегі "уардтан"(ауард) шығару да тиянақсыздау тҽржімҽннің бірі. Ҿйткені "уардтың" ішінде "л" ҽрпі мҥлдем жоқ. Сҿздің тҥбірін қҧрап тҧрған "л" мен "р"-сіз (біз "аулр" - ді іздеуіміз керек қой) сҿздің мағнасын табу мҥмкін емес. Одан кҿрі: қай һаятқа ауды, қайда қандай мекені?- деп оқысақ ҽлде қайда тҥсінікті. Біздің аңғаруымызша, осы "ҽурілдінің" шешуі жаңағы "отыз сегізінші сҿздегі" "һаят" туралы тҥсініктен кейінгі: "Алланы бар дедік, ғылым қҧдіреті сипаты бірден сипаттадық. Бҧл бірлік, барлық ғылым, қҧдірет болуда боларлық нҽрселер ме? - дегендегі "олуда" - "кҥш", қуат болуда"- тҧрған сияқты. Шағатай стиліндегі "олуда" - "болуда" - деген сҿздің ҿзі боп шығады. Тек "олу-дҥр" деген- "ҽурілді" деп қате оқылған. Бҧл екеуінің қадымша жазылуында еш айырма жоқ. Демек бҧл жолды: Не һаятқа олу- дҥр(бола-дҥр) Қайда қалай мекені?- деп еш кҥмҽнсіз сеніммен оқуға болады. "Дҥр" - бала-дҥр, келҽ-дҥр, бола-дҥр" - дегендегі бізге таныс "дҥр". Демек жанның мекені "не һаятқа бола дҥр" дегендегі бізге таныс "дҥр". Демек жанның мекені " не һаятта бола-дҥр" дегеніміз, қай дҥниені пана етеді- деген философиялық сҧрақ болып шығады. Яғни бҧл арада Абай: рухың не һиятқа тап болды- қандай дҥниеге тап болды, қайда оның мекені-деп сҧрап тҧрғаны анық. 91 Бҧрынғы қадыми араб, жадиди арб ҽрпінен крилл харпіне қотарылғанда қыйындық тудыратын сҿздердің де қатары бір шама.Сондай-ақ ҿлең сҿздің ҧйқасы ҥшін қажетті, ҿз кезеңіне ауызекі сҿзде жҧмбақ дыбыспен созылыңқырап айтылатын, ҧйқасқа орайластырылған, араб ҽріпіндегі жҧмсақтық белгісі ғайнмен "жҽнҽ" (жҽне), "кҽнҽ"(кҽні) деп оқылатын сҿздер бар. Дыбыстауға қҧрылған бҧл сҽйкессіздік Абайдың ғана емес, Ахаңның, Жақаңның, мағжанның шығрамаларын қотарғанда да байқалып қалады. Кейінгілерінің заманы жақын жҽне жадид емлесін ҿздерінің кҿзі тірісінде қолданғандықтан да ондағы дыбысталу мен жазылу арасындағы ҥйлесімсіздік ешқандай мағыналық ҿзгеріс ҽкелмейді. Тек дыбысық, ҧйқастық қана айырма байқалады. Оның ҿзі де дауыстап оқығанда жойылып кетеді де мағыналық сипатын жоймайды. Ал Абайдың тілі оған да кҿнбейді.Мҧндай сҿздердің қатарының ҿзі ҽжептҽуір. Мысалы: барлық басылымдарда: Жалығу бар, шалқу бар, іш пысу бар, Жаңа сҥйгіш адамзат кҿрсе қызар- дегендегі "жаңа сҥйгіш" тіркесі сондай ҥйлесімсіздіктің біріне жатады.Неге екенін білмеймін барлық басылымда, оның ішінде емілелік тҧрғыдан жан- жақты сараланған академиялық басылымда да "жаңа сҥйгіш адамзат" делініп жҥр. "Жаңа сҥйгіш адамзат" дегеніміз "жаңа қазақ" деген емеурін мен мағына береді.Бҧған қарағанда "ескі сҥйгіш адамзатта" болуы мҥмкін ғой. Бырақ олай емес, Абай: жалыққан, орынсыз шалқыған, іш пысқан жҽне сҥйгіш, кҿрсеқызар адамзат бар деп отыр, яғни ҽлгі жолда: Жҽнҽ (жҽне) сҥйгіш адамзат, кҿрсеқызар - деп оқыған орынды жҽне шындығының ҿзі солай. Бҧған қарсы уаж айтудың ҿзі де қиын. Осы "жҽне" мен "жҽнҽнің" ҧйқасқа ілігіп, "жаңалап" жҥрген бір тармақ - "Біреудің кісісі ҿлсе, қаралы ол" атты ҿлеңнің ҥшінші шумуғының екінші жолы. Онда: Бала туса кҥзетер шілдехана, Олар да ҿлең айтар шулап жаңа- делініп жазылған Дҧрысы: Олар да ҿлең айтар шулап жҽне - ғой. Мағынасы бҧлдыр "жаңадан" мағнаны ашатын "жҽне" ҽлдеқайда орынды. Ал оқыған кезде ескі дыбысталумен "жҽнҽ" деп оқи берсе айып емес. Пушкиннің шығармасындағы кҿне славян сҿздерін сзып тастаған не ҿзгерткен орыс текстологіі кездеспейді. Абайдың тҧсындағы жазба ҽдебетте еміле, тыныс белгісі сақтаала бермейтін. тіпті емілее ережелері жоқ та болатын. Қадыми қазақ жазуында тырнақша, сыызыықша, нҥктелі ҥтір, қос нҥкте, бас ҽріп сияқты т.б. белгілер қойылмайтын. Ал бҥгінгі таңда бҧлар ҥлкен грамматикалық қате жҽне сҿздің мағынасын ҿзгертіп жіберетін кҥкірт қыышқыылыы сияқты. Мҽселен: Қулық пенен қҧбылдан, Жалықсаң, жақсы жансыыңдар - дегендегі "қҧбылға - қҧбылу, ҿзгеру" деп (1961) тҥсінік беріліпті. Академиялыық басылыымда бҧл сілтеме алынып тасталыпты. Ҽрине, ежелеп 92 барып емеурінді тҥсінуге болады. Иҽ, ежелеп барып. Егерде осы "қҧбылды" тырнақшағаа алып жіберіп: Қулыық пенен "Қҧбылдан", Жалықсаң, жақсы жансыңда, - деп жазсақ Абайдың кекесінді ойының мағынасы да ашылады ҽрі бҥгіінгі кҿркем тілді жатырқап ҿскен жас оқырманға да тҥсінікті болады. Ал мҧндай емілелік екшеуден ҿтуге тіленіп тҧрған сҿздердің саны біршама. Мысалы: "Ҽзімнің ҽңгімесі" дастанындағы ҥшінші шумақ 1961 жылғы жинақта: Мал тапқан бір іздеп таппақ болып, - ал, 1995 жылғы басылымда: Мал тапқаны бір іздеп таппақ болып - жҥр. Буын, ырғақ, мағына жағынан екіні мысал бҧрынғыға қарағанда барынша анық. дегенменде ҿлеңнің ырғағы мен мазмҧнына қарасақ екі аййырыылған ағайынды екі жігіт бір-біріне: Мал тапқанда бір іздеп таппақ болып, - уҽде берісіп айырылысқаны кҿрініп-ақ тҧр. Енді осы дастанның соңындағы адасқан Масғҧтқа кезіккен екі қыздың жігітті алып қалғысы кеп: Сені біз жар етпейміз, бауыр еттік, Достықпен жҥрек еріп, тҽуір еттік. Тҥбінде сен тҧра алмас болсаң мҧнда, Еліңе жеткізуге біз де жеттік - дегендегі екі "жеттіктің" біреуі ҽрі артық, ҽрі мағынасыз. Қыздар неге жетті?" Қалай десекте қолжазба қате оқылған. Анығы: Еліңе жеткізуге уҽде (уағда) еттік. Мҧнда араби қолжазбадағы "уҽде (уағда) еттік" дегендегі "уҽдені" қате оқып жіберген. "У" мен "д", "ж" ҽріптері қосылып кеткенде ажыратылмай қалады. Араб пен қазақ қаріпіндегі сҽйкессіздіктер бір ізге тҥспеген, орфографиялық, грамматикалық жҥйе қалыптаспаған тҧста кеткен, Кҽкіта мен Тҧрағҧл айтқан "кҿп қатенің" бірі. Одан басқа мҧнда тҧрған тҥк те хикмет жоқ. Дҽл сондай қадым мен жҽдидтің арасындағы оқу ҽдісінен кеткен "опық" жердің бір Лермонтавтан аударылған "Ой" ҿлеңінің екінші шумағындағы екінші жол. Барлық басылымдарда да: Жасынан білер ескі шалдың мінін, Аптық жерін, ақылға кеш енгенін, - деп жазылып келеді. Осындағы "аптық жері" деген сҿз - тҥп нҧсқадағы "ошибками отцов" дегеннің баламасы екенін тек кҿңілмен болжап, сезім тҥйсігімен ғана тҥсіне аласың. Ал осы сҿздің тҥпкі тҿркіні "опық жерін" екеніне мен еш кҥмҽнсіз сенемін. Ҿйткені барлық араб сҿзінің алдына, оның ішінде "о", "ғ" ҽріптерінің алдына кҿбінесе ғайын ("ға") белгісі міндетті тҥрде қойылады. Мҧны "аптық" емес "опық" деп оқу керек. Сонда шалдың опық кетер жерін, ақылға кеш енгенін, яғни ҿткен ҿмірінің мҽнсіз ҿткенін ккеш білгенін тҥсіну оп-оңай. Оған қолдан "аптықты" қолданудың еш реті жоқ. Қазақ "аптығы басылмады, 93 аптығыңды бас" деп