ғалымы жҽне  сыртқы  ғылым  салаларымен  шҧғылданатын тҽн  ғалымы

111 
 
сҥйене  отырып,  кҿбінесе,  теология,  психология,  философия,  физиология 
ғылымдарындағы ой танымға иек артады. Мҧнда жетекші пікірді негізінен жан 
ғалымдары айтады. 
Қазақ ҽдебиеті тарихында жантану ілімінің болмысы жҿніндегі аса кҥрделі 
ой  толғаныстарды  заманында  Абай  мен  Шҽкҽрім  тереңнен  қозғап,  зор 
ізденістер  жҥргізген.  Ой  алыптарының  шығармаларында  кҿрініс  берген  жан 
сырының  болмысы  хақындағы  таным-білімдері  олардың  да  жан  ғалымының 
ҿкілі  екендігін  аңғартады.  Олар  —  адам  жанының,  рухының  кеселді,  зиянды 
жағынан  оқырманын  аулақ  ҧстап,  рухани  жағынан  іштей  тҥлеп  жетілу, 
кемелдену жолына ҥндеген ойшылдар. Абайдың дҥниенің кҿрінбеген сыры деп 
отырғаны  адамның  рухани  ҽлемін  нҧсқап  отыр.  Ол  рухани  ҽлемді  танып 
білушілер Ясауи айтатын жан ғалымдары болмақ. 
Ясауи  заманынан  бізге  жеткен  сопылық  танымның  уақыт  жҥрісіне  қарай 
ҽрқилы реңктерге тҥсіп, ҿзгеріп отырған болмысын танып, ажырата білудің ҿзі 
кімге  де  болса  оңайға  соқпайды.  Сопылық  ҽлем  болмысына,  ең  болмағанда, 
бҥкіл  мҧсылман  елдері  жетік  білетін  қарапайым  исламиятқа  даярлығы  тым 
мардымсыз  қазіргі  қазақ  оқырмандары  ҥшін  одан  да  ауыр  соқпақ.  Бҧған  қоса 
суфизмнің  ірі  ҿкілдерінің  ой  танымы,  кҿбінесе  сопылық  классикалық  поэзия 
тілімен  берілуінің  ҥстіне  қатқабат  астарлы  да  перделенген  символды  шартты 
ҧғымдармен  пҽлсапалық  ҿреде  ҿріліп  берілуі  де  қинаған  ҥстіне  қинай  тҥспек. 
Мысалы, Хафиздің: 
«Екі жасар шарап жҽне он тҿрт жасар сҥйікті, 
Жеткілікті маған сҧхбаттасу осы ҥлкен кісімен», 
деген  ҿлең  жолындағы  астарлы  перделі  ойды  кҿбіміз  ҧғына  бермейміз.  Мҧны 
сопылық  поэзияны  оқуға  даярлығы  бар,  ҽрі  исламияттан  толық  хабардар 
жандар ғана білмек. Ҿйткені «екі жасар шарап» сҿзі Қҧран Кҽрімнің екі жылда 
пайғамбарға берілуін меңзесе, «он тҿрт жасар сҥйікті» сҿзінің мағынасы онды 
тҿртке  кҿбейтсең,  яғни  қырық  жаста  пайғамбарлық  Мҧхаммедке  берілгенін 
сопылық  поэзияда  Хафиз  сияқты  классиктер  сҿзінің  кілтін  тауып  оқудың 
қиындығы осыдан ақ аңғарылып тҧр емес пе? Ҽрі ірі сопылар ҿздеріне дейінгі 
ғылым  салаларымен  терең  таныс  болуының  ҥстіне,  ҽсіресе,  адамның  іштей 
тҥлеп рухани жағынан жетілудегі камили инсаният пен пенеліктің кҽмалаттығы 
жолдарын іздестіруде алдына жан салмайтын тереңдігі тағы да бар емес пе? Ірі 
сопыларды  былай  қойғанда,  олардың  шҽкірттері  яғни  тарихат  жолына  тҥскен 
муриттердің ҿзі сол заманда ҿріс алып дамыған дҥниенің ғылымын жҽне оның 
қоғамдық  ғылымдар  саласын  терең  танып  меңгерген  даярлығы  мол  зиялы 
қауым болып тҧтасып жатуы да жай нҽрсе емес-ті. Бҧл зиялы қауым сопылық 
ілімді  танып  білушілер  ғана  емес,  сол  танымды  қалың  кҿпшілік  арасына 
насихаттап  таратушылар  да  болатын.  Сол  себепті  сопылық  дҥниетанымның 
ясауилік  тҥрі,  ҽсіресе,  кҿшпелі  ҿмір  бесігінде  тербеліп  ҿскен  тҥрік  халықтары 
арасында кең ҿріс жайып, табиғи тҥрде молынан тараған заман болған. 
Тарихи  тҧрғыдан  алып  қарасақ,  Ясауи  негізін  қалап  қалыптастырған  ҽрі 
исламият  пен  кҿшпелі  ҿмір  салтын  ҧстанған  тҥрік  халықтарының  салт-сана, 
ҽдет  ғҧрып  тҽрізді  дҥниетанымдық  ерекшелігімен  санаса  отырып,  табиғи 

112 
 
тҧрғыдан  ҥйлесімді  жол  тапқан  сопылық  танымның  ясауилік  жолы,  негізінен, 
кҿшпелі  ҿмір  салтын  ҧстанған  ҧлы  дала  тҥріктеріне  бағытталған  ҿзіндік 
ерекшелігі бар қайталанбас сопылық ілім болатын. 
Ал XIV ғасырда  пайда  болған  сопылықтың  нақышбандиялық  жолы, 
негізінен  алғанда,  отырықшы  халықтарға  тҽн,  солардың  тҧрмыстық, 
шаруашылық  ҿмір  салтына  сай  ілім.  Осы  себепті  олар  егіншілік,  қолҿнер 
кҽсіпке орай іштей ҥнсіз «жҥрегің Аллада, қолың істе болсын» деген дҽстҥрлі 
ҥндемей іштен салатын зікір тҥрін ҧстанатын. Бірақ сопылықтың бҧл екі саласы 
да  ҿз  заманындағы  қоғамдық  ғылымдар  мен  теологиялық  ілімді  терең  танып 
меңгеруді,  мораль  философиясының  негізінде  ғасырлар  бойы  қалыптасып 
екшелген  ҽдет-ғҧрыптарды  бойға  сіңіріп  ҧстануды  алдарына  мақсат  етіп 
қоятын-ды.  Сопылық  негіздегі  практикалық  ҥрдістер  ҽбден  қалыптасып,  енді 
сопылық  ілімнің  теориялық-философиялық  ілімдік  негіздері  салынып, 
интеллектуалдық  білім  деңгейі  ҽлдеқайда  биіктеп  шарықтаған  тҧсы  да  Ясауи 
ғҧмыр кешкен заманға орайлас келеді екен. 
Аса  кҥрделі  ілімдік  ой-толғаныстары  негізінде  жалпы  сопылық  танымға 
ортақ мҧрат-мақсаттардың ҿзекті желісі – ҽрбір пенденің іштей рухани жағынан 
тҥлеп-жетілуі  арқылы  пенделіктің  кҽмалаттығының  биік  тҧғырына  кҿтерілу 
мақсаты  жататын-ды.  Осы  таным  тҧрғысынан  келіп,  Ясауи  жан  ғалымының 
ҽрекетін  ҿте  жоғары  бағалап,  тҽн  ғалымының  ҽрекетін  нҽпсілік  қҧрығынан 
шыға алмаған «малға достың мҧңы жоқ малдан басқа» пенделердің ар ойламай 
пайда  ойлаудың  жолындағы  адамдар  пенделіктің  тҿменгі  сатысындағы  тҽн 
қҧмарына бейім жандар ретінде қарайды. 
Бҽлкім бҧл пікірді ойшыл сопыға ҿз заманының ащы шындығы да айттырып 
отырған болар. Ясауи заманындағы алхимиктер ҽрекеті, немесе адамды жаппай 
қырып  жоятын  қазіргі  атомдық,  биологиялық  жойқын  қҧрал-жарақ  жасау 
мақсатында ҽр қилы кендерді қазу арқылы соғыс қару-жарағын жасау, кҿбінесе, 
қорғаныс  мақсатында  болмай,  ҿзге  елдерді  жаулап  алу,  қҧлдыққа  салу 
мақсатын кҿздеген суық ақылды серік еткен тҽн ғалымының ҽрекетін кҿргендей 
боламыз.  Бҧл  ҽрекет  отаршыл  Европалық  мемлекеттер,  ҽсіресе,  бҥгінгі  Ресей 
мен  Қытай  тарихынан-ақ  танымалы  нҽрселер.  Бҥгінде  бҧл  келеңсіз  ҽрекетті 
Ресей  мен  Қытай  мемлекеті  ҧстанып  отырғаны  жасырын  сыр  емес  шындық 
екеніне Ресей билігінің Украинадағы ҽділетсіз ҽрекеті айғақтап тҧр емес пе? 
АҚШ  мемлекеті  де  ертеде  Американы  жаулағанда  сол  жердегі  12  млн 
индеецтерді қырып жойып, мемлекетін солардың сҥйегінің ҥстіне қҧрып отыр. 
Бҥгінде  жаппай  қырып  жоятын  қару-жарақты  ҥсті-ҥстіне  жетілдіріп,  дҥние 
жҥзіне  ҥстемдік  ету  жолына  тҥсіп  отырғанын  бҥкіл  ҽлем  халқы  кҿріп  сезініп 
отыр емес пе? 
Тҽн ғылымы саласын дамытуға басшылық етер тҽн  ғалымдарының зерттеу 
нысанасына алынар ғылымдар, негізінен, Абай айтатын заһири ғылымдар мен 
дҥниенің кҿрінген сырын танып-білуде сҥйеу болар дҥниенің ғылымы жататын 
тҽрізді.  Бҧл  ғылымдар  бҥгінде  қатты  дамып,  сала-салаға  бҿлініп,  балалап 
кҿбейіп  кеткені  кҿпшілікке  аян.  Міне,  осының  бҽрі  де  тҽн  ғалымдарының 
нҽпсілік  мақсатты  кҿздеп,  қанағат  ҧғымынан  мақрҧм  қалған,  қазіргі  кҥн 