асығып-ҥсігіп, желігіп келген, ентігіп тҧрған адамға айтады. Ал бҧл арада ҿткен ҿмірге опық жеп, "қолын мезгілінен кеш сермеген" адамның ҿкініш бейнеленген. Сонда бҧл шумақтағы: Жасынан білер ескі шалдың мінін, Опық жерін, ақылға кеш енгенін. Ҿзі ҿнерсіз ҿмірден тез суынар, Ойлаған жолаушыдай бос жҥргенін, - деген басты ой ап-анық ҽрі жатық ашылады. Осы ҿлеңнің соңғы шумағындағы: Досың жоқ, дҧшпаның жоқ тыныш жатсаң. - дегендегі буын мен ырғақ санын арттырып тҧрған "тыныштың" ҽу бастағы Абай қолданған нҧсқасы "тыш жатасың", яғни "тек жатасың" екені анық. Бірақ ауызекі сҿзді жазба сҿзге тҥсіріп, "тыштан" қорқудың еті бар ма еді? Бҧл сҿз мҽдениетін сақтаудың ақ жолы емес. Абайдың ҿзі "не жазып кетсе - жайы сол" демеп пе еді? Дҽл осы "тыныштық" тағы бір жерде ҿлеңнін ырғағы мен буынын бҧзыып тҧр. Ҿлең: Кҿңілім қайтты достан да, дҧшпаннан да - деп ҿңкей келісіммен сыңғырап" келеді де, ортасында: "Саудагер тыныштық сауда қыла алмай жҥр" - деп сҿйлемге айналып кетеді. Дҧрысы: Саудагер тыныш сауда қыла алмай жҥр, - екенін ҿлеңнің ҿзі сҧрап тҧр. "Тықты" тықпалағанмен ҿлең тықылдап тҧрған жоқ. "Бір дҽурен кемді кҥнге бозбалалық" атты ҿлең академиялық басылымда барлық қателіктерінен арылып, сҿз де, еміле де орнына қойылыпты. Тек: Той болса тон киелік, жҥр баралық, Бірімізді біріміз аударалық - дегендегі "аударалық" деген сҿз менің назарымды аударғанына да бірталай жыл болды. Бҧл арада "Біріміз бен біріміз аударыспақ ойналық" дегенді меңзеп отыруы мҥмкін - деген оймен бҧл сҿзге мҽтіндік слыстыру жҥргізілмегенге ҧқсайды. Ол да мҥмкін. Дегенмен де мынадай сҧрақ қойып кҿрелікші. Жігіттер жаңа тонды аударыспақ ойнау ҥшін киді ме? Жоқ, керісінше: Ат арықтар, тон тозар, қадір кетер, Кҥлкіні онша кҥйлеп шуламалық - деп бірін-бірі сабырға шақырып отыр. Демек бҧл Абайдың: Бір жерде отырсаңдар басың қосып, Біріңнің-бірің сҿйле сҿзің тосып - деген ҿлеңіндегі ойдың жаңғырығы. Ендеше мҧндағы екінші жолда: Сол тойда: Бірімізді-біріміз аңғаралық, - деп отыр. Бірімізді-біріміз сыйлап, сҿзімізді тосып сҿйлеп, бірімізге біріміз қарай жҥрейік, сонда қадіріміз артады - деген емеурін жасайды. Бҧрынғы "сҥйкімі, киімі жоқ шалдуарлық" деген сҿзге мағынасы бойынша - "сҥйкімі, икемі жоқ" деп қалай мҽтіндік ҿзеріс енгізілсе, бҧған да сондай қисынды қолданған дҧрыс. Реті келгенде жҽне оқтай тиетін ҧтымды тҧста, ҽсіресе кекесіннің қисыны келгенде жат тілдегі жаргондарды сҿз арасына қыстыра қою ҽлемнің барлқ 94 ақындарына тҽн мінез. Мҧндайда арабтар - парсының, орыстар - француздың, ағылшындар - немістің, не ҿлі латын тілінің сҿздерін қолданған. Ҽр ақын ҿнерді қай тілде бойына тоғытып, сҿзін сіңірсе, сол елге тҽн сҿзді орынымен ҿлеңіне кіріктірген. Гетенің, Байронның, Пушкиннің пародиялары мен памфлеттері соған дҽлел. Абай да бҧл "дҽстҥрден" сырт қалмаған. Танымдық - философиялық туындыларында араб пен парсы, ал сол заманға қатысты билік, сайлау саласына қатысты ҿлеңдерінде орыс сҿзін пайдаланған. "Занимайся пряматой", "самородный сары алтын", "ҿзі залым зҽкҥншік", "прошение жазуға", "единица жақсысы" сияқты сҿздерді орыс ҽдебиетіне ден қойып, ҿзі де қалада қыстап шығып, кҽтҽлҽжкіге "бас сҧққан" жылдары сҿз арасына жиі кіріктірген. Менің ойымша: Мҽз болады болысың, Арқаға ҧлық қаққанға. Шелтірейтіп орысың, Шенді шекпен жапқанға, - атты кекесінді-ызалы, астарлы сарказмға толы ҿлеңінде сҿз арасына сіңіріп жібергені сондай тегі білінбей кеткен. "Білҽткенің байы - ақша" - деген сияқты орыстың сылқита қолданатын бір жаргоны бар. Бҧл жылдары Абайдың тергеу астында жҥріа жандармен, солдаттармен абақты кҥзетшілерімен жиі араласуына тура келгенін ескерсек, кҥнде естігендіктен де "пес" деген сҿздің қҧлағына сіңісті болып қалуы ҽбден заңды. Ҽрі бҧл ҿлеңді: 1890 жылы Семейге Барон Таубе деген генерал-губернатор келіп, бірсыпыра болыстарға шекпен, қылыш сыйлған, ҿзіне де қос ауыз мылтық бҧйырған кезде, ҽлгіге есі кете мҽз болған болыстарға ыза болып, қалада шығарған. Қысқасы ҽңгіме: Бір бес надан, оңбассың, Нансаң, онын қосқанға. Жасық, жаман болмассың. Жамандықтан қашқанға, - деген шумақтағы "бес надан" туралы болып отыр. Ҿлеңд де, шумақты да тҧтас оқып шығып, ой екшеген адам осындағы "бес наданның" кекесінге қандай қатысы бар екенін тҥсіне алмай кідіріп қалады. Неге он надан емес? Абай бҧл ҿлеңінің алдыңғы екі жолында: Қуанарлық қыз емес, Жылтырауық таққанға, - немесе: Осы да есеп бола ма, Ар, абҧйыр тапқанға? - деп ессіз қуаныш иелерінің қамсыз мақтанын кекеп алады да: Қасиетін бойының Бекер тҿгіп шашқанға, - деп, немесе: Миың болса жолама, Бос желігіп шапқанға, - деп ызалы зіл тастайды. 95 Ҿйткені, "ақыл кҿзбен бақсаң" шен-екпенді жабудағы себебі, аярлықпен алдап-арбап, сені "тҥсірмекші қақпанға". Соны ҧқпай арсалаңдаған ағайындарына: "Бір пес надан оңбассың" - дейді. Бір де, бес те емес, пес? Қазақшаласақ "бір ит надан екенсің, оңбассың!" - деп отыр. Бҧл "пес" кейін "ит " мағынасында Абай ҿлеңдерінде жиі қолданылады. Сонымен қатар дҽл осы "пес", "пҽс" деген сҿз парсыша да , ҧйғырдың ауызекі сҿзінде де "бҧралқы" деген ауыспалы мағынаны білдіреді. Мҧндағы "бір бес надан" - "бір бес кҥндік дҥниенің" ҿзгертіліп қолданған тҥрі емес. "Білҽткенің байы ақша" дегендегі "білҽтке" сияқты сімтік, "пес" деген сҿз. "Песті" орыс жҽне парсы поэзиясын қанына сіңірген Абайды былай қойғанда, қарапйым халық ҿкілі Ауған ақнының ҿзі сараң да қытымыр Кҿшен болыс ҿлгенде: Айналайын Кҿшенім, Сҿзге жҥйрік шешенім. Қыс ҿлмедің, жаз ҿлдің, Қозыға тиді кеселің. Қазғанда кҿрің қатты боп, Майрылды жҥзі тесенің... Басыңнан асты-ау кеселің. Қызыңды ҧрайын пес едің. Сексен жаста ҿлмейтін, Қҧдайдың сонша несі едің? - деп сҿз арасына "сіңіріп" жіберген. Демек, Абай да "бес наданды " емес, "жайы мҽлім шошқанын тҥрткенінен жасқанған" "песті" айтып отыр. Егер сҿз тҿркіні осылай болса онда, екінші жолдағы "нансаң, онын қосқанға" дген тіркесті де қайта қарауға тура келеді. Алдыңғы "пес" - "беске" айналғанда, санды қуалап, "оған" мен "анықтың" - "онын" болып оқылып кетуі ҽбден мҥмкін. "Ғ" мен "ң", "ы" ҽрпіі жоқ қадыми араб жазуы ҥшін бҧл барынша ықтимал. Мысалы, қаріптеп жазылғанда "тҽнк" деп оқыылатын сҿздің "таңның" болып оқылғаны сияқты. "Танктің" таң екенін "атар таңның" деген тіркесті ойға тҥсіру арқылы арасындағы ҽріптер дҧрыс қойылған. Сол сияқты "бір пес" деген сҿз де "бір бес кҥннің жҿні жоқ аптығарға" деген ҽйгілі ҿлең жолының санадағы жаңғырығы арқылы "бір бес надан" болып дҧрыс ажыратылмаған деген болжау айтамыз. Сонда "қақпанға тҥсіру ҥшін" ҿтірік алдап-арбап, оқалы шапан жапқанға: губернатор нені қҧрметтеді, кісі қатарына қосылдым - деп сеніп, жас баладай қуанып, ауылына шҥйіншіге кісі шаптырып ар-ҧятын сатқандарға ызаланып: Бір пес надан оңбассың, Нансаң анық (ҧлық қатарына) қосқанға, Жасық, жаман болмассың, Жамандықтан қашқанға, - деуі орынды-ақ сияқты. Кейінгі: Жҽйі мҽлім шошқаның, Тҥрткенінен жасқанба. 96 Бір ғылымнан басқаның, Кеселі кҿп асқанға, - деген жолдар да алдыңғы "пес наданға" иек сҥйеп тҧр. Мҧндағы "шошқа" - шелтірейіп шекпен жауып тҧрған "орыс" генерал- губернаторы екені тҥсіндірмесе де белгілі. Абайдың ҿлееңдері жиырма реттен астам қайталанып, салыстырылып, орынды-орынсыз тҥзетулер енгізіліп басылды. Соларды салыстыра оқып отырып, Кҽкітай мен Тҧрағҧлдың: 1909 жылы басылымда қаріп пен сҿз қатесі кҿп кетіп, ҿлеңнің мазмҧны бҧзылып шықты. Жер алыс, қол қысқа болғандықтан да оны тҥзетуге мҧрша келмеді - деген сҿзін есіме алған сайын тҿменде келтірілетін екі сҿзге еш ойланбай-ақ тҥзету жасағым келіп тҧратын еді. Егерде "билік тізгіні менде болса", осындағы "Менсінбеуші ем наданды" атты ҿлеңдегі: Татулықты, тыныштықты, Қоңыр кҿрер, кем кҿрер - дегендегі "қоңырды" - "қорлық" деп; "ант пенен тарқайдыдағы": Таласып тарқайды, Ақшадан тҿрт-беске, - дегендегі "ақшадан-ды" - "ақшамға" деп еш ойланбастан ҿзгертер едім - дейтінмін. Қазір де бҧл екі сҿздің грамматикалық қате екеніне еш кҥмҽнім жоқ. Сенбесеңіз талдап кҿреійік. Абайдың осы ҿлеңдегі басты ойы жҽне ызалы пікірі: наданды ақылсыз деп қор тҧтып, менсінбей, ҿзі - зор тҧтып, заманды тҥзетпек болғанда - кҿп адан қарысып ырқына кҿнбеді, тҥрлері жан шошырлық боп еліріп, кейін шегіне кекжиді. "Ҽрине" деп қойып ҽрекеге кетті, қоқиланып, мазақ етті. содан ҽбден қажыған "арық" ҽрі анық зарлы ақын, ҿзге жҧрттыың алдында ҿз жҧртын жҧрт деуге ҧялды. Ҿйткені барымта мен "партияның (биліктің)" алкаголигі (мастық) мен апиыншысына (қҧмар) айналған "сыпыра елірме, сҧрқия, кҿп пияншік" тҥк ҧқпады. Себебі олар: Татулықты, тыныштықты, Қорлық кҿрді, кем кҿрді. Назар салыңызшы, "қоңыр кҿрген" жоқ, қорлық кҿрді. Ілгері жҥр десе - кекжиді, тҥзел десе - бҧзылды. Орынсыз мақтанды - зор тҧтты, татулықты, тыныштықты - қор тҧтты. Ҧрлық пенен қулықты Қызық кҿрді, ҿңі енді. Сонда ҽлгі терісбаққандардың "қоңыр кҿрініп" тҧрған "қоңыр" қылығы қайсы? Қоңыр мінезі ме, қоңыр желі ме, қоңыр кҥйі ме? Жоқ жҽне жоқ, тіпті қисынсыздан ҿткен қисынсыздық бҧл. Абай зор тҧтқан қасиеттерді қор тҧтып жҥрген кҥлембайлар: Қорлық кҿрер, кем кҿрер. Ҧрлық пенен қулықты, Қызық кҿрер, ҿңі енер. Олай етпесе, "татулықты, тыныштықты" "қоңыр кҿрсе", "ҧрлық пен 97 қулықты" жай қызық ҥшін істеп, қылмысына ҿңі енбесе" тҥзеліп кетпей ме?! Ілгері ел болп кетпей ме?! Онда Абайдың тҥзетіп, ҧялапы, қорланып" несі бар? Ендеше: Мҧндай елден бойың тарт, Мен қажыдым сен қажы! Айтып-айтып ҿтті қарт, Кҿнбеді жҧрт, не лажы?- деп неге тҥңіледі. Ҿйткені, тату, тыныш жҥрсе, ҧрлық пен барымтаға шықпаса, екінші бір керауыз оны азғырып: "жуас, момын, ҽрекетсіз, ез", - деп мазақ етті. Барымтаны - батырлыққа санайтын қазақ ҥшін жуас, адал атану "қорлық" емес пе? Ҽрине, қорлық. Ендеше жоғарыдағы сҿз де "қоңыр" емес, "қорлық". Ендеше мҧны ҿзгертпеу - абайшыл жҥрген сіз бенен бізге де "қорлық" болмақ. Антпенен тарқайды, жиылса кеңеске, - деп басталатын ҿлеңнің соңғы шумағындағы "ақша" да сондай қисынсыз сҿздің біріне жатады. Тіпті мҧны мҽтіндік емес, ҽріп қатесі десе де болады. Себебі мҧнда жетпей тҧрғаны "м" деген жалғыз-ақ ҽріп. Ҿлең мазмҧны былай: Кеңеске жиналғандар бірімен-бірі аңдасып, егесіп, сҿзбен ырғасып, ақыры біріне-бірі жаулық етпеске ант беріседі. Ешкімнің ҿсіміне тай алған кедей би енді "байды сауудың" жолын іздейді. Сҿйтіп, анттасқан бидң ескі даулары еске тҥсіп, ҿзімен жемдесті оңаша шығарып алып тағы да егес тудырып: Таласып тарқайды, Ақшамда тҿрт-беске. Бірлікті шайқайды, Араз боп ҿнбеске. Ия, таңертеңнен бесінге дейін егескен даукестер, екінті де олжа бҿлісіп, ақшамда келесі даудың ҧшығын шығарып, соны қайтсем ҿршітемін деп, кҥндізгі бітім мен бірлікті, антты іркіттей ірітіп, шайқап ақшамда тҿрт-бестен бҿлініп ҥйді-ҥйіне кетіп бара жатады. Иҽ, ақшада емес, ақшамда! Ҽйтпесе: Таласып тарқайды, Ақшадан тҿрт-беске, - дегеннің қандай мағынасы бар. "Ақшадан тҿрт-беске" деген тіркес - тҿрт-беске бҿлінген ақшаны бҿлісе алмай таласып тарқайды - дегенді ҽсте білдірмейді. Тіпті тҿрт-бес жерге ақша қойып, сол ҥшін таласты дегенді естіген қазақ бар ма ҿзі? Масқараның ҿзі сол емес пе. Қандай би алдына ақшаны қызығып қойып дауға тҥсуші еді. Ендеше мҧны "ақшада" емес "ақшамда" деп еш ойланбастан тҥзету керек. Сҿздің реті келгенде айта кетейік, "қорлық" пен "ақшамды" дҽл қазір де қадыммен сҥйкетіп жазсаң, "қоңыр" мен "ақша" деп оқуымыз ҽбден мҥмкін. Ҿйткені бҧл ссҿздерді сҥйрете жазғанда "р" мен "қ" ҽрпі бір-бірінен айнымай тҥседі "Ақша" мен "ақшамыңызда" тіпті айырма болмай қалады. Ҿлеңнің мағынасының ҿзі сҿздің тҿркінін тектеп тҧратындықтан да бҧл жайды бҧдан ҽрі қазымырлана қазып жатпаймыз. 98 ҼОЖ 130.2(574) ЕРДЕМБЕКОВ Б.А. С. Аманжолов атындаы ШҚМУ, ШҚО, Ҿскемен қ., Қазақстан АБАЙДЫ ТАНУ – ҚАЗАҚТЫ ТАНУ Дҥние - ҥлкен кҿл, Заман - соққан жел. Алдыңғы толқын - ағалар, Кейінгі толқын - інілер, Кезекпенен ҿлінер, Баяғыдай кҿрінер. Жҧмыр жердің бетінде заманмен жарысып, уақыттың тезіне тҿтеп бере алар саусақпен санарлық тарихи тҧлғалар бар. Қазақтың сондай перзенті Абай - бізге там-тҧмдап жеткен аз ҿлең-сҿзімен рухани серпілістің асыл ҥлгісін кҿрсете білген сҿз пайғамбары. Осыдан 170 жыл бҧрын туып, қазақтың қара ҿлеңін шырқау биікке кҿтерген данышпан Абайдың ҽр сҿзі, жаңа заманға ҥн қосып, бҥгінгі қоғамның шынайы болмысын берер ҿміршеңдігімен қҧнды-ақ. "Абай керемет, Абай данышпан"- деген тамсанудың, таңырқаудың кезеңі артта қалды. Бҥгінгі ғасыр ақынның ішіне ҥңілу ғасыры болуымен қҧнды, қазақ ҥшін. Ҽйгілі Ешен ҽулиенің тҥсіне еніп, "Ибраһим" деп азан шақырылған нҽресте ҽлемге Абай атымен мҽшһҥр болды. Қазақтың Қҧнанбайын дҽретсіз емізбеген асыл жан - Зере ҽжеміздің аузына Алла тектен-тек "Абай" деген есімді салмаса керек... Жарты ҽлем жабайылықтан арыла алмаған ықылым заманда, алтыннан сауыт киген бабалар кҿші сан ғасырлық тарихтың торабынан аман-есен ҿтіп, ХІХ ғасырға