113 
 
мақсатын ғана ойлаудан келіп туындап жатқан қасіретті қҧбылыс болуы себепті 
де,  Ясауи  бабамыз  «тҽн  ғалымы  нҽпсі  қҧшып  қалармыш» деген  даналық, 
кҿрегендік  ой  қорытындысына  келуі  алысты  кҿздеп  айтқан  даналық  пікірі 
болатын-ды. 
Кешегі  кеңестік  билік  тҧсында  ел  билеу  жҥйесінде  облыстық,  қалалық, 
аудандық,  тіпті,  совхоз  бен  колхоз  немесе  жоғары  оқу  орындарының 
басшыларына дейін тҧтастай тҽн ғылымының ҿкілдерін басшы орынға қоюдың 
астарында  жай  адам  танып,  біле  бермейтін  сҧмдық  зҧлымдық  мақсатты 
кҿздеген  астыртын  ҧлы  державалық  пиғылдан  туындаған  астарлы  да  қатерлі 
саясат  жататын-ды.  Ҿйткені  тҽн  ғалымдары  ҧлттық  рухтан  мақрум  қалған 
ойсыз, пікірсіз орындаушылар болуы себепті билікке ҿтімді болып тҧр. 
Кеңестік тоталитарлық жҥйе кҥйрегенмен, ол ендірген ел билеудегі ескі жол 
сол  қалпында  ҿзгеріссіз  қалды  десе  болғандай.  Ҿйткені,  ел  билеудегі  бҥкіл 
билік аппаратында 99% тҽн ғылымының ҿкілдері отырғаны жасырын сыр емес. 
Халық мҥддесін атой салып қорғайтын қоғамдық ғылымының ҿкілдері мҧндай 
жағдайда биліктен  сырт қалып  келді. Қоғамдық  ғылым ҿкілдері  немесе  Ясауи 
сҿзімен айтсақ, жан ғылымының ҿкілдері саналатын қоғамдық ғылым ҿкілдері 
шетке қағылып, билік тҧғырына кҿтерілуден бҥгінде сырттап қалуда. 
Ҧлы  ойшыл  бабамыз  Ясауи  тҽн  ғалымдары  ҽрекетіне  қарама-қарсы  не 
себепті  «жан  ғалымы  хазіретіне  жақын  тҧрар»  деген  аса  кҥрделі  гуманистік 
мағынадағы  ой  байламына  келген?  Ҽрине,  бҧл  кҥрделі  даму  жолынан  ҿткен 
мораль  философиясының  ҿзекті  желісін  оның  даму  тарихының  жолынан 
бейхабар  адамның  ҧғына  алуы  екіталай.  Жан  ғылымының  айналысар  негізгі 
зерттеу  нысанасы  бҥкіл  сопылық  ой  танымының,  сопылық  гуманистік 
бағыттағы ілім жолының ҿзекті арнасы — адамның ішкі рухани ҽлемінің іштей 
жетіліп,  кемелденуінің  жолы  болмақ.  Бҥкіл  сопылық  танымның  жҧрт  таныған 
тҿрт  сатысының  ең  биік  тҧғыры  —  хақиқатқа  жету  жолы.  Осы  жолда  жҥріп, 
азапты  жетілу  ҿткелектерінен  ҿтіп,  мақсатқа  ҧмтылар  ҥміттің  сҥйеніш  болар 
тірегі жҽуанмҽртілік іліміне келіп тіреледі екен. Жҽуанмҽртілік ілімінің шығар 
кҿзі  бастау  алар  тҥп  тҿркінінің  негізгі  арналы  бҧлағы  ҧлы  Тҧран  жерінде 
туындаған  қҧбылыс  деп  шамалаймыз.  Себебі  нендей  зат  болмасын,  немесе 
жаңадан  пайда  болған  ғылым  саласы  болсын,  осыны  жасаған  халық  оған  ат 
беріп,  айдар  тағуына  қҧқылы  болып  келеді.  Осы  тҧрғыдан  қарар  болсақ, 
жҽуанмҽртіліктің о бастағы мағынасы кҿне тҥрік тілінің «зомарт» деген сҿзінен 
шыққандығы ғылыми тҧрғыдан анықталып отыр. Зомарт сҿзінің қазақ тіліндегі 
қолданысы  жомарт  сҿзінің  баламасына  келеді.  Тҥрік  халықтарында  бҧл  сҿз 
кҿне  замандарда  «ақи»  деп  аталады.  Кҿбінесе,  ҧсақ  қолҿнершіл  кҽсіпкерлер 
ортасында  қолданысқа  тҥсетін  кҽнігі  адамгершілік  мҥддені  кҿздеген  ҧғым 
екендігін  соңғы  жылдары  тҥрік  тілінде  шыққан  кітаптар  айғақтап  отыр. 
Мысалы,  қалаларда  қуатты  жас  жігіттер  бір  кҽсіп  маңайында  топтасып  ҿнім 
ҿндіріп, оны сатып қаражат табады. Ҿз отбастары ҥшін керекті қаражатты алып 
қалады  да,  артылғанын  сол  қаланың  кедей  кепшіктері  мен  жетім  жесірлеріне 
тегін  ҥлестіріп  беруі  себепті,  оларды  жомарттар  деп  мадақтап  адамгершілігін 
кҿкке  кҿтерген.  Кҿбінесе,  оларды  «ақи»  деп  атаған,  яғни  бҧл  тҥрікше  кҿне 

114 
 
сҿздің  мағынасы  жомарт  деген  ҧғымды  береді.  Жомарт  сҿзінен  келіп,  Абай 
айтатын белгілі жҽуанмҽртлік ілімі қазақ жерінде Х1 ғасырда пайда болғанын 
білеміз. 
Осы  жҽуанмҽртілік  ілімінің  тҥрік  халықтары  ҽдебиетіндегі  тҿркіні  1069 
жылы Шу ҿзені бойында жазылған атақты Жҥсіп Баласағҧнның «Қҧтадғу білік» 
дастанындағы  басты  тҿрт  кейіпкердің  ой-танымы,  қимыл-ҽрекеті  арқылы 
кҿркемдік  тҽсілді  қолданып,  шартты  тҥрде  жасалған  образдар  арқылы 
бейнеленгенін  қазір  анық  танып  отырмыз.  Жҽуанмҽртлік  ілімі,  ҽсіресе, 
сопылық  ағымның  тҧсында  барынша  жетілдірілді.  Сопылық  ілімнің  ҿзі  ҽр 
кезеңнің  жағдайына  қарай  ҽр  қилы  салаларға  бҿлініп  отырған.  Ал,  олардың 
ҽрқайсысы сопылардың ҧстанар тариқатына орай жҽуанмҽртіліктің этикеттерін 
ҿзгертіп, ҿздерінің кҥнделікті практикалық ҽрекеттерінде жетілдіріп, қолданып 
отырған.  Мҧның  кҿрінісін,  ҽсіресе,  «Кабуснаме»  деп  аталатын  кітаптың  44-
тарауындағы  Мерв  пен  Кухистанның  жансыз  барлаушыларының  ҽрекеті  де 
айғақтайды. 
Сопылықтың  басты  мҧрат-мақсаты  Аллаға  ғашық  болу  –  Абайдың 
«Алланың ҿзі де рас, сҿзі де рас» деп аталатын ҿлеңінде айтылғандай Алланы 
сҥюде  жатыр.  Аллаға  ғашық  болу  жолында  оның  пендесі  рухани  жағынан 
қарағанда  іштей  тҥлеп-жетілу  жолында  ҿзінің  жан  дҥниесін  кемелдендіруде 
сопылық ілімге сҥйенбей тҧра алмайды. Ал, ол іліммен айналысушылар Ясауи 
сҿзімен айтар болсақ, жан ғалымдарының ҿзі болып шығады. Ясауидің ҿзін жан 
ғылымының  кҿшбасшысы,  сол  ілімнің  ғалымы  ғана  емес,  оза  шапқан  хакімі 
болуы себепті де, Ҽзірет Сҧлтан аталып кеткені жай нҽрсе емес. Атақты Дулат 
ақын да Ясауиді Ҽзірет Сҧлтан деп тануы себепті: 
Ҽзірет қонған Қаратау 
Аса алмаған одан жау,— 
деп  мадақтай  кҿтеруінде  кҿп  нҽрсенің  сыры  жатыр.  Адамның  дҥниетанымын 
жетілдіріп,  жарым  адам,  жарым  молда,  жарым  мҧсылманға  айналған 
қиянатшылдық  жолындағы  адамдардың  жан  жарасының  емін  тауып,  толық 
адам қатарына қосылуы  жан ғалымдарырыңың ҽсері деп білеміз. Бҥгінгі таным 
тҧрғысынан  қарасақ,  бҧлар  гуманитарлық  ғылым  саласының  рухани  ҽлемді, 
яғни  дҥниенің  кҿрінбеген  сырын  танып  білу  жолындағы  жан  ғылымының 
ҿкілдері  болып  шығады.  Осы  себепті  де  Ясауи  жан  ғылымын  тҽн  ғылымынан 
жоғары бағалауында кҿп мҽселенің біз біле бермейтін сырлы мҽні жатыр. Бҧл 
мҽселе  —  бҥкіл  адамзат  баласына  ортақ  қҧбылыс.  Бҥгінгі  кҥннің  талабына  да 
жауап бере алатын даналық ойдың адастырмас бағыт-бағдары деп ҧғына алсақ 
қана,  ҧлы  бабаның  даналық  жолында  болмақпыз.  Бҧдан  бет  бҧрсақ  болды 
жанымызды  тҽн  қҧмары  билеген,  нҽпсінің  арсыз  жолынан  шыға  алмаған 
дҥниеқоңыздың  ҿзіне  айналамыз.  Ҧлы  Абай  айтқандай  екі  ҧдай  кҿңіл  кҥйіне 
тҥсіп, ар ойламай пайда ойлайтын жолға тҥскенімізді сезбей қаламыз да: 
Мен кҿрдім дҥние деген иттің кҿтін, 
Жеп жҥр ғой біреуінің біреу етін. 
Қызық жоқ ойлы адамға бҧл жалғанда, 
Кҿбінің сырты бҥтін, іші тҥтін,— 

115 
 
дейтін ащы шындықтың кермек дҽмін татумен боламыз. 
Ясауидің  жан  ғалымы  туралы  танымы  дана  ақынның  ҿз  заманының 
шындығына  орай  айтылған  болатын-ды.  Ал,  біздің  заманымызда  бҧл  таным 
қандай жолға тҥсті. Қоғамды жатқызып тҧрғызатын билік орындарындағы жан 
ғылымы  мен  тҽн  ғылымы  жолында  білім  алып  оқыған  мамандар  билік 
тҧғырына келгенде қандай ҿлшеммен, нендей мақсатпен қабылданбақ? Мҽселе 
осыған  келіп  тіреледі.Осы  тҧрғыдан  кеңестік  билік  пен  бҥгінгі  биліктің  іс 
ҽрекетіне назар салып кҿрейік. 
Бас  хатшы,  халықтар  кҿсемі  И.Сталин  супердержаваға  жеткен  КСРО-дағы 
билікке, оның тҿменгі деңгейі мен ең биік ҧшар басындағы билікте не себепті 
тҽн ғылымының мамандарына шешуші мҽн берілді. Колхоз бастығынан бастап 
Одақты  билейтін  мамандардың  99,99  пайызы  технологтар  мен  агрономдар 
болды.  Ҿйткені  кҿп  ҧлтты  тоталитарлық  мемлекетті  жан  ғылымының 
мамандары билеу аса қауіпті қҧбылыс деп танылды. Себебі олар ойлай білетін, 
қолданыстағы ҽр қилы саясаттың астарын тез танып, сын кҿзімен қарап ҽрекет 
ететін  еркін  ойлы  маман  болғандықтан,  орыстануға  бет  алған  ҧлттардың 
тағдырына  ара  тҥспей  тҧра  алмайтын  ҽрі  халыққа  танымал,  пікірі  ҿтімді  ҧлт 
қайраткері  болуы  себепті,  оларды  билікте  ҧстау  аса  қауіпті  қҧбылыс  деп 
қарады. 
Ең  тынышы  қауіпті  ситуация  тудыра  алмайтын,  ҧлттық  мҥдде  жайында 
ойланбайтын  космополит,  нигилист  технологтар  мен  агрономдар  қолайлы  еді. 
Ҿйткені олар жеке бастың қамын ғана ойлайтын, астына машина мініп, отбасы 
бақуат  тҧрса  болды.  Ҿйткені  оларды  ҧлт  мҥддесі  қызықтырмайтын  нигилист 
болуы  орыстандыру  саясатына  да  қолайлы  болғандықтан,  И.  Сталин  биліктің 
тізгінін  соларға  ғана  ҧстатты.  Осы  ҧлы  державалық  мҥддені  ҧстанған  саяси 
дҽстҥр Одақтас республикалардың бҽрінде заңды қҧбылыс ретінде қалыптасып 
кетті.  Енді  Одақтас  республикалар  тҽуелсіздігін  алып,  ҿз  алдына  дербес 
мемлекетін  қҧрғанда  тағы  да  тҿменгі  жҽне  жоғары  билік  тізгіні  И.  Сталин 
қалыптастырған  кадр  таңдаудың  саясаты  сол  қалпында  ҿзгеріссіз  қалды. 
Ҽсіресе,  орыстандырылуы  жоғары  республикаларда  бҧл  мҽселеге  сын  кҿзімен 
де қаралар емес. Мҧны Ресей мен ҿз республикамыздағы кадр саясаты айғақтап 
отыр.  Мысалы,  кадр  сҧрыптауда  «А  »  тобындағылар  мен  «Б»  тобындағылар 
тҥгелдей  тҽн  ғылымының  ҿкілдерінен  болуы  да  кҿрсетіп  отыр.  Уақыт  тез 
ҿзгеріп  жатқан  заманда  кадр  саясаты  да  ҿзгермегі  керек.  Ҿйткені  бізге  керегі 
тҽн ғалымы болсын, жан ғалымы болсын, алдымен, мемлекет мҥддесін жоғары 
қоятын,  ҧлт  қамын  ойлай  алатын  озық  ойлы  азамат  ҧлт  қайраткері  аса  қажет 
болып тҧр. 
Қазақ  елі  мҽңгі  ел  болуы  ҥшін  билік  тізгінін  ҧстайтын  маман  тҽн  ғылымы 
мен  жан  ғылымын  ҥйлестіре  алатын  бесаспап  ойшыл  ҧлт  мҥддесі  жолында 
ҽділдік  жолда  тҧра  алатын  қайраткерлер  тобы  қажет  болып  тҧр.  Президент 
кҿтеріп  отырған  мҽңгілік  ел  идеясын  пайда  ойламай  ар  ойлайтын  нҧрлы 
ақылды  азаматтар  қажеттілікке  айналған  заман  талабы  мен  мҧндалап  қол 
бҧлғап шақырып тҧр емес пе? 
 