жеткенде екі алпауыт елдің ортасында отырып маңайына абайлап қарап, аңдап басқан қазақ елінің шекесі қызып тҧрмаған заман -тын. Ибаһим Қҧнанбайҧлы сол тҧста абайлар елдің Абайы болып тарих сахнасында қалды. Абайлап тірлік кешкен қазақты ХХ ғасырдың басындағы іркес-тіркес зобалаңдар ҧлт ретінде жер бетінен жойып жіберудің аз-ақ алдында еді. Сан сергелдеңнен селдіреп қалған қаймана қазақ тағы да абайлап сҿйледі, қызыл шеңгелдің қҧрсауы ҽлі қатты еді. Желтоқсанда бҧғауы ҥзілген егемен ел ғасырлар бойы рухани демеу болған Абайына жҥгінді. Қайта, қайыра, нағыз шын тҽуелсіз таныммен жҥгінді. "Заманның соққан желінде қақпақылға айнала қоймаспын"- деген жас мемлекет ҽлемдік кеңістікте ҿз орнын табуда бар кҥшін салып-ақ жатыр. Десек те, экономикалық қарыштауды алғышарттардың бірі ретінде темірқазық еткен қоғамда рухани мҥмкіндіктерімізді кҿлегейлеп-ақ келеміз. "Ел мен елді 99 теңестіретін білім" десек, сол рухани қҧнардың қайнары да Абай емес пе? Ой еркіндігіне дес беріліп, мен қазақпын деп тайсалмай сҿйлер заманға келгенде Абайды танудың да арыны ашылды. Абайтану ғылымы тҽуелсіз кҿзқарастар негізіне қҧрылған зерттеулермен толығуда. Алайда, аса сирек кездесетін ҽлгіндей терең зерттеулерден "Абай, Абай" деген ҽсіре тамсану, қҧрғақ мақтау, қызыл сҿзбен ҿрілген кҿпірме мақалалардан да ада емес екенімізді айту парыз. Абай туралы абайламай сҿйлеу, қай заманда да абырой ҽпермеген. Осы мінберді пайдалана отырып, жалпы Абайды танудағы негізгі кҿкейкесті мҽселелерді тізбектеп берсек деймін. Мақсатымыз болашақ абайтанушылар қандай мҽселелерге кҿңіл бҿлгені жҿн. 1. Абай ҿлеңдерінің шығу тарихы. Мектеп қабырғасынан бастап абайтану ғылымына аяқ басқан зерттеушіге дейін алдымен ҿлеңнің шығу тарихына ҥңілуі қажет. Осы арада айта кеткен жҿн, ақынның сонау ҿткен ғасырымыздың 40-60 жылдары шыққан шығармалар жинағындағы тҥсініктерді ҽлі талғажау етіп келе жатқанымыз шындық. Кейінгі жылдарда қҧрастырылып жатқан Абай жинақтарының бірсыпырасы еш тҥсініксіз, ал тҥсінік болған кҥнде де бҧрынғы жинақтардан алынып, айтарлықтай толықтырулар мен жаңартулар кҿрмей, бҥгінгі оқырманға ҧсынылып жҥр. Ҽрине, ол кездегі ҿлеңге берілген тҥсініктердің ғылымилығына шек келтірмейміз, бірақ уақыт озды, бастысы заман ҿзгеріп, тҿл ҽдебиет туралы кҿзқарасымыз тҥп-тамырымен басқа арнаға бҧрылған шақта, Абайдың толық шығармалар жинағын бҥгінгі қоғам сҧранысына сай, кіріспе жҽне толық, ҽрі мол қамтылған тҥсініктеме сҿзімен ауқымды кҿлемде қҧрастырып шығарудың кезі жеткендей. Қай ақынның шығармасы туралы ой айтпақ бҧрын, сол шығарманың шығу тарихына бойлап алмай оны талдап тҥсіндіру, теориялық анықтама беру бос ҽурешілік екенін зерттеуші қауым жақсы біледі. Абай ҿлеңдерінің шығу тарихы, яғни ҽр ҿлеңнің жазылу себебі, ҽсіресе, арнау ҿлеңдері кімге арналды, оның Абайға қандай қатысы бар, табиғат лирикасы болса қай жылы жазылған, қай жердің, қыстаудың, я жайлаудың тасы мен ағашын немесе бҧлағын суреттеп отыр, осы ҿлеңді жазған уақытта ақын қандай кҿңіл кҥйде болды, сол шақта Абайдың ҿмірінде нендей оқиғалар ҿрбіп жатыр еді, міне, осы мҽселелерді бақайшағына дейін анықтап алмай, ақын поэзиясы туралы сҿз айту – жай қарабайыр ҽңгіме болмақ. Демек, Абай шығармаларының жаңарған академиялық жинағын шығару - бҥгінгі уақыттың сҧранысы. 2. Абайды ҽлемге паш етудің бірден-бір жолы - ақын шығармаларының басқа тілге аударылуы. Ҽрине, Пушкинді қазақшалаған Абай сияқты орыстың, я ҿзіміздің еш аудармашы Абайды орысша сҿйлете алмады, болашақта ол деңгейге жете алмайтын да сияқты. Кеңестік кезеңде Абай алдымен орыс тіліне аударылып, сонан кейін ғана кҽрі қҧрлықтың тілдеріне қотарылды. Ҽрине, Абайды дҽл сол қалпында ағылшынға немесе франсузға жеткізу мҥмкін емес, дегенмен мынау қазақтың бас ақыны дерліктей шамада ҧсына алсақ, нҧр ҥстіне нҧр болар еді. Кешегідей емес бҥгінгі қазақтың баласы ҥш тілді еркін 100 меңгеруде. Абайды ҽлемге ҽйгілеймін деген тіл меңгерген мамандардың алдында мынандай мҽселе тҧр. Тҽуелсіздік алғаннан кейін Абай шығармалары қай тілдерге тікелей аударылды, кімдер аударды, аударма сапасы қандай деңгейде? Жалпы Абай туралы шет тілдерінде қандай еңбектер шықты, оның ішінде шет ел ғалымдарының ҥлесі қанша?- деген сауалдарға жауап табылған кҥні Абайды, сол арқылы қазақты ҽлемдік руханият кеңістігінен кездестіре аламыз. 3. Абайды насихаттау. Кино ҿнерінде Абай тақырыбы, "Абай жолы" эпопеясы кҿп сериалды фильмге сҧранып-ақ тҧр. Кезінде кҿрерменге жол тартқан Абай туралы кҿркем фильмдер жҧртшылықты "ой, пҽлі-ай" дегізе алмағанын несіне жасырамыз. 170 жылдықтағы бір кем дҥниенің ҿтеуін "Қҧнанбай" кҿркем фильмі берді. Жалпы не нҽрсені жарнамалауға келгенде керенау тартып тҧратын ҽдетімізден арыла алмай келеміз. Бҥгінге дейін, тіпті ҽлемдік деңгейде аталып ҿткен ақынның 150 жылдығына орай шыққан қаншама кҿгілдір экранның дҥниелері шаң басып архивке жҿнелтілді. Жаңа дҥниені жасамасақ та, сол ескіні дҽл осы 170 жылдықта орнымен ҧқсатсақ керек еді, бірақ ҥнді мен кҽрей сериалдарынан бас кҿтере алмай жатқан теледидар Абайды жарнамалауға қҧлықсыз ба деп қалдық. 4. Ең басты мҽселенің бірі Абай шығармаларын жастарға, мектеп оқушыларына оқыту. Бҥкіл оқулық атаулының сапасы жҿнінде ҽңгімеміздің тҧздығы жараспай тҧрған дҽл осы уақытта Абайды оқыту да сол межеден алыс кете қойған жоқ. Ҽрине, жасалып жатқан істер кҿп. Ҽсіресе, М.Мырзахметҧлы бас болып абайтануға қатысты бірнеше оқулықтарды оқырманға ҧсынды. Алайда мектеп бағдарламасында Абайды тануда бірізділік жоқ. Жақсы ҧстаз кездессе, қазақ ҽдебиеті, Абайтану пҽндерінің жҧлдызы жанды, ҽйтпесе, кҥрделілігі іштен оқып туған жанкешті оқымысты бала болмаса, жай оқушыға дес бере қоймайтын шым-шытырық бағдарламалардан Абайды тану қиямет боп тҧр, бҧл кҥнде. Мектеп оқулығын жазуды мектепте кемінде он жыл сабақ берген, ғылымнан хабары бар тҽжірибелі ҧстаз ғана қолға алса, кҿш тҥзеледі. Мектептің оқулығын университеттің ғалымдары жазатын қарекеттен арылуымыз керек, бір сҿзбен айтқанда. Сҿзімде жаз бар шыбынсыз Тыңдаушымды ҧғымсыз Қылып тҽңірі берген-ді. Абай заманының ҧғымсызы мен бҥгінгінің ҧғымсызының арасы алыстап барады, ҽрине рухани тҧрғыда. Ауыл молдасының алдында отырған шҽкірттер меңгерген ақынның қара сҿздерін бҥгінгінің ҽдебиетшісі ежіктеп тҥсінер заманға тап болғанда, Абайды оқытуды, меңгертуді тым кҥрделендіріп бара жатқандаймыз мектепте... Міне, осы негізгі мҽселелерге бҥгінгі абайды зерттеймін деушілер бел шеше кіріскенде ғана ҧлы ақынды алдымен ҿзіміз толққанды танып, содан кейін барша ҽлемге паш ете алмақпыз. 