116 
 
2 секция 
 
АБАЙ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ ЖҼНЕ ТІЛ БІЛІМІ МҼСЕЛЕЛЕРІ 
 
ПРОИЗВЕДЕНИЯ АБАЯ И ВОПРОСЫ ЯЗЫКОЗНАНИЯ 
 
ҼОЖ 669.162.210 
ҼЛІМХАН А.Ҽ. 
С. Аманжолов атындағы Ш ҚМУ,ШҚО, Ҿскемен қ., Қазақстан 
 
АБАЙ ЖҼНЕ ҚАЗАҚТЫҢ ҦЛТТЫҚ ЖАЗБА ҼДЕБИ ТІЛІ 
 
Ҧлтымыздың  ҧлы  перзенті  —  Абай  Қҧнанбайҧлының  шығармалары  қазақ 
ҽдеби тілін жаңа сатыға кҿтеріп, ҧлттық жазба ҽдеби тілдің негізін қалады. Ҿз 
заманынан  оза  туған  ақынның  терең  ойлары  мен  асыл  сҿздері  халықтың  ауыз 
ҽдебиетінен бастау алған кҿркем сҿзді кемеліне келтіріп, жарқырата тҥсті.Абай 
туындылары бҥгінгі ҽдебиет пен ҽдеби тіл деңгейінен қарағанда ҿзінің сапалық 
қасиеттерімен  ерекшеленіп,  дараланып,  ҧрпаққа  ҧлағатты  ҥлгі  болып  қала 
бермек. 
Дана Абайдың қазақтың жазба ҽдеби тілінің қалыптасуына қосқан ҥлесі мен 
жаңалықтары 
ғалым-зерттеушілердің 
еңбектерінде 
тҥрлі 
қырынан 
қарастырылып, дҽйектелген.«Абай заман ҿткен сайын қҧлпырады. Заман ҿткен 
сайын  қырлары  ашылады.  Ҽлі  ашылмаған  қырлары  бар.  Мысалы,  «Мен  бір 
жҧмбақ  адаммын  оны  да  ойла».  Ал  жҧмбағы  қайда  оның.  Ҽркім  ҽр  жағынан 
іздейді», - деп абайтанушы ғалым Мекемтас Мырзахметҧлы [1; 96] айтқандай, 
ҽдеби тілдегі Абай дҽстҥрінің соны қырларын іргелі еңбектерден кездестіреміз. 
Тілші  ғалым  Қҧдайберген  Жҧбанов:  «Абай  біздің  жазба  ҽдебиетіміздің 
атасы  болғанда,  ҿлеңін,  қара  сҿздерін  тек  қағазға  жазғандығымен  ғана  емес, 
жазба  ҽдебиет  пен  ауыз  ҽдебиеттің  осы  айырмашылығын  ашқандығымен  де 
атасы болады. Қазақ ҽдебиетін ауыз ҽдебиеті дҽрежесінен шығарып, неше мың 
жылдай  кҿнігіп,  етке,  қанға  сіңісіп  болған  ескі  ауыз  ҽдебиет  дағдысынан 
қҧтқарған адам  – Абай. Ескі ауыз ҽдебиетіндегі артық қыстырмалардан алғаш 
тазартқан да Абай», - деп бағалайды [2; 262-273]. 
«Қазақтың  жазба  ҽдебиетінің  іргетасын  қалаған,  ҽдеби  тілін  мҥлде  жаңа 
бағытта  дамытқан  Абай  творчествосы  басқа  дҥние,  басқа  халық  мҽдениетіне 
алып баратын кҿпір сықылды рҿл атқарды.Оның басты дҽлелі данышпан поэзия 
тудыруында,  қазақ  ҿлеңдерін  қайта  жасап,  оған  терең  ой  мен  ақыл,  сезімді, 
кҿрік пен тҥрді бірдей жҥк етіп артуында ҽрі соны шебер кҿтеріп шығуында», - 
деп жазған Мҥслім Базарбаев [3], Абай шығармаларының жаңашылдығы оның 
ҿмірді  реалистікпен  жырлауынан,  ерекше  бейнелеу  амалдарын  қолдануынан, 
қазақ поэзиясын қҧр шешендік, ҽсіре қызыл бояудан арылтуынан туындағанын 
айта келе, ҿлең қҧрылымдары тҧлғасы жағынан жырға ҧқсас келетіндігін баса 
кҿрсеткен. 

117 
 
Академик  Рабиға  Сыздық[4;  278]:«Абай  ҿз  шығармашылығында  қазақтың 
ауызша  тарап  келген  байырғы  ҽдеби  тілін  негіз  етті,  оның  барын  дамытып, 
жоғын  толықтырды,  жаңа  сатыға  кҿтерді»,  деп  бағалай  келе,  Абайдың  қазақ 
поэзиясы  тіліне  қосқан  ҥлестерін  атап  кҿрсетеді:  поэзия  тіліне  қаламгер 
қолтаңбасын  салу  дҽстҥрі;  ҿлең  тілінің  сҿздік  қҧрамына  енгізген  жаңалықтар; 
айқындық  пен  дҽлдік;  фразеология  саласындағы  жаңалықтар  мен  ҿзгерістер; 
жеке  сҿздерді  таңдап,  талғап  жҧмсау,  оларды  поэтизмге  айналдыру;  ҿлеңнің 
синтаксистік-композициялық  қҧрылысына  енген  ҿзгерістер.  Сондай-ақ, 
ақынның  жаңалықтарын  нақты  мысалдармен  тҥсіндіріп,  дҽйектеген.  Поэзия 
тіліне қаламгер қолтаңбасын салу дҽстҥрі, мысалы:асау жҥрек, асыл жҥрек, сҧм 
жҥрек,  мҧз  жҥрек,  жылы жҥрек, ҥрпейген  жҥрек,  қырық жамау  жҥрек  –  қазақ 
поэзиясы  тіліндегі  тың  эпитеттер.Қазақ  кҿркем  сҿзінің  лексикалық  қҧрамына 
енгізген  ҿзгерісі,  мысалы:  кҥннің  кҿзі  елжірейді,  гҥл  мен  ағаш  майысып 
қарайды, су бҧлаңдап ағады, жер иіп емізеді, кҥн қырындайды, жер кҥлімдейді 
(персонификация  ҽдісі).Поэзия  тіліндегі  айқындық  пен  дҽлдік,  мысалы:―Ҿз 
ҥйінде  ҿзендей,Кҥркірейді  айтса  дау‖  –  оқырманға  жақын  шындықҿмірден 
алынған.Фразеология  саласындағы  жаңалықтар  мен  ҿзгерістер,  мысалы:ҿмір 
тонын  кию,  ҿмірдің  ҿріне  шығу,  соқтықпалы  соқпақсыз  жер,  сҧрғылт  тартқан 
бейуақ,  ажары  қайту,  ажары  тозу  т.б.Сҿздік  пен  шығарма  стилінің 
сҽйкестендірілуі,  мысалы:―Қалың  елім,  қазағым,  қайран  жҧртым‖  ҿлеңінде 
қыртың,  бҧртың,  жыртың,  қиқым  сияқты  сҿздерді  тармақ  соңына 
шығарған.Қазақ ҿлеңінің қҧрылысына жаңалықтар ҽкелді, мысалы:абаб суретті 
шалыс ҧйқас пен 6 (―Кешегі Оспан‖), 8 (―Сегіз аяқ‖), 14 (―Сен мені не етесің‖) 
тармақты ҧйқас тҥрлерін енгізген [5]. 
Ғалым Сейілбек Исаев[6; 203]:«Абай қазақтың ҧлттық ҽдеби тілінің негізін 
қалаушылардың  бірі  дегенде,  ең  алдымен,  Абай  қолданған  ҽдеби  тіл,  бір 
жағынан,  ҿзіне  дейінгі  поэзиялық  тҥрде  дамып  келген  ҽдеби  тілдің  жалғасы 
болғанын, екіншіден, ақын ол тілдің сапалық қасиеттерін ҧштап, дамыта тҥсіп, 
қоғамдық  қызметін  арттырғанын  еске  саламыз,  сонымен  бірге  ҥшіншіден,  ол 
тіл  бҥгінгі  …ҧлттық  жазба  ҽдеби  тіліміздің  басы  болып  табылатынын  негізге 
аламыз»,- деп бағалаған. 
Абай  -  қазақ  қоғамы,  оның  болмысы,  келешегі  туралы  жан-тҽнімен 
толғанған  қайталанбас  тҧлға  ретінде  қазақ  ҽдебиетінің  тарихынан,  тіл 
ерекшелігі  мен  сҿз  саптауы  тҧрғысынан  ҽдеби  тілінің  қалыптасу  тарихынан 
маңызды орын алған елінің маңдайына біткен жарық жҧлдызы еді.А.Қҧнанбаев 
шығармашылығы 
қазақтың 
ҿлең 
қҧрылысына 
да, 
лексикасы 
мен 
фразеологиясына  да  соны  ҿзгерістер  ҽкелді.  Ҧлы  ақынның  аудармалары  қазақ 
ҽдеби  тілінің  ауқымын  кеңейтіп,  қарасҿздері  публицистикалық  стильдің 
бастауы болғаны анық. 
 
ҼДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1.Мырзахметҧлы  М.  Ҿмір-ҿзен  ағысында.  –  Алматы:  Шапағат-нҧр,  2010.  - 
216 б. 

118 
 
2. Жҧбанов Қ. Қазақ тілі жҿніндегі зерттеулер.– Алматы: Мемлекеттік тілді 
дамыту институты, 2010. 
3. 
http://abai-inst.kz
 
4. Сыздық Р. Абай жҽне қазақтың ҧлттық ҽдеби тілі.- Алматы, 2004. 
5. Сыздықова Р. Қазақ ҽдеби тілінің тарихы. – Алматы, 1993. 
6. Исаев С. Қазақ ҽдеби тілінің тарихы. – Алматы, 1996. 
7.
http://abay.nabrk.kz
 
 
ҼОЖ 669.162.214 
БИЯРОВ Б.Н. 
С.Аманжолов атындағы ШҚМУ, ШҚО, Ҿскемен қ., Қазақстан 
 
АБАЙ ТУЫП-ҾСКЕН ҾЛКЕНІҢ ЖЕР-СУ АТТАРЫ 
 
Адамның  бітім-болмысына,  менталитетіне  туып-ҿскен  жерінің  аурасы  ҽсер 
ететіні  -  ғылымда  дҽлелдеуін  кҥтіп  жатқан  шындық.  Ҿзге  ҧлттарды 
айтпағанның ҿзінде қазақтың небір талантты адамдарын ҥйіп-тҿгіп бере салған 
ойдым-ойдым  жерлер  бар.  Ондай  жерлерге  Баянауыл-Кҿкшетау,  Нарынқол, 
Катонқарағай,  Шыңғыстау  сияқты  жаратылысы  ҿзгеше  жерлерді  жатқызуға 
болады.  Аталған  жерлердің  таулы-тасты  болып,  биік  тҧратыны  қҧпиясы  кҿп 
ғарышқа байланыса ма, ҽлде ҽсем табиғатының ҽсері ме, ҽйтеуір ҿнер, кҿркем 
сҿз шеберлері молынан шыққан. 
Қазақ  мҽдениетіне  Абай,  Шҽкҽрім,  Мҧхтар  сияқты  ҥш  алыпты  берген 
Шыңғыстау  бҿктерінің  қандай  қасиеті  бар?  Мҧнда  дала  да,  су  да,  тау  да 
кездеседі.  Қырық  жыл  жарылған  атом,  сутегі  бомбаларының  ҽсерінен  тозып 
кеткені  болмаса,  кезінде  бҧл  ҿлке  керемет  сҽнді  болғанға  ҧқсайды.  Ҿйткені 
жер-су  аттарының  ҿзі  сондай  ҽдемі  жасалған:  Шыңғыстау,  Қарауыл, 
Қасқабұлақ,  Орда,  Бақанас,  Арқат,  Ақшоқы,  Шолпан  биігі,  Үйтас,  Шақпақ, 
Хан тауы, Түйеӛркеш, Жидебай… 
Дені тҥркі-монғол секілді ағайын тілден жасалған бҧл атаулар Қазақстанның 
басқа  жерлерінде  де  кездеседі,  бірақ  ҧлы  Абайдың  табаны  тиген  жерлер 
болғандықтан, бҥкіл  қазаққа ерекше ыстық атаулар. Солардың кейбіріне тілдік 
талдау  жасау  мақалаға  арқау  болды.  Мҧнда  қазақ  тілінде  семантикасы  ашық 
тҧрған  Кеңқоныс,  Қарашоқы,  Ойқұдық,  Құндызды  сияқты  топонимдер  емес, 
этимологиясы  кҥңгірт  тартқан,  мҽні  кҿне  тҥркі  немесе  монғол  тілдерінде 
ашылатын атаулар ғана қамтылды. 
Арқат  –  бірыңғай  жартастардан  тҧратын  тау.  Абай  мен  Шҽкҽрімнің  талай 
аң  аулап,  қҧс  салған  жері.  Арқат  оронимін  топономист-ғалым  Е.Қойшыбаев 
арқа+т  «арқатау»  немесе  этноним  болуы  мҥмкін  екенін  кҿрсеткен  еді  [1,15]. 
Ж.Болатов антротопоним, яғни кісі атынан жасалған атау деп шешеді [2,26]. 
Катонқарағай ауданында Арқат-Бҧрқат асуы деген жер бар. Мҧндағы Арқат 
моңғолша  ар  "арт  жақ,  таудың  теріскейі,  солтҥстік"  мағыналарын  береді  де,  
хад "жартас" деген сҿздердің бірігуінен жасалған. Толық мағынасы: "жартастың 
немесе таудың теріскей жағы". Ал Бҧрқат моңғолша  ӛвӛр "кҥнгей, кҥн жақ" + 

119 
 
хад  "жартас"  сҿздерінен  жасалған.  Мҧндай  атаулар  асудың  кҥнгейі  мен 
теріскейін  білдіреді.  Бҧл  пікірді  кезінде  географ-ғалым  Ғ.Қоңқашпаев  пен 
профессор  Г.  Сағидолдақызы  атап  ҿткен  еді.  Шыңғыстаудағы  Арқат  та  осы 
мҽнде тҧрғаны анық жҽне оның Бҧрқат деген сыңары болуы да мҥмкін.  
Ал  кісі  есімі  болып  жҥрген  Архат  будда  дінінен  кірген  діни  лауазым  аты 
екені мҽлім. 
Аягөз - ҿзен. Гидронимнің екі сыңары да кҿне тҥркі тілінен сақталып қалған 
реликті морфемалар. Алдыңғы сыңары  ая [айа] тіпті алтай тҿркіндес тілдерге 
ортақ  болып  келеді.  Кҿне  тҥркі    тілінде  айа,  тҥркімен  тілінде  айа  «алақан» 
мағынасын  берсе,  қазақ  тілінде  аядай  «шағын»  сҿзінің  сақталуы  айа  сҿзінің 
тілімізде  болғанын  дҽлелдейді.  Башқҧрт  тілінде  айа  сҿзі  «тҿрт  елі  ҿлшем 
бірлігі» мҽнінде де  кездеседі. Ендеше Аягӛз атауының бірінші сыңары ая [айа] 
―шағын, кішкене‖ семантикасын беретінін кҿреміз. 
Гидронимнің екінші сыңары үгүз/ӛгүз кҿне тҥркі тілінде ―ҿзен‖, ―су‖ мҽнін 
беретіні  дҽлелденген.  Сонымен  ҿзен  атының  этимологиясы  Айаүгүз>Айагүз 
(аферезис  қҧбылысы)>Аягҿз  тҧрғысынан  ашылып,  ―шағын,  кішкене  ҿзен‖ 
мағынасын  береді.  Ертедегі  ата-бабаларымыз  Ертіспен  салыстырғанда  шағын 
ҿзен екенін меңзегені кҿрініп тҧр. 
Аса  сезімтал  ақын  М.Мақатаев:  «Аягҿз  деген  аядай  ҿзен  деседі...»  деп 
ҿлеңнің бір жолымен ғана мағынасын ашып кетеді. 
Бақанас  –  Шыңғыстың  мол  сулы  ҿзендерінің  бірі.  Қҧнанбай  ауылының 
жайлауы  болған.  Бақанас  гидронимін  кҿптеген  ғалымдар  бақан+ас 
тҧлғаларына  бҿледі  де,  бақан  сияқты  басы  екіге  айырылған  ҿзен  деп  табады. 
Шындығында бҧл атау монғолдың  баға(н) ―аз‖,  ―шағын‖, ―шолақ‖ сҿзі мен  ус 
―су‖  тҥбірінің  бірігуінен  жасалған:  Баға(н)ус>Бағанас>Бақанас.  Қазақстанда 
бірнеше жерде кездесетін мҧндай атау шыққан жері мен қҧятын жері алыс емес, 
қысқа ҿзендерге беріледі. Бақанас, сонымен, ―шолақ, қысқа ҿзен,(су)‖ мҽнінде 
тҧр.  Шыңғыстаудың  Ақбайтал  асуынан  бастау  алатын  бҧл  ҿзен  Балқашқа 
жетпей жерге сіңіп кетеді немесе басқа ҿзен, кҿлге қҧятын болуы керек. 
Бөрілі  –  Мҧхтар  Ҽуезовтің  туып-ҿскен  жері.  Бҿрілі  атауын  бӛрі  (қасқыр) 
сҿзінен  шығаратын  пікірлер  жиі  кездеседі  жҽне  жерінің  бҧталы,қарағанды 
болып келуі қасқырдың ҿсіп-ҿнуіне қолайлы екені де рас. Бҧл атауды Борлы ―ҽк 
(известняк) тасы бар‖ жер мағынасында тҧруы да ықтимал деуге келмейді.  
Ертіс  -  ҿзен.  Абай  Семей  қаласы  мен  Ертісті  сан  рет  кҿрген  Ертіс 
гидронимі  туралы  ғалымдардың  пікірі  ҽр  тҥрлі.  Біздің  ойымызша  М.Қашқари 
сҿздігіндегі  Иртыш  (Эртишмақ)  туралы  берген  тҥсінігі  зерттеушілер 
ойлағандай  халықтық  этимология  емес,  шындыққа  бастайтын  жол  тҽрізді. 
Ҿйткені  ені  жалпақ  (120-150  м),  суы  мол,  таудан  бастап  қҧрлықты  кҿлденең 
кесіп  ҿтетін  ҿзеннің  бірінші  мҽселесі  -  ҿткел  мҽселесі  болса  керек.  Орхон 
ескерткіштерінде,  монғолдың  ―Қҧпия  шежіресінде‖  Ертістен  ҿту  мҽселесі 
аталып  ҿтеді.  Ал  М.Қашқари  ҿз  сҿздігінде  ерт  етістігінің  ӛт  етістігі  орнына 
жҥргенін  былай  келтіреді:  ―Ертішті  –  бҽсекелесіп  ҿтісті;  бҽстесіп  ҿтісті. 
Ертті: ҿтті; кешті…‖ [3,273]. 

120 
 
Біздің  болжам-пікіріміз  бойынша,  Ертіс  атауы  ҿте  кҿне  гидроним 
болғандықтан (профессор Т.Жанҧзақтың айтуынша, Ертіс атауына кем дегенде 
екі  мың  жылдан  асады),  бір  буынды  ҥш  сҿзден  тҧрады  деуге  болады.  Тілдің 
алғашқы  даму  сатысында  бір  буынды  сҿздердің  басым  болғаны  анық.  Атап 
айтқанда,  Ер  +  іт  +іс  >Ертіс  (соңынан  дауысты  келгенде,  ортаңғы 
қысаңдардың  тҥсіп  қалуы  тіл  білімінде  алшақ  элизия  қҧбылысы  деп  аталады: 
орын  +  ы  >  орны).  Мҥндағы  ер  тҥбірі  кҿне  тҥркі.  ериш/еріс  Э.В.Севортян 
сҿздігінде  «основа  ткани»,  «горизонтальные  жерди,  вставляемые  между 
вертикальными стойками при плетенки стен амбара» сҿзінде кездеседі [4,294]. 
С.Аманжоловтың  монографиясында:  «Еріс  (иіріс):  арқау  (основа  в  ткани). 
Ильм.,  58»  тҥрінде  тҥсінік  беріледі  [5,  478].  Бҧл  сілтемелерден  кҿріп 
отырғанымыздай ер синкретті тҥбірінің тағы бір мағынасы «кҿлденең» семасын 
береді екен. 
Ал іт/ыт/ӛт/үт «ҿтетін», «ағатын» етістігін қҧрайтыны белгілі жҽне  ыс/іс 
«су,  ҿзен»  сҿзі  екені  де  баршаға  мҽлім.  Сонда  Ертіс  <  Ер  «кҿлденең»  +  іт 
«ҿтетін, ағатын» + іс «ҿзен, су» болып шығады, яғни, жинақтап айтқанда, Ертіс 
«кҿлденең  ағатын ҿзен» деген мҽнде тҧруы мҥмкін.  
Атауға  негізгі  уҽж  (мотив)  болған  -  оның  Алтайға  баратын,  Алтайдан 
шығатын  қҧрлықты  кҿлденең  кесіп  ҿтуі,  яғни  ҿткел  мҽселесі.  Кҿне  тҥркілер 
«Алтын  тауын  асып,  Ертіс  ҿзенін  кешусіз  жерден  кешуге»  мҽжбҥр  болады. 
М.Қашқари сҿздігінде келтірілген мысалда: 
«Ысытатын аптап қапсырды 
Ҥміт артқан адам жауықты. 
Ертіс суын кешпекші, 
Содан  халық  сескенді»,  -  деп  Ертістен  ҿтуге  ҥлкен  мҽн  беріледі  [3,  186]. 
Ҧзындығы  4,5  мың  километрге  жуық,  ені  100-120м  ҿзенді  кешіп  ҿте  алмаған 
керуендер  ҿзенді  бойлап,  оның  басын  (Моңғол  Алтайын)  айналып  ҿтуге  тура 
келген.  Тарихта  Шыңғысхан  ҽскері  соңына  тҥскен  найман  Кҥшлік  сҧлтанның 
сарбаздары  Ертіс  суынан  ҿтерде,  кҿп  шығынға  ҧшырағаны  айтылады. 
М.Қашақари мен Ҽ.С.Гардизидің судан ҿту мҽселесін баса айтып отырғандары 
да тегін емес. 
Қарқаралы – тау; елді мекен. Қҧнанбай, Абай, Мҧхтарлардың табаны тиген 
жер.  Қарқара  қауырсынын  ҽсемдік  ҥшін  пайдаланатын  қҧстың  бір  тҥрі  екені 
белгілі. Қарқаралы осындай қҧсы мол тау деп қысқа қайыратын пікірлер де жоқ 
емес. Алайда нысананың сырт бейнесі, ерекше белгісі атауға негіз болатынын 
ескерсек,  бҧл  ороним  метафоралық  жолмен  жасалған  деуге  болады. 
Қарқараның  қауырсынын,  кҿбінесе,  бҿрікке,  сҽукелеге  таққан,  ал  Қарқаралы 
тауының тас текшелері Арқадағы басқа таулардай тақыр емес, ҿсімдікті болып 
келеді.  Оның  тасқа  ҿскен  ағаштары  бҿрікке  таққан  қауырсынға  ҧқсап  тҧрады.  
Ендеше Қарқаралы – қарқарасы бар бас киімге ҧқсатудан туған ороним. 
Шыңғыстау  –  тау.  Алыптар  ҿскен  мекен  осы.  Аңыздарға  сенетін  болсақ, 
бҧл  таудың  аты  Шыңғысханның  қҧрметіне  қойылған.  Кҿбінесе  атау  алғаш 
шығып, аңыз кейін туып, сҽйкес келмей жататын. Бҧл жолы атау мен аңыз бір 