101 ҼОЖ 130.2(574) ҼДІЛБЕКҚЫЗЫ Ж. Шығыс Қазақстан облыстық Абай атындағы ҽмбебап кітапханасы, ШҚО, Семей., Қазақстан АБАЙ ТҦЛҒАСЫ – СИРЕК БАСЫЛЫМ БЕТТЕРІНДЕ Семейдің қоғамдық кітапханасының тарихы қазақ ҧлтын ҽлемге танытып отырған ҧлы тҧлға Абай есімімен тығыз байланысты. Сирек басылымдар қорындағы асыл қазыналар кемеңгер ақын Абайдың кітапхана ашылған кезеңнен бастап тҧрақты оқырманы болған ҿмірінің маңызды бір кезеңін ашып кҿрсетеді. Кітапхананы «даналық ҥйі» атап, кітапқа қҧрметпен қарау ежелгі Шығыс мҽдениетінде қалыптасқан дҽстҥр. Сол даналар айтып кеткен ғасырлар қойнауынан сыр шертетін кітап-қазына біз куҽсі болып отырған ҥшінші мыңжылдықта да маңызын жойған жоқ. Абай, Шҽкҽрім, Мҧхтарға, алаш арыстары мен ҧлт зиялыларына рухани нҽр беріп, ғасырдан ғасырға жеткен қоғамдық кітапхананың қазына қоры ҽлемдік мҽдениет тарихында, Қазақстан жҽне ҿлке тарихында алатын орны ерекше қҧнды басылымдар топтамасын қҧрап, мҽдени мҧра ретінде сақталуда. Кітапхананың алтын қорындағы сирек ҿлкетану басылымдары ғасырдан ҧзақ уақыт бҧрын кемеңгер ойшылдың ел игілігі ҥшін атқарған қоғамдық қызметтерімен таныстырады. Абайдың қайраткерлік тҧлғасын сомдайтын бҧл сирек тҥпнҧсқалар Абайтану ғылымының қҧнды дереккҿздері болып табылады. Семей тарихының жарқын беттері қаланың мҽдени – рухани ҿміріне тың ҿзгерістер ҽкелген орыс демократтарының есімдерімен тығыз байланысты. Ғасырлар тоғысында, яғни 1878 жылы Семей жерінде Е.П.Михаэлистің басшылығымен далалы ҿлкені ғылымның сан-саласынан зерттеудің негізін қалаған ең алғашқы қоғамдық мекеме Облыстық Санақ комитеті ірге кҿтерген. Сол аталған «1878 жылдың қысында Абайдың ҥстінен 12 тергеу ісі қозғалған. Ҧлық Абайды болыстықтан босатты. Тергеу жеті жыл жҥрді» - деп жасы отыздың ішіндегі Абай ҥшін Семейде 4-5 ай ҥйқамаққа алынуымен ҿмірінің басты арманы - білім мухитына еркін сҥңгіткен барша сҽттіліктің басталуын ғалым А.Омаров осылай сипаттайды. Қалай десек те, Абай ғылым-білімге қҧмарлығы, кітапқа деген ерекше ықыласы арқылы Е.П.Михаэлистей ҿмірлік досын тапқаны аян. Ақын Михаэлистей досының кеңесімен енді ҽдебиеттерді таңдап, талғап оқитын болған. Михаэлис арқылы Абай С.С.Гросс, А.Л.Леонтьев, Н.И.Долгопо- ловтармен танысады. Олар Абайдың 40-тан асып, кемеліне келген, Шығыс, Батыс ҽдебиеті мен ойшылдарын жақсы білген, қоғамдық қызметке қызу араласып, толысқан шағында таныс болып, оның біліміне, парасатына тҽнті болған. Олар Семейде жазасын ҿтеп қана қоймай, далалы ҿлкені зерттеу ісімен 102 кең кҿлемде айналысып, қазақ тарихын, этнографиясын, қҧқығын, салт- дҽстҥрін зерттеу жҧмыстарына Абайдың ақыл-кеңесін басшылыққа алған. Ғҧлама ақынның қоғамдық кітапхананың оқырманы болғанын тарихта қалдырып, ҽлемге ҽйгілеген, Сібір мен Алтайға саяхат жасаған американ публицисі Дж.Кеннан еді. 1885 жылдың жазында Дж.Кеннан суретші Фрост екеуі Семейге келіп, қала ортасында шағын ағаш ҥйде орналасқан кітапхана қорынан Спенсер, Бокль, Льюис, Милль, Тэйлор, Уоллэс шығармалары мен ҽлемдік кҿркем ҽдебиеттің тамаша ҥлгілерін кҿргенін, сот мекемесінде қызмет ететін А.А.Леонтьевпен ҽңгімелесіп, кітапхананы жергілікті қазақтар да пайдаланатынын естиді. А.Леонтьев «...Мен осындағы Бокльді, Милльді, Дреперді оқыған бір қырғызды білемін. Бірінші кездескенде ол менен индукция мен дедукция арасындағы айырмасын тҥсіндіруді сҧрады. Ол батыс ойшылдары шығармаларын зерттеп жҥр екен»,- деп Дж.Кеннанды қайран қалдырады. Ҿзін таңдантқан Ибрагим Кононбай (Ибрагим Қҧнанбаев) жайлы ол «Сібір жҽне сҥргін» кітабында жазады. Американдық журналистің Абаймен кездескісі келгенімен оның сҽті тҥспеген. Семейдің қоғамдық кітапханасының қазына қорлары Абайдың ой-ҿрісін кеңейтіп, дҥниеге кҿзқарасын ҿзгерткен ғылым-білім университеті, таным баспалдақтары болды. Қ.Мҧхамедхановтың сҿзімен айтсақ: «Абай Михаэлиспен бірге Статистика комитетінің жҧмысына белсене араласады. Ҽсіресе Семей облыстық ҿлкетану музейін ашу жҽне қоғамдық кітапхана ашу жҧмысын ҧйымдастыру мҽселесіне ат салысып, іс жҥзінде кҿмек кҿрсетеді. Мысалы, музейге жасау-жабдығымен қазақ ҥй бастатқан, елуден астам зат тапсырады. Қазақтың тҧрмыс-салтын, ҽдет-ғҧрпын, мҽдениетін кҿрнекті тҥрде бейнелейтін, Абайдың сый ретінде тапсырған заттары негізінде, музейдің этнография бҿлімі қҧрылады». Ҿлкеде болып жатқан жаңа, кҿңіл қуантар істер қашанда халқының мҧң – мҧқтажы жанына жақын Абайды бей – жай қалдырмаған. Орыс достары атқарып жатқан ҿлке ҥшін де, жалпы Қазақстан ҥшін де аса маңызды мҧндай игілікті іс - шараларға Абай да туған халқының тарихын, мҽдениетін, ҽдет – ғҧрпын терең білетіндігімен ақыл - кеңес беріп, баға жетпес кҿмек кҿрсетіп отырған. Абайдың қоғам қайраткері ретінде тҧлғасы сомдалуына ҿзін терең толғандырған сол кездегі туған қазақ халқының саяси - ҽлеуметтік жағдайының ҽсері аз болмаса керек. Ҿлкені бірқалыпты, мамыражай тіршілігінен селт еткізіп, ерекше бір серпіліс ҽкелген, қоңырқай ҿмірге жарық сҽуле тҥсіріп, ерекше ҽр берген маңызды оқиға 1883 жылдың қырқҥйегінде Семейде қоғамдық кітапхананың ашылуына Е.П.Михаэлис, С.С.Гросс сынды пікірлестерімен бірге ҿзі де ҧйытқы болған Абай алғашқы кезеңнен бастап-ақ тҧрақты оқырмандар санатында болған. Абайды орыс авторларының тамаша шығармаларынан Омбыдағы оқуынан демалысқа келгенде қҧшақ-қҧшақ кітаптар ала келіп, оларды оқып, мазмҧндап, жеке сҿздер мағынасына тоқталып, ең алғаш жете таныстырған інісі Халиолла 103 болатын. Елге демалысқа қайтқан Халиолланы алып қайтуға келген Абай «Семейде екі кҥн аялдап, оқуына керекті кітап жҽне ауылдағы Ысқақ, Оспан, Смағҧлдарға да орысша азбука алып қайтады. Ауылына келген соң аз кҥн мауқын басып, оңаша ҥй тіккізіп, інілерін жинап Халиолла мен Абай біраз уақыт орысша сабақ ҥйретіп, бір уақыт гармон, скрипка ойнатып ҥйретіп, бҧрын бҧл ауылдарда болмаған жаңа ҿмірдің бетін ашып, мҽдениетті елдің ҥлгісін шашады»- деп Ҽрхам Ысқақов еске алады. Санақ комитетінің ҿлкеде ҧйымдастырып отырған ғылыми-зерттеу жҽне қоғамдық жҧмыстарына тығыз араласқан Абай қайраткерлік қызметімен жҽне Михаэлистің ҧсынуымен 1886 жылы Санақ Комитетінің толық мҥшелігіне ресми тҥрде қабылданған. Ол туралы кітапханамыздың сирек басылымдар қорындағы Семей облыстық Санақ Комитетінің 1897 жҽне 1900 жылғы «Памятная книжкаларындағы» деректі мҽліметтер сҿйлейді. Кітаптың «Адрес- календарь Семипалатинской области»- атты 3-ші бҿлімінде Облыстық Санақ комитетінің толық мҥшелері жайлы деректер тізімінде: Е.