121 
 
жерден  шығып  отыр.  Осы  маңда  Хан  тауы,  Орда  сияқты  топонимдердің 
кездесуі аңызды шындыққа айналдырады. 
Тарихи  деректерге  сҥйенсек,  Шыңғысхан  Орта  Азияға  (Хорезм 
империясына)  шабуыл  жасардың  алдында  1219  жылдың  кҥзінде  Ертіс  бойына 
тоқтап,  даярланған.  Қайтар  жолда    1224  жылдың  жазын  тағы  да  осы  Ертіс 
бойында  ҿткізген.  Тархишылар  айтып  отырған  Ертіс  бойы  осы  Шыңғыстау  
болуы ҽбден мҥмкін. Шыңғыстаудың шҧрайлы, шалғынды қойнаулары, аң мен 
қҧсы ат пен сарбаздардың тынығуына аса қолайлы мекен болып табылады. 
Абай ауданының тарихы мен шежіресінен сыр шертетін Бекен Исабаевтың 
«Ҧлылар мекені» атты еңбегінде Шыңғыстаудың тағы бір аты Найман кҥре еді 
деген  дерек  келтіріледі.  Онда  Ахат  Шаһкҽрімҧлының  естелігінде:  «Найман 
кҥре»  -  Шыңғыс  тауының  моңғолша  аты.  Найман  деген  сҿз    -  сегіз 
мағынасында, сонда «сегіз ҿзенді тау» деген сҿз болып шығады», - деген пікірін 
де  келтіреді  [6,38].  Моңғолша  найм  «сегіз»  сан  есімін  білдіретіні  рас,  ал 
атаудың екінші сыңарындағы кҥре моңғолдың хҥрээ «қоршау, шарбақ, қорған, 
елді  мекен»  мағыналы  сҿзі  екені  белгілі.  Сонда  Найман  кҥре  «наймандардың 
қонысы,  қосыны»  мҽнін  береді.  Бҧл  жерді  Шыңғыс  ханнан  ығысып  Алтайдан 
кҿшкен Кҥшлік сҧлтан бастаған наймандар мекендеген болуы мҥмкін, ал кейін 
ҧлы қаһан ҿзі келген соң, Шыңғыстау аталып кетеді.  
Талданған  атаулардан  басқа  тҥркі-монғол  тіл  бірлестігінен  қалған  Мұқыр 
гидронимы  бар.  Бҧл  монғолдың  мухар  «тҧйық»,  «мҧқыл»,  «тоқал»  деген  сҿзі. 
Тҥркі  тілдерінде  де  мұқыр,  мұқыл,  моқал,  тоқал  тҥрінде  кездеседі.  Аталған 
ҿзен тҧйықталып, айналып ағады да, ҧзамай суалады. 
Шаған  ҿзенінің  аты  монғолдың  цагаан  «ақ,  боз»  сҿзінен  шығады.  Тҥбірі 
алтай дҽуірінде тҥркі-монғолға ортақ болса керек. Тҥркі тіліндегі ша-л, ша-лап 
сҿздері де «ақ, боз» мҽндерін береді.  
Келтірілген  атаулардың  кейбірі  моңғол  тілінен  жасалғанына  дау  айтатын 
адамдар  да  кездеседі,  бірақ  бҧл  жалған  патриоттық  сезімнен  туатын  пікірлер 
болып  келеді.  «Ақтабан  шҧбырынды»  кезінде  қазақтың  талай  жері 
жоңғарлардың қоластында қалғаны тарихи шындық екенін ҧлы ақын Шҽкҽрім 
былай келтіреді:  
...Қырылған соң қалмақтар жаман сасқан 
Нҧр Жайсаң, Шҽуешектен ҿте қашқан. 
Ата қоныс Арқаны босатып ап,  
Қазақ жеңіп қалмақтың орнын басқан. 
Жаулап, отарлап алған елдер бағынышты елдің жер-су аттарын ҿз тілдерінде 
қоя бастайтыны тарихтан белгілі, алайда қазақ топожҥйесінде сақталып қалған 
моңғол  атаулары  тілімізге  бейімделіп  сіңіп  кетті.  Бҧл  моңғол-тҥркі  тілдерінің 
ортақ тегі бар екенін дҽлелдейді. 
Абай елінде таза қазақ тілінде жасалған небір мҽнді, сҽнді атаулар жетерлік. 
Жер-суға  ат  беру  жағынан  қазақтан  асқан  шебер  халық  жоқ  екеніне  тағы  да 
кҿзіміз жете тҥседі: Ащысу, Алтындыбұлақ, Аралтӛбе, Арқалық, Бала Шақпақ, 
Бидайық,  Буратиген,  Доғалаң,  Дегелең,  Қақпантас,  Қаракӛбең,  Келтесай, 
Кӛксеңгір,  Кӛкиірім,  Кӛлқайнар,  Кӛшбике,  Найзатас,  Сарғалдақ,  Сарыкӛл, 

122 
 
Серектас,  Сұңқарқонған,  Таңбалытас,  Тақыр,  Терісбұлақ,  Түйекетпес,  
Шарықты,Шұрық, Шет т.б. 
 
ҼДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: 
1.  Қойшыбаев  Е.  Қазақстанның  жер-су  аттары  сҿздігі.  Алматы:  Мектеп, 
1985. – 256 бет. 
2.  Болатов  Ж.  Қазақ  тілі  тарихы  мен  диалектологиясының  мҽселелері. 
Алматы, 1963. – 251 б. 
3.  Қашқари  М.  Тҥрік  тілінің  сҿздігі  (Диуани  лҧғат-ит-тҥрк):  3томдық 
шығармалар жинағы/ауд. А.Егеубай. Алматы: ХАНТ, 1997. – 1353 бет. 
4.  Севортян  Э.В.    Этимологический  словарь  тюркских  языков 
(Общетюркские и межтюркские основы на гласные). М.: Наука, 1974. – 767 с. 
5.  Аманжолов.С  Вопросы  диалектологии  и  истории  казахского  языка. 
Учебное пособие. 2-издание, дополненное. – Алматы: «Санат», 1997. – 608 стр. 
 
ҼОЖ 81.432.1-4 
ҚҦРМАНБАЕВА Ш.Қ. 
С. Аманжолов атындағы ШҚМУ, Ҿскемен қ., Қазақстан 
 
ЛИНГВОЕЛТАНЫМДЫҚ СҾЗДІКТІ ҚҦРАСТЫРУ ҚАҒИДАЛАРЫ 
 
Сҿздік қоғамда тҧтынушыға кеңес беретін, тҥрлі қоғамдық білім саласында 
жол  кҿрсететін  маңызды  нҧсқау  беру,  тҥсіндіру,  таныстыру,  нақтылау,  кҿз 
жеткізу  қызметін  атқарады.  Ҧлттық-мҽдени  компоненттерді  қамтитын 
сҿздіктерге  деген  қызығушылық  лексикографияның  жаңа  бір  саласы  – 
лингвоелтанымдық сҿздіктердің қалыптасуына алып келді.  
Лингвоелтанымдық  сҿздіктің  басты  қызметі  –  сҿздің  ҧлттық-мҽдени 
семантикасын  ашу,  оның  лексикалық  аясын  сипаттау,  сҿзге  қатысты  барлық 
мҽліметтер  кешенін  жинақтап,  ҧсыну  болып  табылады.  Лингвоелтанымдық 
ҧстанымдарға негізделген сҿздік ҿз бойына лингвистиканың элементтері (тілдік 
бірліктердің  семантикасын  ашу)  мен  елтанымның  (елдегі  реалдарды  аталатын 
сҿздері арқылы ҥйрену) элементтерін жинақтайды.  
Еуропа мен жалпы дҥние жҥзіндегі саяси, экономикалық, ҽлеуметтік-мҽдени 
ҿзгерістерге  байланысты  лингвоелтанымдық  лексикография  ғылымының 
қарқынды дамуы ХХ ғасырдың 80-90 жылдарына тап келеді. Нақ осы жылдарда 
орыс  тіл  білімінде  лексикография  теориясы  жайлы  кҿлемді  еңбектер  мен 
ауқымды  лексикографиялық  жобалар,  тҥрлі  сҿздіктер  жасала  бастайды. 
Е.М.Верещагин  мен  В.Г.Костомаровтың  (XX  ғ.  70-ж.),  кейінірек  - 
Г.Д.Томахиннің 
(80-жылдар), 
Л.Г.Ведениннің, 
Д.Г.Мальцеваның, 
А.С.Мамонтовтың,  Н.В.Муравлеваның,  В.В.Ощепкованың,  В.В.Сафонованың, 
Ю.Е.Прохоровтың,  Г.В.Черновтың  (90-жылдар  мен  XXI  ғ.  басы)  зерттеулері 
негізінде  лингвоелтанымдық  лексикографияның  берік  теориялық-тҽжірибелік 
тҧғырнамасы қалыптасады. 

123 
 
Лингвоелтанымдық  лексикография  ҽуел  баста  тілді  тҧтынушылар 
тарапынан,  ҿз  елінің  мҽдениеті  басқа  ҧлт  ҿкілдеріне  таныстыру  мақсатында 
жасалды.  Ал  орыс  тіл  білімінде  соңғы  жылдарда  оқыту,  ҥйрету  мақсатында 
басқа елдердің лингвоелтанымдық сҿздігін жасау белең ала бастаған. Айталық, 
Греция [1], Америка [2], Германия [3], Ҧлыбритания[4, 5], Австралия мен Жаңа 
Зеландия т.б. жайлы [6]сҿздіктер соған дҽлел бола алады. 
Лингвоелтаным  ҽлеуметтік  лингвистиканың  жеке  бір  бҧтағы  ретінде  де 
қарастырылып  жҥр.  Бірақ  ҽлеуметтік  лингвистика  зерттеу  нысанына  ҧлт 
ішіндегі  қандай  да бір  ҽлеуметтік  ҧжымды  жатқызатын  болса,  лингвоелтаным 
ҽдеби  тілден  кҿрініс  табатын  жалпыҧлттық  мҽдени  элементтерді  ҥйренуді, 
зерттеуді  мақсат  етіп  қояды.  М.С.Колесникова  лингвоелтанымдық  сҿздіктерді 
лингвомҽдениеттанымдық сҿздіктердің дамыған тҥрі деп кҿрсетеді [7,148 б.].  
Лингвомҽдениеттанымдық  сҿздіктер  кҥнделікті  тҧрмыстағы  ҧсақ-тҥйекті 
немес сол ҧлттың ҿзіне байқалмайтын ҿзін ҧстау ережесін тіркемеуі мҥмкін. Ал 
лингвоелтанымдық сҿздікте ол мҽселелер негізгі орындардың біріне қойылады. 
Лингвоелтанымдық  сҿздік  қарапайым  екі  тілді  сҿздік  пен  энциклопедялық 
анықтаманың жай ғана қосындысы емес, ол ел реалдарына қосымша мағыналық 
жҥктемелерді  беруді  ҿзіне  негізгі  мақсат  етіп  қоятын  еңбек.  Сондықтан  бҧл 
сҿздіктердің  ҿзіне  тҽн  ерекшелігі  мен  олардың  басқа  сҿздік  туындылары 
жҥйесіндегі орнын теориялық тҧрғыдан ҧғыну маңызды міндет. 
Қазіргі  таңдағы  белгілі  филологиялық  сҿздіктер  мен  энциклопедиялық 
сҿздіктердің  ерекшелігіне  тоқталсақ,  олардың  айырмашылығы  айтарлықтай 
ҥлкен.  Олардың  сҿз  мағынасына  тҥсінік  беруінде  де  айырмашылықтар 
байқалады.  А.А.  Реформатскийдің  айтуына  қарғанда,  «энциклопедиялық 
сҿздіктерде  сҿзге  сипаттама  мен  тҥсініктеме  берілмейді,  сол  сҿзбен  аталған 
қҧбылысқа  сипаттама  беріледі»,  ал  тілдік  сҿздіктерде  «сҿздерге  тҥсінік 
беріледі»  [8,148  б.].  Бҧл  пікірді  кҿптеген  ҽдебиеттерден  кездестіреміз.  Бірақ 
сҿздіктердің  ҿн  бойында  осы  пікірге  сай  жҥйе  қалыптасқан  дей  алмаймыз. 
Тҥсіндірме  сҿздіктердегі  сҿз  тізбе  мен  сҿздік  мақала  ешқандай  ҿзгеріссіз 
энцеклопедиялық  сҿздіктерде  де  кездесіп  отырады.  Орыс  ғалымы  А.И. 
Киселевский  бҧл  мҽселелерді  салыстыра  келе,  «тҥсіндірме  сҿздік  пен 
энциклопедиялық  сҿздіктегі  сҿздерге  сипаттама  мен  анықтама  беруде  ҥлкен 
айырмашылықтың жоқтығына» тоқталады [9, 26-27, 63-64 б.].  
Ж.  Маторэоының  айтуынша,  тілдік  сҿздіктермен  энциклопедиялық 
сҿздіктерді  жасаудың  жалпы  қағидалары  сҿздік  жасау  ісіндегі  тҽжірибеде  кҿп 
сақталмайды.  Бҧл  мҽселе  жҿнінде  В.Г.Гак  «...  кейбір  зерттеушілер 
лингвистикалық  жҽне  экстралингвистикалық  қҧбылыстардың  арасынан  қанша 
айырма  тапқысы  келгенімен,  сҿздер  ҽлемі  заттар  ҽлемінен  бҿліне  алмайды; 
жҽне  кез  келген  тҥсіндірме  сҿздік  сҿздердің  ғана  емес,  сол  тілде  сҿйлейтін 
адамдарға  тҽн  ҧғымдардың,  объектілердің,  білімдердің  жабдығы  (инвентарь) 
болып саналады», - деп айтқан болатын [10, 524 б.].  
Бҧл пікірді басқа да кҿптеген лексикографтар қолдайды. Соған қарамастан, 
олардың  пікірлерінде  ала-қҧлалық  та  байқалады.  Л.В.  Шербаның  ойынша, 
филологиялық  сҿздіктер  энциклопедиялық  сҿздіктердегідей  ғылыми  анықтама 

124 
 
беруге бара қоймауы қажет [11,281 б.]. Ҽрине, кҥнделікті қолданылып жҥрген 
тҥсініктер  мен  ғылыми  тҥсініктердің  бір-біріне  сай  келетін  жағдайлары  да 
болады. Ондайда екеуіндегі сҿзге сипаттама беру сҽйкес келуі мҥмкін. Жалпы 
алғанда,  филологиялық  сҿздіктер  мен  энциклопедиялық  сҿздіктердің 
тҿмендегідей 
айырмашылықтарын 
ажыратуға 
болады: 
біріншіден, 
филологиялық  сҿздіктер  ішінара  ғылыми  пікірлерге  қарсы  мҽліметтерді 
кҿрсетеді.  Ҿйткені  тіл  ҿзінің  дамуы  барысында  қоғамдық  сананың  дамуынан 
қалып  қояды  жҽне  ол  ғылымда  жоққа  шығарған  мҽліметтерді  айта  береді. 
Екіншіден,  филологиялық  сҿздіктерде  ғылыми  сҿздіктермен  салыстырғанда 
қатаң  емес  мҽліметтер  беріледі.  Мҧндай  қарапайым  ҧғымдар  ғылымға  тікелей 
қарсы  қойылмайды,  дегенмен  де  олар  ғылыми  сипаттау  талаптарына  жауап 
бере алмайды. Ҥшіншіден, филологиялық сҿздіктер болмыстағы жҥйеленбеген 
сипаттаманың  нысаны  болмайтын  аумақты  кҿрсетеді,  ал  энциклопедиялық 
сҿздіктер  негізгі  кҿпшіліктің  санасында  кҿрініс  таппаған  таным  аумағын 
қамтиды.  Жалпы  алғанда,  филологиялық  жҽне  энциклопедиялық  сҿздіктердегі 
семантизациялау  сапасының  негізгі  айырмашылығы  да  осында.  Осыдан 
филологиялық  сҿздік  пен  энциклопедиялық  сҿздіктердің  сҿз  тізбесінде  де 
айырмашылық болады.  
Энциклопедиялық  сҿзтізбе  негізінен  қоғамтанушылық  терминдерді 
қамтиды,  лингвоелтанымдық  сҿздік  болса,  қоршаған  ортада  кҥнделікті  ҿмірді 
бейнелейтін  қҧбылыстар 
лексикасын 
сипаттайды. 
Ҽрине  онда 
да 
терминологиялық,  ҽсіресе  қҧрамдық  номинативтік  топтарды  қамтитын 
лексикалар  кездеседі  (мҽдени-ағартушылық  жҧмыстар,  музыкалық  білім,  т.б.), 
дегенмен  сҿз  тізбедегі  бірліктердің  кҿпшілігі  кҥнделікті  қолданылатын  сҿздер 
мен сҿз тіркестері. Сондықтан оны филологиялық сҿздіктер тобына жатқызуға 
болады. 
Е.М.  Верещагин  мен  В.Г.  Костомаров  лингвоелтанымдық  лексико-
графияның сегіз басты ҧстанымын айқындап кҿрсетеді. Олар: 
1) бҧндай сҿздіктерде семантикалану нысанасы лексикалық ая болуы қажет; 
2) сҿздіктер ҿзекті тілдік санаға бағытталуы қажет; 
3) лингвоелтанымдық семантикалану ҿзекті историзмді ескеруі қажет; 
4) сҿздіктер қарайтын кҿренкілікке қосымша сҥйенуі қажет; 
5)  тақырыптық  сҿздің  парадигматикалық  жҽне  синтагматикалық  тҧрғыдан 
сҽйкесуін кҿрсетуі қажет; 
6)  мақалалар  мазҧнының  филологиялық  (энциклопедиялық  емес)  тереңдік 
мҿлшерін қадағалау қажет;  
7)  сҿздікке  бағыт  сілтейтін  тақырыптық  сілтеме  қажет:  оқырман  тереңірек 
ақпарат  таба  алуы  ҥшін  ҽр  бетінде  (тҿменде,  жоласты  ескерту  тҥрінде) 
тақырыпша сҿздер беріледі; 
8) сҿздіктердің оқытушылық бағытталуы ескерілуі қажет [12, 253-260 б.]. 
Ҿзекті  лингвоелтанымдық  лексика  публицистикалық  жҽне  ауызекі 
дискурста  жҥзеге  асып  жататын  ҥдерістерді  бақылау  тҧрғысынан 
қарастырылады.  «Ҽлемнің  тілдік  бейнесін»  лексикографиялық  тҧрғыдан 

125 
 
кҿрсетудің  міндеті  лексикография  нысанын  іріктеу  мен  оның  ерекшеліктерін 
сипаттау болып табылады. 
Лингвоелтанымдық 
сҿздікті 
жасау 
барысында 
лингвоелтанымдық 
теорияның  негізін  қалаушылар  Е.М.Верещагинмен  В.Г.Костомаровтың 
еңбектеріне  сҥйенеміз.  Ғалымдар  лексикалық  аяның  лексикалық  мҽнге 
қарағанда жылдам ҿзгеріске тҥсіп отыратынын ескертеді [12]. Сондықтан тілді 
тасушылар  ҥшін  осы  динамиканы  тіркеп  отыратын  сҿздікке  деген  сҧраныс 
туындайды.  Лингвоелтанымдық  сҿздіктің  сҿздік-комментарийден  ең  негізгі 
айырмашылығы  –  оның  ҿткенге  емес,  ҿзекті  тілдік  санаға  бағытталуында, 
тҧтынушыға бҥгінгі лексикалық аяны ҧсынуында.  
«Ҽлемнің  тілдік  бейнесін»  лексикографиялық  тҧрғыдан  кҿрсететін  бҧл 
сҿздіктерде тарихи тҧлғалардың аттары мен географиялық атаулар ел жайында 
басты  мҽдени  ақпарат  тасушы  болып  табылады,  олардың  кҿпшілігі 
символикалық немесе метафоралық мҽнге ие болады.  
І. Есімдері Шығыс Қазақстанмен байланысты еліміздің атақты тҧлғалары: 
– тарихи тҧлғалар (Ҽ.Бҿкейханов); 
– қоғам қайраткерлері (Т.Рысқҧлов); 
– ақындар мен жазушылар (Абай, Мҧхтар, О.Бҿкей); 
– спорт жҧлдыздары (Б.Тҧрлыханов, О.Рыпакова); 
– актерлер (Д.Жолжақсынов); 
– ҽншілер (Б.Тҿлегенова, Р.Рымбаева) 
– кҥйшілер (С.Тҧрысбеков) 
– суретшілер (Ш.Ибраев); 
– ғалымдар (С.Аманжолов, З.Ахметов); 
– педагогтар (Қ.Нҧрғалиев, Қ.О.Бітібаева); 
–саясаткер (Н.Сабильянов) т.б. 
II. Топонимдер: 
– қалалар (Ҿскемен, Семей); 
– ауылдар (Аягҿз, Маралды); 
– қыстақтар (Тҥйеқҧлаған); 
– таулар (Алтай, Тарбағатай); 
– кҿлдер (Зайсан, Марқакҿл); 
– ҿзендер (Ертіс, Кҥршім) т.б. 
Жоғарыда  атап  ҿткен  еліміздің  атақты  тҧлғаларының  арасында  бҥгінгі 
кҥнмен  замандас  адамдардың  есімдерінің  жҥруі  –  лингвоелтанымдық 
сҿздіктердің  ҿзекті  тілдік  санаға  бағытталуы  мен  тҧтынушыға  бҥгінгі 
лексикалық аяны ҧсынуының мысалы бола алады. 
Экстралингвистикалық 
аспектілер 
лингвоелтанымдық 
лексиканың 
тақырыптық  жҥйесін  айқындайды.  Лингвоелтанымдық  сҿздікке  енетін 
лексиканы тҿмендегі тақырыптық топтарға ажыратуға болады: 
1)
 
Ҧлттық топонимдер мен антропонимдер (Асанқайғы, Абай, Жаяу Мұса, 
Марқакӛл, Жымпиты, Берел т.б.); 

126 
 
2)
 
Ҧлттық  тарихтың  оқиғалары  мен  кезеңдері  (Ақтабан  шұбырынды, 
Алқакӛл сұлама, Маңырақай шайқасы, Ұлы Отан соғысы, Желтоқсан оқиғасы 
т.б.);  
3)
 
Тҧлғалар  мен  жансыз  заттардың  метафоралық  аталымдары  (сиыр,  аю, 
түлкі, ит (адам туралы), тас (суық заттар туралы) т.б.;  
4)
 
Ҧлттық  ҿнер  туындыларының  атаулары  («Абай  жолы»,  «Кӛксерек», 
айтыс, «Қыз Жібек» кҿркем фильмі жҽне т.б.; 
5)
 
Атақты ҽдеби жҽне мифологиялық кейіпкерлердің аттары – Алдар Кӛсе, 
Шық  бермес  Шығайбай,  Қыз  Жібек,Айман-Шолпан;  Ботагӛз,  Тазша  бала, 
Алпамыс т.б.; 
6)
 
Кҿне жҽне жаңа фразеологизмдер: тазға отырып қалу, иттей ұлу, басы 
қату т.б.;  
7)
 
Тҧрмыстық заттар атаулары (қҧрылыстар – киіз үй, там, қора; ыдыстар - 
аяқ, құмған, торсық т.б.;  
8)
 
Жергілікті  табиғаттың деректері  мен  қҧбылыстарын  суреттейтін  сҿздер 
мен сҿз тіркестері (сары дала); 
9)
 
Мейрамдардың атаулары (Білім күні, Ескі Жаңа жыл, жарапазан т.б.);  
10)
 