П.Михаэлистен кейін кітапхананы ҧйымдастыруға қаржылай кҿмек кҿрсеткен Павлодарлық кҿпес А.И.Деров пен Ибрагим Кунанбаев, яғни Абай екеуі бір кҥні – 1886 жылдың 4 мамырынан қабылданған деген мҽлімет берілген. [20.26.; 21. 18]. Ҽдебиеттерді таңдап, талғап оқитын Абай қалаға келген сайын кітапханаға ат басын тіреп, қажетті кітап, газет – журналдарын алып, қыста ҿзіне арнап бір бҿлмесін даярлап қоятын Ҽнияр Молдабаевтың ҥйінде жатып, ҧзақ кештерді достарымен кездесіп, пікірлесіп, асықпай оқыған. Ал жазда қоржын толы кітаптарын Шыңғысты жайлаған ауылына алып қайтып, ҥзбей оқыған. Абай ҿзі қалаға келе алмаған жағдайда ғажап ертегіші, елгезек, сырға берік атқосшысы Баймағамбет арқылы Е.П.Михаэлистің жіберген хаттарын, кітаптарын, қоғамдық кітапханадан ҿзіне керекті шығармаларды ауылға алдырып, ҿзі оқығанын місе тҧтпай, ауылдастарына ҽңгімелеп беруді ҽдетке айналдырған. Қаладан қоржын толы кітаптарды теңдеп алып қайтатын Баймағамбеттен басқа Абайдың іні-балаларынан Абдрахман, Мағауия, Ақылбай, Кҽкітайлар да Семейдің қоғамдық кітапханасымен байланыстарын ҥзбегенін Кҽмен Оразалин жазады.[17.26.]. Кҿпестер мен шенеуніктердің, жеке адамдардың сыйға тартуымен біршама толығып қалған кітапхана қорынан Абай тек кҿркем ҽдебиеттің озық ҥлгілерін ғана емес, философия, жаратылыстану, тарих ғылымдарынан кітаптар жҽне ҽртҥрлі ғылым салаларынан энциклопедия, сҿздіктер, анықтамалықтар алатын. Абай назарынан ҿз балалары мен ауылдастарының сауатын ашуға қажет «Азбука» жҽне басқа да оқулықтар тыс қалмаған. Қ.Мҧхамедхановтың сҿзімен айтсақ: «Музей жанынан ҧйымдастырылған кітапхана, ол замандағы Сібір қалаларындағы кітапханалардың ішіндегі ең байы деп танылған. Семей кітапханасында: Пушкиннің, Лермонтовтың, Л.Толстойдың, Салтыков-Щедриннің, Достоевскийдің, Жуковскийдің, Тургеневтің, Гогольдің, Михайловтың, Гюгоның, Гетенің, Диккенстің, Золяның тағы басқа орыс жҽне дҥние жҥзі ҽдебиеті классиктерінің шығармалары мол болған. Тарих, философия, табиғаттану, тағы басқа ғылым салаларына арналып 104 жазылған кітаптарды жҽне сол кезде Ресейде шығып тҧратын: «Вестник Европы», «Наблюдатель», «Русский Вестник», «Русская мысль», «Русская речь», «Исторический Вестник», «Новости», «Новое время» т.б. журналдарды Семей кітапханасы жаздырып алып тҧрған». Кітапхананың осындай қазына қорымен танысқан сайын Абай білім мухитына армансыз сҥңгіп, жаңа бір ғажайып ҽлемге енгендей кҥй кешті. Михаэлис, Долгополов тағы басқа достары Семей полицмейстерінен рҧқсат алып, Абай ауылына қонақ болып, қымызбен емделіп, ҿздерінің қазақ тарихына, ҽдет-ғҧрып заңдарына қатысты зерттеу еңбектеріне одан қҧнды мҽліметтер, ақыл-кеңестерін алып отырған. Тҧрағҧлдың, Кҽкітайдың естеліктерінен біз Абайдың Долгополовты Шаған ҿзені бойындағы табиғат аясындағы тарихи – мҽдени ескерткіш - «Қоңыр ҽулие» ҥңгірімен таныстырғанын білеміз. 1884 жылы ҽскери губернатор рҧқсатымен жаз айында Абай ауылында болып, А.Л.Блекпен бірлесіп дайындап жатқан «Материалы для изучения юридических обычаев киргиз» зерттеуіне мҽлімет жинаған С.С.Гроссты ақын ҿзі ертіп жҥріп, тобықты елінің салтын кҿрсетіп, тҥсіндіргенін, ерекшелігі бар кҿршілес рулардың салт - дҽстҥрімен таныстырғанын оның інісі Кҽкітай еске алады. П.Д.Лобановский Абайдың кҿзі тірісінде қарындашпен суретін салып, тарихта қалдырған. Портретке ол: «Семей уезі Шыңғыс болысының қазағы. Қазақ даласына ерекше белгілі Қҧнанбай Ҿскенбаевтың (ол 1886 жылы ҿлген) баласы. Ҿзі де жергілікті мҿлшерде ҽйгілі адам, ҿз халқының ҽдет-ғҧрпының білгірі, қазақтар ортасында ҥлкен ықпал иесі, 45 жаста» - деп тҥсініктеме жазған. 1887 жылы бҧл портрет Сібір - Орал ғылыми - ҿндірістік кҿрмесіне қатысады. Абайдың орыс достары, пікірлестері жайлы айта келе М. О. Ҽуезовтің мына бір сҿзімен ойымызды тҥйіндейік: «Абайға ҽсер еткен дҥниелер кҿп... бірақ Абай деген сол ҽсерлердің жиынтығы емес, бҽрінен қорытылған асылы, жаңа бітім, тың тҧлға». Абай заманына дейінгі «...қазақ дҽстҥрлі қҧқығының, оның ішінде қылмыстық қҧқығының тамыры тереңде. «Ол ежелгі дҽуірлерді айтпағанның ҿзінде Шыңғыс хан «Жасағы», қыпшақтың «Кодекс куманикусы», армян ҽліпбиімен жазылған «Тҿре бітігі», Ҽз Тҽукенің «Жеті жарғысы» сияқты қҧқықтық тарихи-мҽдени ескерткіштермен айғақталады.Яғни Абайдан бҧрын да қазақтың дҽстҥрлі қҧқықтық мҽдениеті жоғары дҽрежеде болған. Абай сол мҽдени мҧраны терең сезінген, білген, ҽрі қарай ҿрге жетелеген». [10. 58.] 1885 жылдың жазында Абай Шар ҿзені бойындағы Қарамола деген жерде Павлодар, Семей, Ҿскемен уездерімен Зайсан приставствасынан жиналған Орта жҥздің ҽр руының ҿкілдері – 100-ден аса билері қатынасқан тҿтенше съезде «тҿбе» би болып сайланған Абай қазақтың дҽстҥрлі ҽдет-ғҧрып заңдары негізінде жаңа заң жобасын жасап ҧсынған. Кҿпшілік талқысына салынған бҧл заң жобасы еш ҿзгеріссіз бір ауыздан қабылданған. 105 Дана ақынның қазақтың қҧқық заңдарына қатысы жайлы қысқа мҽліметті Н.Я.Коншиннің 1927 жылғы «Запискиде» жариялаған: «Что могут дать Семипалатинские архивы для краеведения» мақаласынан танысуға болады. Қазақтың ҽдет-ғҧрып қҧқықтық нормаларын зерттеуші ғалымдар Абай (Ибраһим) Қҧнанбаевтың дайындауымен ҿмірге келген, тарихқа «Қарамола ережесі» деген атпен енген жаңа ҽдет-ғҧрып заңының 73 баптан тҧрып, бҥгінгі кҥнге тҥпнҧсқасының қазақ, орыс тіліндегі мҽтіні жеткен қҧнды мҧра деп бағалайды. Аталған басылымдағы келесі мақала Семей, Шығыс Қазақстан ҿлкесін зерттеуші ретінде тарихта аты қалған Семей Географиялық бҿлімшесінің ҧйымдастырушысы, ғалым-педагог, шіркеу қызметкері Б.Герасимовтың «Поездка в Южный Алтай» жолжазбасы 1920 жылы ҿлке жайлы мҽліметтер мен мҧражайға коллекция жинау мақсатында оңтҥстік Алтайға жасаған саяхатының нҽтижесі. Жолжазбаны оқи отырып Ҿскеменді алтын ҿндіру орталығына айналдырған кенді Қалба жоталарынан бастап, Айыртау, Бҧхтарма, Зайсан, Сауыр-Мҧзтау, Ҧранхай, Боран, Теректі мен Алтайдың тамаша табиғатының орталығы Марқакҿлде автормен сапарлас болғандай ҽсер аласың. Б.Герасимов ҿлке тарихындағы саяси жер аударылғандар жайлы айта келе, Ҿскемен қаласының гҥлденуіне мҽдени ықпалы зор болған О.Ф.Костюрин, А.Н.Федоров сияқты есімі ҿлке шежіресінен лайықты орын алатын тҧлғаларға тоқталып, қазақ ақыны Абай Қҧнанбаевтың тҧлға ретінде қалыптасуына игі ықпалын тигізген деп Е.П.Михаэлисті атайды. Қаламызда 1887 жылдың 21 қарашасында «Бастауыш білім беру қоғамы» ашылып, Санктпетербор, Омбы, Том сияқты Ресейдің ірі қалалары мен Семейдегі оқу орындарында ҿлкеміздің білім іздеген жастарына демеушілік жасаған. Қоғам сонымен қатар Орыс Географиялық қоғамының Семей бҿлімшесіне жҽне қоғамдық кітапханаға қажетті қаржылай кҿмек кҿрсетіп отырған. Гоголь атындағы кітапханада ақысыз оқу залын ашып, мерзімді басылымдарға жазылуды ҧйымдастырған. Қоғамның аймақта атқарған қайырымдылық игі істеріне Абай да ҿзінің ҥлесін қосқан. Сирек қорымыздағы «Бастауыш білім беру қоғамының 1893/94 жылдарғы жҧмыс есебіндегі» мҽліметтер Абай мен оның ҧлдары Ақылбай жҽне Мағауияның аталған қоғамға мҥше болып, жарна тҿлеп, азаматтық парызын ҿтегендігін айғақтайды. Осындай игі ҽрекеттерімен кемеңгер ойшылдың ҿз туған халқының сауатты ҧрпақ тҽрбиелеп, басқа жҧртпен терезесі тең, болашағы жарқын ел болуын кҿксегендігі аян. [18. 43.] Сирек басылымдарымыздың алтын қорындағы облыстық мерзімді басылым 1894 жылғы «Семипалатинские Областные ведомости» газетінің 8 қаңтардағы №2 санында «1893 жылдың 29 желтоқсанында Семейдің Қоғамдық Мҽжіліс ҥйінде болған Бастауыш білім беру қоғамының маскарад шарасының есебі» жарияланған. Маскарад шарасынан тҥскен қаржыларға жҥргізген санағының «Кірістер» бҿлімінде жарна тҿлеген Абай Қҧнанбаев пен ҧлы Мағауияның аттары тізімде келтірілген. [23. 19.] 106 Санақ Комитетінің ҿлкеде атқарған жақсы бастамаларын жалғастырушы, 1902 жылы ірге кҿтерген Императорлық Орыс Географиялық Қоғамының Батыс - Сібір Бҿлімінің Семей бҿлімшесіне академиктер С.Ф.Шокальский, А.П.Карпинский ,В.А.Обручев қҧрметті мҥшелері болып, жҧмысына орыстың атақты жиһангер ғалымдары Семенов Тянь-Шанский, Г.Н. Потанин, В.В. Сапожников, ірі қоғам қайраткері Ҽлихан Бҿкейханов белсене ат салысқан. Абай Қҧнанбаев корреспондент – мҥшесі болған Семей бҿлімшесіне Шҽкҽрім Қҧдайбердиев жҽне Жақып Ақпаев, Райымжан Мҽрсеков, Ҽлімхан Ермеков, Мҧхтар Ҽуезов, Нҧрғали мен Нҽзипа Қҧлжановалар лайықты қоғамдық қызметтеріне қарай толық мҥшелікке қабылданған. Семей бҿлімшесі Қазақстанды, оның ішінде Жетісу, Шығыс Қазақстан, Алтай ҿңірі, Семей ҿлкесін зерттеу ісінде атқарған жҧмысы қазақ тарихынан, этнографиясынан, далалы аймақ флорасы мен фаунасынан, қазба – кен байлықтарынан ғылымға тың мҽліметтер беріп, кітапхана мен мҧражай жҧмысы жандануына, жалпы аймақтың дамуына ҥлкен ықпал етіп, Семей тарихының жаңа парақтарын ашқан. Ғылымның ҽр саласына кҿңіл қойып, ҿзінің ақыл-ой зердесін кемелдендіруде, шығармашылық ізденісте болған Абай қазақтың шығу тегі, тарихына терең ҥңіліп, 1890 жылы «Біраз сҿз қазақтың тҥбі қайдан шыққаны туралы» ғылыми мақаласын жазады. Н.Я. Коншиннің ҿтінуімен жазылған «Заметка о происхождении родов Средней Киргизской Орды» мақаласының авторлығы Абайға тиісті екенін архив қҧжаттарына сҥйеніп ғалым-абайтанушы Қ. Мҧхамедханов дҽлелдеген. Сирек қорымызда электронды нҧсқасы бар Семенов Тянь-Шанскийдің редакторлығымен С-Петерборда жария кҿрген «Россія. Полное географическое описаніе нашего Отечества» кітабының 18 томының А.Н.Седельников авторлығымен дайындалған «Население» бҿлімінде қазақ ҽдебиетіне шолу жасалып, Абайдың ақындығына баспа бетінде жоғары баға берілген. Семей бҿлімшесі ғылыми зерттеу еңбектерін «Запискилерінде...» жариялап отырған. Сирек қорымыздағы қҧнды қазынаның бірі – 1907 жылғы «Запискидің...» 3-ші басылымында Ҽ. Бҿкейхановтың Абай Қҧнанбаевқа арнаған, бҧрын қазақ ҥрдісінде болмаған қазанамасы жарияланып, орыс тілді оқырманды қазақтың ҧлы ақынының ҿнегелі ҿмірімен жҽне шығармашылығымен кең тҥрде таныстырған. [6. 1-8.] Келесі бір сирек басылымдар қорындағы қҧнды дереккҿз - кҿпес Плещеев баспасынан 1915 ж. шыққан ―Сельско-хозяйственный Обзоръ Семипалатинской области За 1914 годъ‖- Статистикалық ғылыми зерттеуі XIX ғасырдағы қазақ ауылы тҧрмысының ҽлеуметтік хал-ахуалы нақты деректерінің ақпарат кҿзі. Кітапта Шыңғыс болысының №1 ҽкімшілік ауылының тҧрғыны Абай Қҧнанбаевтың, жеке отау иелері балалары- Ақылбай, Мағауияның, Тҧрағҧлдың, №2 ҽкімшілік ауыл тҧрғыны Шҽкҽрім Қҧдайбердиевтің, №8 ҽкімшілік ауыл тҧрғыны, Бҿріліні мекендеген Мҧхтар Омарханҧлының атасы Бердіқожаҧлы Ҽуездің шаруашылығы жайлы деректер кестеде бар. Бҧл 107 мағлҧматтар Абай ҿмір сҥрген замандағы қазақ ауылының ҽлеуметтік- экономикалық жағдайынан, тыныс-тіршілігінен нақты деректер береді. Ҧлы ақын Абайға деген ел ықыласының ол дҥниеден ҿткеннен кейін де толастамаған іс – шараларынан кҿреміз. Кітапхананың сирек ҿлкетану басылымдарында Семей Географиялық Қоғамының кемеңгер ақынның дҥниеден ҿткеніне 10 жыл жҽне 20 жыл толу қҧрметіне ҿткізген салтанатты шаралары жайлы қҧнды деректер сақталған. Б.Герасимов «Двадцатилетие Семипалатинского Отдела Государственного Русского Географического Общества. 1902-1927 год» басылымында: «С 1914 г. Отдел начал практиковать устроиство этнографических вечеров, как одно из средств привлечения интереса к этнографии.Состоялись следующие... 1) 26 января 1914 г.- казакский, по случаю десятилетия со дня смерти Абая Кунанбаева...»- дейді. [9. 20.] Абай Қҧнанбаевтың дҥниеден ҿткеніне 10 жыл толуына арналған, ақын ҿзі мҥшесі болған Орыс Географиялық Қоғамының Семей Бҿлімшесі «Общественное собрание» ҧйінде ҿткізген ҽдеби кеш туралы: «Айқап» журналы «Бҥркіт, қаршығаларды кҿрсету кезінде қазақтың аңқҧмарлығын да сҿз етті. Қазақ ҽйелдерінің қымыз сапырып, қонақты қалай кҥтетіндігі айтылды. Абайдың ҿлеңдері орындалады деген хабарды естіп ағылған қаладағы, қырдағы қазақтың кҿбіне билет жетпей қалды»- деп жазған. [15. 67.] Этнографиялық кеште Семей семинариясының мҧғалімі Нҽзипа Қҧлжанова «Қазақ ақыны Ибраһим (Абай) Қҧнанбаев жҽне қазақ поэзиясы» тақырыбында орыс тілінде баяндама жасап, ҧлы ақынның ҽнші серігі Ҽлмағамбет Қапсҽлҽмҧлының орындауында «Татьянаның сҿзі» мен «Кҿзімнің қарасы» жҽне «Ҿлсем орным қара жер сыз болмай ма?» ҽндерін жҧрт ыстық ықыласпен қарсы алған. 1914 жылғы «Қазақ» газетінің 23 маусымдағы 67-ші санында Міржақып Дулатов Абай Қҧнанбаевтың дҥниеден ҿткеніне 10 жыл толуына арнап мақала жазып: «Ҿткен 26 январда Семей қаласында Географическое общество, ондағы оқыған қазақ жастарының жҽрдемімен, Абай қҧрметіне ҽдебиет кешін жасағандығы Семей халқынан кҥткен ҥмітімізді кҥшейтуге зор дҽлел болса керек. Ол кеш бірінші қазақ ақынының қҧрметіне жасалған бірінші ҽдебиет кеші болып, һҽм бірінші қазақ ҽйелі (Назифа ханым Қҧлжанов жамағатының) майданға тҥсіп берген ҿрнегі еді» деп жазды. Семей Бҿлімшесінің «Отчет Семипалатинского Отдела Русского Географического Общества с 1-го октября с 1924 г., по 1 октябрь 1925 г.» басылымы 1924 жылдың 27 желтоқсанында қазақтың кемеңгер ақыны Абай Қҧнанбаевтың дҥниеден ҿткеніне 20 жыл толуына орай Орыс Географиялық қоғамының Семей бҿлімшесі атқарған шаралары жайлы мҽлімет береді. Семей географиялық бҿлімшесі Абайдың қҧрметіне салтанатты мҽжіліс ҿткізіп, онда ақынға арналған баяндамалардан соң оның шығармалары орындалған. Шара Луначарский театрында жалғасын тауып, қазақ тілінде ақынға арналған ҽдебиет кеші ҿткен. Сол кеште Географиялық бҿлімше мҥшелері Халел Ғаббасов: «Биография Абая Кунанбаева» атты, ал М. Ҽуезов: «Место 108 Абая в киргизской литературе» тақырыбында баяндамаларын жасаған. Абайдың досы Кҿкбай Жанатаев естеліктерін ҽңгімелеп, Абай ҽндері шырқалып, ҿлеңдері оқылған. Абай бастап кеткен қоғамдық игілікті істер осылай баянды жалғасын тауып жатты. Мҽдениет орталықтарынан алшақ жатқан Семей ҥшін қоғамдық кітапхананың маңызы зор болып, ол енді тек қаланың ғана емес, бҥкіл Семей ҿңірінің озық ойлы азаматтары бас қосатын мҽдениет ошағына айналып, ақыл- ой дамуына ҥлес қосты. Кітапхана іргетасы қаланған кезден бастап сақталған, Абай алақанының табы қалған бҧл кітаптар Абай, Шҽкҽрімнен кейінгі ҿмірінің сҽулелі сҽттері ҿлкемізбен байланысты зиялы қауым ҿкілдері, алаш арыстары ҥшін де таным баспалдақтары болып табылады. Семейдегі қоғамдық кітапханада жинақталған рухани қазына-қор XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың басында ҿмір сҥрген, ҽлемдік мҽдениеттен шалғайдағы қазақы ауылдың тҿл перзенті Абай Қҧнанбаевтың бойындағы ҧлы дарынын оятып, білімге қҧмарлық шҿлін басқан рухани бҧлақ бола алды. Абайдың қиялына қанат байлап, шығармашылық шабыт берген, ҧлылықтың алтын ҧясы болған қадірлі де қасиетті орын осы кітапхана. ҼДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 1.Абай энциклопедиясы.- Алматы: Атамҧра, 1993.- б.457; 2.Ҽуезов М. Абай Қҧнанбаев.- Алматы: Санат, 1995; 3.Бейсембаев М. Абай жҽне оның заманы.- Алматы: Жазушы, 1988; 4.Бейсембайҧлы М. Ардақты бар Нҽзипа деген ханым.- // Абай.- 1996, № 3; 5.Белгібаев М.Е., Ҽділбекқызы Ж. Семей орыс географиялық бҿлімінің XX ғасырда атқарған жҧмысы.- // География жҽне табиғат, 2004, № 3; 4; 5; 6.Букейханов А. Абай (Ибрагим) Кунанбаев (Некролог).- //Записки Семипалатинского Подъотдела Западно-Сибирского отдела Императорского Русского Географического Общества. Выпуск III.- Семипалатинск: П. Плещеев и К.,1907.- с. 1-8.; 7.Бҧларға Абай мҥше болған.- //Абай.- 1995,№ 1-2.- б.140-141; 8.Галиев В.З. Ссыльные революционеры в Казахстане.- Алматы.- Казахстан, 1978; 9.Герасимов Б.Двадцатилетие Семипалатинского Отдела Государственного Русского Географического Общества. 1902-1927 год: Общество Изучение Казакстана.- Кзыл-Орда:Издание Общество Изучение Казакстана, 1927.- с.20; 10. Дулатбеков Н.О., Сыздық Б.К. Абай мҧрасының қазіргі қылмыстық- қҧқықтық жҽне Қылмыстанымдық оймен байланысы.- /Гений культуры: Пушкин и Абай.Мҽдениет данышпандары: Пушкин жҽне Абай.- Ростов на Дону: Астана, 2007.- б.53-66; 11. Жиренчин А. Абай и его русские друзья.- Алматы, 1949; 12. Жҧмағҧлова С. Ж. Абай жҽне кітапхана // Семей таңы, 1994. 11 қазан.- б.2; 13. Қансейітова Р. Семей облыстық кітапханасы.-//Абай энциклопедиясы.- Алматы: Атамҧра, 1995.- б.514; 109 14. Касымбаев Ж. История города Семипалатинска (1718-1917гг.).- Алматы, 1998.с.-276; 15. М.М. Семейпалаттан//Айқап, 1914, №4.- б. 67-68: 16. Мҧқамедханҧлы Қ. Ҧлы ақынның қайраткерлік қызметі. - // Абай, №1.- б.38-42; 17.Оразалин К. Абай ауылына саяхат. – Алматы:Мектеп, 1976.- б.26.; 18.Отчет Совета Общества попечения о начальном образований и в г. Семипалатинск за 1893/4 г. 19. Отчет Семипалатинского Отдела Русского Географического Общества с 1-го октября с 1924 г., по 1 октябрь 1925 г.- Семипалатинск:Тип. Изд-ва Губиздат; 20. Памятная книжка Семипалатинской области на 1897 г.- Семипалатинск, 1897; 21. Памятная книжка Семипалатинской области на 1900 г.- Семипалатинск, 1900; 22. Сельско-хозяйственный Обзоръ Семипалатинской области За 1914 годъ.- Семипалатинск: Тип.Плещеев и К, 1915; 23. Семипалатинские Областные ведомости 1894 год. №2.- с.19; 24. Семипалатинскій Областной Статистическій Комитетъ за 1894 годъ.- Семипалатинскъ: Тип. Семип. Обл. Правл., 1895.- с. 51-52.; 25.Семипалатинску – 250 лет.- Алма-ата: Казахстан, 1968.- с.46-55; 26.Тусунбаева Т. Прогрессивное законоположение, подготовленное Абаем.- // Иртыш. – 1996, 23 апреля.- с.3; ҼОЖ 130.2(574) МЫРЗАХМЕТҦЛЫ М. М. Ҽуезов атындағы ОҚМУ, Шымкент қ., Қазақстан ЯСАУИ МЕН АБАЙ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ҒЫЛЫМДЫ ЖҤЙЕЛЕУ МҼСЕЛЕСІ Ясауи дҥниетанымының қалыптасу кҿздері негізінен Тҥркістан ҿлкесіндегі 1Х-Х11 ғасыр ішіндегі Қарханиттер билік еткен замандағы саяси ҽлеуметтік ҿмір жағдайларына орайлас жатқан қҧбылыс. Бҧған дҽл осы кезеңдерге орай сопылық танымдағы инсанияттың кҽмалаттығы мен пенделіктің кҽмалаттығы жайындағы гуманистік кҿзқарастың ҿріс алып, шешек атқан дҽуірі де тҧспа тҧс келіп жатады. Суфизмді теориялық, интеллектуалдық биікке кҿтерген ҧлы туындылар да осы тҧста ҿмірге келді. Ҽрі осы кезеңде исламият тарихында ғылымды жҥйелеу туралы ҧғым таным ҽл-Фараби негізін салған кҿзқарастың тҧрғысынан жҥргізіліп келгені де шындыққа сай келеді. Жалпы сопылық танымдар тарихында бірлі жарымды ҧшырасып, жанама тҥрде пікірлер айтылып қалатын кҿзқарастар мен ғылымды жҥйелеудің табиғатын сабақтастыра қарамаса болмайды. Осы себепті де біз Ясауидің шығармаларында кейде тікелей кейде жанама тҥрде ҧшырасып қалатын 110 ғылымды жҥйелеудің кейбір кҿріністерін, ҽсіресе, ҽл-Фараби негізін қалаған мҧсылман ҽлемінде ғылым саласын алғаш рет жҥйелеудің ҧғымы тҧрғысынан қараймыз. Ҿйткені қай жағынан алып қарасаң да, уақыт, жағдай осыны талап етеді. Себебі ол заманда мҧсылмандар арасында ғылымды жҥйелеудің басқа тҥрі ҽлі де ҿмірге ене қоймаған заман еді. Ясауи туындыларындағы адамның ішкі рухани ҽлемімен тікелей айналысатын жан жүктеу/скачать 2,56 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|