Қоғамдық  қозғалыс,  саяси  бірлестіктердің  атаулары  –  «Алашорда», 
«қызылдар мен ақтар» и т.п.;  
11)
 
Қысқарған сҿздер (ЖОО, ҚР, АХАЖ, МАИ, ҰБТ т.б.); 
12)
 
Сандар символикасы (жеті, тоғыз, қырық сандарының құпиясы); 
13)
 
Салт-дҽстҥрлердің атаулары – бесікке салу, қҧда тҥсу т.б. 
Кез келген сҿздік сҿздік мақаласынан тҧрады. Сҿздік мақаласы – сҿздіктегі 
тақырып  бірлігін  тҥсіндіріп,  талқылайтын,  оның  басты  сипаттамаларын 
тҥсіндіретін  сҿздіктің  басты  қҧрылымдық  бірлігі,  мҽтін.  сҿздік  мақаласының 
қҧрылымы  сҿздіктің  міндеттеріне  байланысты  анқталады.  Алайда  кез  келген 
сҿздіктің  мақаласы  басты  тақырыпша  сҿзден  басталады.  Басқаша  айтқанда, 
тақырыпша  сҿз,  лемма,  қарамен  белгіленген  сҿз.  Мысалы,  Ҧлан 
ауданыныңтуристік нысандарының бірі Ақбауыр ҥңгірі жайлы тҿмендегі дерек 
ҧсынылады. 
«Ақбауыр ҥңгірі–қола дҽуірінің ескерткіші. Шығыс Қазақстан облысы. Ҧлан 
ауданы. 
Бестерек 
ауылының 
солтҥстігінен 
3 
км 
жерде Ақбауыр 
тауының етегіне орналасқан. Жҥйелі  зерттеу жҧмыстарын 1970  – 90 жылы ҚР 
ҒА  археолог  экспед.  (жетекші  З.Самашев)  жҥргізді.  Ҥңгір  қабырғасындағы 
қызыл  кҥрең  охрамен  салынған  суреттер  б.з.б.  3-мыңжылдықтың  басына 
жатады. Тҿбесі қуыс, іші конус тҽріздес кҥркеге ҧқсайтын ҥңгір, ҽсіресе, оның 
кіре берісіне қарсы суреттер  салынған негізгі қабырғасы кҿп адам табынатын, 
киелі  орын  болған.  Ҥңгір  таудың  етегінен  5  –  6  м.  биік  орналасқан.  Оның 
алдындағы алаңда жылдың белгілі бір мерзімінде (жыл басы – наурызда) ҥлкен 
діни жиындар, қҧрбандық шалу, т.б. рҽсімдер ҿткізілген. Суреттердің мазмҧны 
ҿте  кҥрделі.  Композицияның  семантик.  орталығында  қос  аяқты  арба,  ҿгіз, 
таутекенің  суреттері  бейнеленген.  Олардың  айналасында  ҽр  тҥрлі  ирек 
сызықтар,  нҥктелер,  ҥшбҧрыштар,  тҿртбҧрыштар  жҽне  адамдар,  ҥш-
тҿрт кҥркебейнеленген.  Энеолит, қола  дҽуірлерінде салынған  бҧл  суреттер 

127 
 
жердің  қҧнарлы  болуын,  мал-жанның  ҿсіп-ҿрбуін  тілеу  мағынасын  білдіреді. 
Сол  кездегі  діни  ғҧрып  бойынша  ҿлген  адам  қабіріне  қос  аяқты  арбаны  бірге 
қойған. Ол адамдардың жанын, рухын басқа дҥниеге тасымалдайтын қҧрал деп 
саналған». 
Сонымен,  лингвоелтанымдық  сҿздік  осы  аталған  ҧстанымдарды  ескере 
отырып  қҧрастырылған  жағдайда,  ҿз  тҧтынушысының  кҿңілінен  шығатыны 
сҿзсіз.  Бҧл  қағидаларды  сҿздік  жасау  ісінде  тҧтасынан  алсақ,  олар  қазақ  
лексикографиясында сҿздіктің дербес тҥрін жасауға негіз болды деп санаймыз.  
 
ҼДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1.  Николау,  Н.Г.  Греция:  лингвострановедческий  словарь.  -  Издательство: 
М.: Эдиториал УРСС, 1995. – 288 стр. 
2.  Англо-русский  лингвострановедческий  словарь  Американа  //  Americana 
English-Russian 
Encyclopedic 
Dictionary. 
– 
Смоленск: 
Издательство 
«Полиграмма», 1996. - 1208 стр. 
3. Мальцева Д. Г. Германия: страна и язык. Лингвострановедческий словарь. 
– M.: Русские словари, 1998. - 382 стр. 
4.  Великобритания:  Лингвострановедческий  словарь.  9500  единиц/  А.Р.У. 
Рум, Л.В.Колесников, Г.А.Пасечник и др. Ml: Русский язык, 1978: 480 стр., 
5.  Великобритания:  Лингвострановедческий;  словарь:  Литература.  Театр. 
Кино.  Музыка.  Танец.  Балет.  Живопись.  Скульптура.  Архитектура.  Дизайн; 
СМИ:  /  Сост.  Г.Д.Томахин.  М.:  ООО  «Изд-во  ACT»,  ООО  «Изд-во  Астрель», 
2001. - 336 стр. 
6. Австралия и Новая Зеландия. Лингвострановедческий словарь / Под рук. 
В. В. Ощепковой, А. С. Петриковской. М.: Рус. яз., 1998. -216 стр. 
7.  Колесникова  М.С.  Культурно-национальная  семантика  слова  и 
лингвострановедческие дефиниции // Филология и культура, Тамбов. 2001. – С 
147-149. 
8. Реформатский А.А. Ведение в языковедение. Москва – 1967. 
9.  Киселевский  А.И.  Языки  и  метаязыки  энциклопедий  и  толковых 
словарей. Минск – 1977 
10. Гак  В.Г.  От  толкового словаря  к  энциклопедии языка.//  Изв  АН  СССР. 
Сер.лит. и яз., 1971 №6. 
11. Щерба Л.В.Языковая система и речевая деятельность. Ленинград – 1974. 
12. Верещагин Е.М., Костомаров В.Г. Лингвострановедческая теория слова. 
- М.: Русский язык, 1980. - 320 стр. 
 
ҼОЖ 83.3 
МҦҚАТАЕВА  Г.К. 
Назарбаев Зияткерлік мектебі, ШҚО, Ҿскемен қ., Қазақстан 
 
АБАЙ ШЫҒАРМАЛАРЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУ АЯСЫ ЖҼНЕ ТІЛІ 
 
1895  жылы  Абайдың  оқыған,  білімді  баласы  Ҽбіш  науқастанып  жатқанда, 
жыр алыбы Жамбыл келеді. Сол жерде аса қатты науқастанып жатқан Ҽбішке, 

128 
 
оның  асты-ҥстіне  тҥсіп,  езіле  жылап,  егіле  есіркеп  отырған  Мағауияға 
айтатындарын  айтып  болған  соң,  ҧлы  ақын  кҿкейкесті  арманын  Абайға 
арнайды. Осы мерзімге дейін Абай шығармалары баспасҿз бетінде бірен-саран 
болмаса,  кҿп  жарық  кҿрмеген.  Шыңғыстаудағы  Абай  ҥні  Алатаудағы 
Жамбылға  тек  халық  арасындағы  ауызша  ҽңгімелер  арқылы  жеткен.  Сонда 
Жамбыл: «Қасиет қайда, қазына қайда десем, Абай екен ғой мҥлдем, тегі... Бҽрі 
мына  жерде  екен  ғой.  Абай  дария  болғанда,  былайғы  жҥрген  бҽріміз  жер 
шҧқымақ екенбіз ғой, тҽйірі шіркін» - деген екен. 
Ақын  шығармаларының  алғаш  баспасҿз  бетінде  жарық  кҿріп,  оқырман 
жҥрегіне жол табуынан бастасақ, оның бҥгінде жҥз жылдан астам тарихы  бар. 
Абайдың  екі  ҿлеңі «Семей  уезі  Шыңғыс  елінің  қазағы  Ибраһим  Қҧнанбайҧлы 
ауылының  Бақанас  ҿзенінің  басындағы  Кҿпбейіт  деген  жерге  қонып 
жатқандағы  тҥрі»,  «1888  ж.  май  айында  Ақшатау  деген  жерде  Семей  облысы 
мен  Жетісу  облысының  Черезвычайный  съезі  болғанда,  біз  ел  билеушілердің 
тҥрі» деген аттармен 1889 жылы «Дала уалаяты» газетінің № 7, 12 сандарында 
басылыпты.  Одан  кейін  1897  жылы  Қазанда  Бектҧрған  Сиқымбайҧлы 
бастырып,  Жанҧзақ  ақын  қҧрастырған  «Князь  бен  Зағифа»  атты  хиссада, 
Абайдың «Шоқпардай кекілі бар, қамыс қҧлақ», «Қансонарда бҥркітші шығады 
аңға» атты ҿлеңдері жарық кҿрген. 
Ал, Абайдың ҿмірі мен ақындық ҿнері жҿнінде бірінші ғылыми ойайтқан  - 
Ҽлихан  Бҿкейханов.  «1903  жылы  «Киргизский  край»  атты  кітапқакірген 
қазақтың  тарихы  мен  рухани  ҿмірі  есебінде  Абай  Қҧнанбаевтыатауға  болады. 
Ол  поэтикалық  тҥрі  мен  мазмҧны  жағынан  кҿптеген  ҽсемҿлеңдердің  авторы. 
«Евгений  Онегин»  мен  Лермонтовтың  кҿп  ҿлеңдерініңжақсы  аудармаларын 
жасаған  да  сол»-  деп  жазған.  Кҽкітай  менТҧрағҧлға  Абай  ҿлеңдерін  жинап 
бастыру 
жҿнінде 
ҧсыныс 
жасаған. 
Соларарқылы 
ҧлы 
ақынның 
шығармаларымен  толық  танысқан.  Соныңнҽтижесінде  1905  жылы  «Абай 
(Ибраһим)  Қҧнанбаев»  атты  азанама-мақалажазған.  Мақалада  автор  Абайдың 
шыққан  тегі,  ҿмірі  шығармашылық  жолыжайлы  тҧңғыш  мҽліметтер  береді. 
Ақынның 
шығармашылық 
ізденісініңнегізгі 
бағыттарына, 
кҿркемдік 
табыстарына  тоқталады.  Сҿйтіп  ол:«Ҿлеңдерінен  кҿрініп  тҧрғандай,  Абай  аса 
талантты  поэтикалық  қуаттыңиесі,  қазақ  халқының  мақтанышы  бола 
білді.Халықтың руханишығармашылық қасиетін  осынша биікке кҿтерген Абай 
сияқты  қазақақыны  осы  кезге  шейін  болып  кҿрген  емес.  Жылдың  тҿрт 
мезгілінеарнаған  (кҿктем,  жаз,  кҥз,  қыс)  тамаша  жырлары,  оны  Европаның 
атақтыақындарының  қатарына  қояды»-  деген  қорытынды  жасайды.Осы  бір 
шағын  пікірлердің  ҿзінен  Абайдың  ҧлылығын,  қазақтың  жаңадҽуірдегі 
ҽдебиетінде  алатын  орнын,  ақынның  дҥниежҥзілік  биікдеңгейіндегі 
шығармашылық  қызметін  дҧрыс  танығанын  кҿруге  болады.Абайдың  тҧңғыш- 
шыққан  ҿлеңдер  жинағы  (1909  ж.  Петербург)  абайтануда,  ақын  атын  туған 
халқына  кең  жаюда  ерекше  маңызды  қызметатқарған    ҧлы    уақиғалардың  
қатарына  жатады.  Оны  бастырушылар  -ақынның  ҧлы  Тҧрағҧл  мен  інісі 
Ысқақтың  баласы  Кҽкітай.  Абайтҽрбиесінде  болып,  қасында  кҿп  жҥрген 
Кҽкітай оны мҧрасының да жарықкҿруіне кҿп кҥш салған. Сол жинаққа «Абай 

129 
 
(Ибраһим)  Қҧнанбайҧлыныңҿмірі»  атты  мақала  жазған.  Онда  Кҽкітай  Абай 
ҿлеңдерінің  тууына  себепболған  тарихи  шындық  пен  ақын  бастан  кешкен 
қайғының  тҥп-тҿркінінжақсы  ашып  кҿрсетеді.  Оның  ақындық  биікке 
кҿтерілуінің  шеңберінайқындайды.  Абайдың  ақындық  биікке  кҿтерілуінін 
негізгі себептерін орыс жҽне дҥниежҥзілік ҽдебиет пен ғылым деңгейінен іздеу, 
Кҽкітай  мақаласының  ҿміршең,  кейінгі  зерттеушілерге  ой  салған,  ерекше 
маңызды  тезисі  болды.  Абай  жинағы  шығып,  халық  арасына  тараған  кезде 
оның  ақындық  ҿнерін  айрықша  сҿз  етіп  ҧлылығын  мойындап,  алғашқы  пікір 
айтқан  адам  -  Ахмет  Байтҧрсынов  еді.  Ол  «Қазақтың  бас  ақыны»  атты 
мақаласында, «Қазақтың бас ақыны - Абай Қҧнанбаев, онан асқан бҧрын-соңғы 
заманда қазақ баласында біз білетін ақын болған жоқ»- деп тҥйіп айтты. 
Абайдың  ақындық  жолына,  шеберлік  мектебіне  арнайы  тоқтаған 
А.Байтҧрсынов ондағы орыс, Европа ҽдебиеттерінің рҿліне ерекше мҽн береді. 
«Орыс  ақындарымен  танысып,  ҿлең  орны  қайда  екенін  білгенненкейін  Абай 
ҿлеңге  басқа  кҿзбен  қарап,  басқа  қҧрмет-ықыласпен  кҥтіп  алып,  тҿр  тҥгіл 
тақтан  орын  берген.  Басқа  сҿзден  ҿлеңнің  таққа  мінгендей  артықшылығы 
қандай, оны да кҿрсетіп айтып қалған»- дейді. 
АхметтенкейінАбай шығармашылығы туралы бағалы ой айтқанжазушы - М. 
Дулатов.  Оның  «Абай»  («Қазак»  1914  ж.  23  июль)  атты  мақаласы  ақынның 
қайтыс  болуының  он  жылдығына  арналып  жазылған.«Ҽдебиетіміздің  негізіне 
қаланған бірінші кірпіш - Абай сҿзі. Абайға шейін қазақта қолға алып оқырлық, 
шын  мағынасында,  қазақ  ҽдебиеті  дерлік  бір  нҽрсе  болған  жоқ  еді.  Абайдың 
бізге  қымбаттығы  да  сол»,-  дейді.  Сол  мақалада  Абай  ҿлеңдерінің  қолжазба 
кҥйінде  тарауы  тарихынан  мҽлімет  беріледі.  1904  жылы  мҧндай  жинақты 
А.Байтҧрсыновтың  қолынан  кҿріп,  оқығанын,  Ҽ.Бҿкейхановтың  оны  бастыру 
жҿніндегі талабын, Петербург басылымының жайын ҽңгімелейді. 
Абай  туралы  алаштың  осы  ҥш  арысының  пікірлері  айтылмай,  олар 
ақталғанша  оқушыларға,  абайтанушыларға  белгісіз  болып  келді.  Абай 
шығармаларының екі жинағы 1922 жылы Қазанда, Ташкентте жарық кҿрді. 
Кейінгі  кездегі  шыққан  Т.Ҽлімқҧловтың  «Жҧмбақ  жан»,  Д.Досжановтың 
«Абай айнасы», Р.Тоқтаровтың «Абайдың жҧмбағы» романдары жарық кҿрді. 
Абайдың  ҿз  қолымен  жазған  ҿлеңдері  бізге  толық  жеткен  жоқ.Барлығыда 
екінші,  ҥшінші  кісінің,  кҿшірушінің  қолжазбасы  арқылы  жетіп  отырған.  Абай 
жасы  ҧлғайғанша  жазған  шығармаларын  жинап,  бір  ізге  тҥсуіне  ықылас 
білдірмеген деді. Бҧдан ақын ҿз шығармашылығына жауапсыз, селсоқ қараған 
деген ҧғым тумауы керек. Ол ғасырда сҿз қадірін,ҿлең қасиетін Абайдан артық 
сезінген  адамды  табу  қиын.  Ҿзі  «ҿзің қҧрметтемеген нҽрсеге,  бҿтеннен  қайтіп 
қҧрмет кҥтесің»,- деген. Абай ҿз халқының ауыз ҽдебиетінен ҥйренді.Ол ҥйрене 
отырып,  жазба  ҽдебиеттің  сҿз  зергері,асқақ  тіл  ҧстасы,  қазақ  ҽдебиетінің  бір 
биік  шыңын  жасаған  ҧлы  тҧлға  дҽрежесіне  кҿтерілді.  Ақындық  қҧдіреттің 
тағына мініп, сҿз патшасы болды. Ол ҿз халқының тілін соншалық терең игере 
отырып айтса, «менің сҿзім» деп айтатын, тыңдаса, «маған арнап  тҧр» дейтін, 
естісе, «мен туралы айтып отыр» дерлік ҽркімнің кҿкейіндегі тілегін шынайы, 
дҽл  жеткізе  білді.  Абай  ауызекі  тілдің  осы  бір  мақалшыл  ҥлгісін,  оны  терме-

130 
 
толғау  ҿлеңдерінің  негізгі  ҿзегі  еткен  ақындар  салтын  аса  жоғары  бағалады. 
Халық жасаған осы бай мҧраның кҿп ҥлгісі ақын қаламына оралып, кҿркем тілі 
аясында  қайта  оралған.  Халық  мақалын  орыс  ҽдебиетінің  классиктері  де  аса 
жоғары бағалап, аса жоғары бағалап, ҿз шығармаларында пайдаланып отырған. 
Л.Н. Толстой Снегировтың мақалдар жинағы ҿзі ҥшін бірден – бір сҥйіп оқитын 
кітап  қана  емес,қҧшырлана  лҽззат  алатын  кітап  болғанын  айтады.Тіпті  халық 
мақалдары  Л.Н.Толстойдыңкҿп  шығармаларына  тақырып  та  болған.София 
Андреевна  ҿзінің  естеліктерінде  «Бҥгін  ол  «Бір  ҧлыңды  бар  деме,  екеу  болса 
жартыға  теңе,  ҥшеу  болса  кҿңіліңді  деме»  («Один  сын  не  сын,  два  сына  пол 
сына,  а  три  сына  –  сын»)  деген  мақал  маған  ҿте  ҧнады.  Бҧл  менің 
эпиграфымның басталуы. Менде ҥш ҧлы бар қарт болды...,»- деп жазған. 
Осы  ҥйрену,  ҥлгілену  Абайда  да  бар.  Ақынның  «Тҧлпардан  тҧғыр  озбас 
шабылса  да»,  «Жайы  мҽлім  шошқаның  тҥрткенінен  жасқанба»,  «Берерменге 
бесеусің,  аларманға  жҽне  алтау»,  «Екі  кеме  қҧйрығын  ҧста  жетсе  бҧйрығың» 
деген  сияқты  афоризмдері  халық  мақалы  негізінде  қалыптасқан.  Ақынның 
бағалауынша, мақалдың қадірі – жарасты тон қҧшағында болуы, теңдес сҿздер 
қатарында  тҧруы.  Бҧл  талап  халық  мақалын  оның  қуатты  ойынан  тасқындай 
шығып  қҧралған  сан  алтын  сҿздерінен  бҿліп  алғысыз  тҥрде  келтіріп  отырды. 
Ақынға  ҿз  қажеті  ҥшін  керекті  мақаланы  табу  жеткіліксіз,  ең  ҽуелі  халық 
мақалының бойға табиғи азық болып сіңуі керек, екіншіден, халық мақалының 
қҧпия тылсымы ақын талантының бір қыры болуы керек. Салыстырып қарасақ 
Абайда  осы  екеуі  де  бар:«Екі  кеме  қҧйрығын  ҧстаған  суға  кетер»  -  «Екі  кеме 
қҧйрығын, Ҧста жетсе бҧйрығың», «Жаман сиыр ҿрешіл»- «Сиырша тойса мас 
болып,  Ҿреге келіп  сҥйкенер»,  «Еңбек  етсең емерсің»  -  «Еңбек  етсең  ерінбей, 
Тояды  қарның  тіленбей»,  «Кҿптің  аузына  елек  болмассың»  -  «Кҿптің  аузын 
кҥзетсең  кҥн  кҿрмейсің,  Ҿзіңді  ҿзің  кҥзет  кел  шырағым»,  «Заман  саған 
бағынбаса,  сен  заманға  бағын»  -  «Адамды  заман  сҥйремек,  заманды  қай  жан 
билемек,  Заманға  жаман  кҥйлемек,  Заман  оны  илемек...».  Абай  афоризмдері 
оның  ҿнерге,  білімге,адамгершілікке  ҥндеген  ағартушылық  идеяларының 
жемісі.Ҧлы  жазушы  М.Ҽуезов  ақын  ҿлеңдері  мен  қарасҿздерінде  «шешен, 
шебер,  тапқыр  етіп  тҥйген  сҿйлемдері  афоризм  қатарында,  оқушы  жҧртқа 
ертеден кҿп тарап кеткен. Абайдың сол афоризмдерінің санын кҿбейту керек» 
деген.Ақынның  поэзиясындағы  талғампаздық,  сҿз  етіп  отырған  тақырыбына 
орай ҥлгі, форма іздеу қара сҿздерінде де кҿрінеді.Абай поэзиясы сияқты қара 
сҿздерінде  де  оқушысы  кім  болмағын  ҥнемі  ескеріп  отырған  болса 
керек.Кҿпшілікке  арналған  адамгершілік,  тҽлім-тҽрбие  жайлы  сҿз  болғанда 
лексикасында  араб,  парсы  сҿздерінің  сирек  ҧшырасып,  ауызекі  ҽңгімелесу 
стиліне  тҽн  жеңіл  оралымдар  қолданылады.  Сҿйлем  қҧрылысында  да  ҿзгеше 
ерекшелік  кездеседі.  Қарасҿздерінде  ҽлеуметтік,  ағартушылық,  адамгершілік 
жайлы  терең  ойларын  бірде  кеңірек  таратып  айтса,  бірде  ҿте  қысқартып, 
қарапайымдатып,  жеңілдетіп  қана  айтады.  Ақынның  бҥкіл  шығармашылығы 
ҿзекті тҧтас бір идеяға,кҥрделі философиялық ҧғымға негізделген. 
М.Ҽуезов  «Жай  халықтың  ҿмір  тірлігін  біздің  халық  мҥшелмен  санайтын. 
Оның мҥшелі он екі жыл еді. Ақындықтың ҽбілхаят суын ішкен,ҿлімді жеңген 

131 
 
мҽңгі  тірлік  тапқан  Абайдай  дана,  даңғыл  ақын  тарихтағы  ҿз  мҥшелінжҥз 
жылдан қайырмақ», - деген еді. Мҽңгілік тірлік тапқан ақынның биыл туғанына 
биыл 170 жыл толды. Бҧл ҿлмес ақынның ҿмір жолының бір кезеңі. 
 
ҼДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1.
 
«Абай» энциклопедиясы. Алматы.  
2.
 
«Абай  тағылымы».  Ҽдеби  сын  мақалалары  мен  зерттеулері. 
Алматы:Жазушы 
3.
 
Ҽуезов  М.  «Уақыт  жҽне  ҽдебиет»  Алматы:  Қазақ  мемлекеттік  кҿркем 
ҽдебиет баспасы 
4.
 
Ҽлімқҧлов Т. «Жҧмбақ жан» Алматы: Жазушы 
5.
 
Досжанов Д. «Абай айнасы» Алматы: Қазақстан 
6.
 
Мырзахметов М. «Абайтану тарихы» Алматы: Ана тілі 
7.
 
Қ. Ҿмірҽлиев «Абай афоризмдері» 
 
ҼОЖ 83. 3   
МУХАМЕДОВА М.Б. 
Абай қорық-мҧражайы, ШҚО, Семей қ., Қазақстан 

жүктеу/скачать 2,56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: