Көшпенділер 2

25 
Әдеби KZ 
мезгіл  көзінің  шырымын  алуға  мұршасы  жеткен  Елшібек,  ат  үстінен  түсуге  де 
уақыты  болған  жоқ.  Егер  халық  оққа  кеудесін  қарсы  тосса,  оны  ешқашан  ала 
алмайтынын  Жоңғар  әскері  енді  білді.  Сөйтсе  де  долы  Шұна  Дабо  жасақ  үстіне 
жасағын төкті. Қала қамалының қасында тау-тау өліктерін қалдырып, олар тағы да 
кейін шегінді. 
 
Ұрыс  осылай  қызып  жатқан  кезде,  кенет  құмды  боран  басталды.  Ысқыра 
соққан желмен бірге қала үстіне қара түнек құм төнді. Бұл дауыл жеті күн борады. 
Бүкіл  құдық  біткеннің  бәрін  құм  басты.  Енді  тұрғын  жұрт  пен  әскер  шөлден 
қырылуға  айналды.  Сонда  ғана  барып  Елшібек  батыр  қаланы  беруге  мәжбүр 
болды. 
 

26 
Әдеби KZ 
ІІ 
 
 
«Қазақ  халқы  мұндай  күйге  қалай  жетті?  Осыдан  екі  ғасыр  бұрынғы  айбары 
қайда?»  —  Бұл  сұрақ  осынау  сұрапылда  үлкен-кішінің  көкірегіне  үйелеген  
запыраннан кем болған жоқ. Кім бұған жауап берер? 
 
Міне,  бүкіл  қазақ  даласына  әйгілі,  бұл  күнде  жасы  қырықтарға  келіп  қалған 
шоқша сақалды, кең маңдайлы Бұқар жырау да осындай толғаныс үстінде еді. Ол 
есікке  таяу  отырған  бала  жігітке  сезіктене  көз  тастады.  Адамға  тесіле  қарайтын 
үлкен  сұрғылт  көзді,  ат  жақты,  ақсұр  жігіттің  топ  жылқының  ішіндегі    ақалтеке, 
арғымағындай,  бойшаң  келген  дене  бітіміне  қарағанда,  оны  он  төрт  —  он  бес 
жастарда деу қиын еді. Тек осы шамада екенін ұстараның жүзі тимеген бет әлпеті 
ғана  аңғартады.  Отырған  отырысында,  қозғалыс-қимылында  бір  паңдық, 
тәкаппарлық  байқалады.  Ақынның  қырағы  көзі  алдамаса  керек-ті.  Бала  жігіттің 
дәл  қазіргі  өздері    отырған  қараша  үйде  —  кедей  шаруаның  үйінде  тумағаны 
анық... 
 
Үйде бұлардан басқа тағы екі кісі бар. Бірі төрде отырған қара сұр жүзді, қияқ 
мұртты,  жасы  отыздарға  жаңа  жеткен  Кіші  жүздің  ханы  Әбілқайыр.  Екіншісі  — 
босағада тері тулақ үстіндегі алпамсадай қаба сақалды, қоңыр беті күн мен желге 
күйіп әбден тотығып кеткен мосқал кісі. Бұл — Ораз атты құл. 
 
Түркістан  қаласын  қорғау  кезінде  сұлтан  Уәлидің  он  үш  жасар  баласы 
әбілмансұр  жау  қолына  түскен-ді.  Оны  шынжырлап  Хиуа  базарына  құлдыққа 
сатуға апарған жерінен бері қарай осы Ораз құл алып қашып, құтқарып еді. Қазір 
әбілмансұр мен Ораз құлдың  Ұлы жүз Төле бидің түйесін бағып жүрген шақтары. 
Екеуінің  де  аты-жөнін  ешкімге  ашпай,  құпия  ұстаған  жайлары  бар.  Әбілмансұр 
өзінің  қазіргі  жағдайына  намыстанып,  сұлтан  тұқымынан  екенін  жасырса,  құл 
қожасының дегенінен аса алмаған. 
 
Барлауға  шыққан  Әбілқайыр  мен  Бұқар  жырау  бүгін  серіктерінен  көз  жазып 
қалып, бір сайда жеке отырған осы түйешілердің лашығына кеп аялдап еді. 

27 
Әдеби KZ 
 
Бұқар жырау Ораз құлмен бірге далаға шығып, қазанға ас салысып кірді. Қазір 
шұбат  ішіп,  әңгіме-дүкен  құрып,  шүйіркелесіп  отырған  кездері.  Әбілмансұр  Төле 
бидің түйешісі екенінен бөтен тіс жарып сыр ашпады. Бірақ қырағы жырау туысы 
бөлек бұл бала жігіттің тіпті де қарапайым түйеші емес екенін іштей сезіп отыр. Ал 
бала  жігіттің  беті  бүлк  етпейді,  құпия  сырын  мүлдем  терең  тығып  тастағандай. 
Кенет ол жырау ойын оқып қойғандай, есік алдында отырған Ораз құлды иегімен 
нұсқап: 
 
— Бұл кісі маған әке орнына әке, шеше орнына шеше болған адам — деді. — 
Сан ажалдан қағып келген періштем, Жәбірейілім... 
 
Бұқар ағат сөздің аузынан қалай шығып кеткенін білмей қалды. 
 
— Ол қамқорлық қасиеті маған аян... 
 
— Қалайша?! 
 
әбілмансұрдың  өткір  сұрғылт  көздері,  самай  тамырға  қадалған  алмас 
қандауырдың ұшындай, Бұқар жыраудың бетіне қадала қалды. 
 
Бұқар жыраудың бойы шымырлап кетті. 
 
«Бәтшағардың  көзі  қандай  өткір  еді...  Шағатын  жыланның  көзіндей  селт  етер 
емес қой...» 
 
Ораз  ас  қамдасып  жүрген  адамы  даңқы  қазақ  қауымына  аян  Бұқар  жырау 
екенін  білген  соң  әбілмансұрдың  ата-тегін  толық  ашпағанмен,  өздерінің Хиуадан 
қалай  қашып  шыққандарын  айтқан-ды.  Жыраудың  «Ораз  құлдың  қамқорлық 
қасиеті маған аян» деуі осыдан еді. 
 
Бала  жігіттің  көзқарасынан  шошынып  қалған  Бұқар  енді  іштей  қобалжи 
бастады.  «Ауыздан  шыққан  сөз  —  атылған  оқпен  тең,  сорлының  обалына 
қалмасам  нетсін.  Шыңғыс  ұрпағы  өздеріне  кір  келтіретін,  құпияны  білетін 
адамдарды аямайтын еді, бейшараға зақым келтіріп жүрмесе жарар еді». 
 
Жырау  әбілмансұрға  жалтарма  жауап  бергенше,  бұлардың  сөзін  Әбілқайыр 
бөліп жіберді. 

28 
Әдеби KZ 
 
—  Сонымен  бұл  күйге  біз  қалай  жеттік,  Бұқар  аға?  —  деді  бұрын  басталған 
әңгімені  қайта  сабақтап.  —  Қасым  ханнан  кейін  халықтың  басын  қосып,  бір 
шаңырақтың астына жинайтын ұл тумағаны ма?.. 
 
Бұқар жырау ойлана жауап берді. 
 
— Неге тумасын, талай ұл туды ғой... Бірақ ел басын біріктіру оңай ма... Қасым 
хан кезінде де Ақ Ордаға Ноғайлы елі, Жетісу бойы тегіс кірмеген-ді. Сыр бойының 
қалалары  біресе  Мұхамед-Шайбани  ордасына,  біресе  қазақ  еліне  алма-кезек 
ауысып,  ел  арасы  талан-тараж  болуы  біткен  бе?..  Амал  не,  есіл  ерлер  арманына 
жете алмай кетті ғой. 
 
— Ел бірлігі үшін жанын құрбан етіп кім шықты? 
 
— Халықтың өзі. 
 
— Халық қашан да бар ғой. Хандардан кімді атар едіңіз? 
 
— Хақназар, Тәуекел... 
 
—  Хақназар  туралы  әркім  әр  түрлі  айтады.  Анығын  өзіңізден  бір  естиін  деп 
едім, — деді Әбілқайыр. — Сол аталарымыз жайында сөз қозғай отырыңыз. 
 
«Ораз құлдың айыбын қалай жеңілдетемін» деп отырған Бұқар жырау бірден 
келісе кетті. 
 
—  Онда  тыңдай  бер.  Хақназардың  түбіне  жеткен  баяғы  алауыздық  пен 
Шайбани тұқымы Абдолла болатын... 
 
Қараша үйде отырғандардың көз алдында жырау әңгімесі ғажайып суреттерге 
айналып, тізбектеліп өте бастады... 
 
—  Жалғанда  өкініштен  ауыр  қасірет  бар  ма  екен?  Күшің  жетпей,  жаудан 
жеңілсең,  —  бұл  өлім.  Күшің  жете  тұрып  жауыңды  босатып  жіберсең  —  бұл 
жомарттық.  Ал  артынан  сол  жауыңнан  қастық  көрсең  —  бұл  өкініш.  Өлімнен  де 
ауыр өкініш! — деп бастады жырау әңгімесін... 
 
Он  екі  қанат  ақ  боз  үйді  басына  көтерген  қыз-бозбаланың  ду-ду  сөздері  де, 
дүркін-дүркін  күлкісі  де  Хақназар  ханның  көңілін  бөлер  емес.  Оң  тізесін  баса 
шынтақтай  отырған  кіші  балдызы,  ақ  тотыдай  сыланған  ерке-шора  Ақбаланың 
сыбырлай айтқан әзілі де құлағына кірер емес. Тек босағада тұрған кісі бойындай 

29 
Әдеби KZ 
құмыраға  оқта-текте  көзі  түсіп  кетеді  де,  ондағы  кестелі  көне  нақылды  ойлана 
оқиды. 
 
«Бұл құмыраға алтын құяр болар, 
Бұл құмыраға күміс салар болар. 
Бұл құмыраға шарап құяр болар, 
Бұл құмыраға көздің жасы толар...» 
 
 
— Хан жезде, — деп Ақбала кенет Хақназардың қара санынан бұрай шымшып 
алды. — Тіпті езу тартып, тіл қатар емессіз, нағыз Күлмес хан өзіңіз болдыңыз ғой. 
 
Сан  еті  ду  ете  түссе  де,  қыздың  сөзі  бәрібір  құлағына  кірмеді.  Балдыздың 
бұдан  да  қияңқы  еркелікке  хақы  бар...  Хақназар  сол  қолымен  жас  сұлудың 
мықынынан  қытықтай  сәл  өзіне  тартты,  бірақ  өзегі  өртеніп,  бар  ойы  осыдан  бие 
сауымы бұрын келген шабарман хабарынан ұзай алмады. 
 
Ақбала тағы да сыңғырлай күлді. 
 
—  Жауға  шапқанда  жолбарыстай  батыл  деуші  еді,  әлде  Сарайшықтың  қыз-
қырқынынан жүрексініп отырсыз ба? Жүрексінбеңіз... Кісі жейтін әдетіміз жоқ... 
 
Қыз сөзін енді ғана еміс-еміс естіді. Енді ғана өзінің қай жерде отырғанын есіне 
түсірді. 
 
әлсірей  ыдырап  құлаған  Алтын  орданың  орнына  қазір  Қазан,  Қырым, 
Астрахань  хандықтары  пайда  болған.  Бір  кезде  Батый  хандығының  кіндігі  санал-
ған,  сан  мемлекеттің  сауда  жолдары  түйіскен,  тас  дарбазаларынан  шығыс  пен 
батысқа  хан  әмірлері  тараған  Еділ  өзенінің  бойындағы  Сарай  қаласы  мүлде 
күйреп,  оның  орнына  осы  Сарайшық  шаһары  салынған.  Бір  кезде  бұл  да  Каспий 
теңізі  арқылы  өтіп  келіп,  батыс  пен  шығыс  саудагерлерінің  бас  қосатын    үлкен 
сауда кіндігіне айналып еді. Ал қазір бұл — Жайық жағасындағы Үйшіктен жиырма 
шақырымдай жерде жатқан шағын ғана жай шаһар. 
 
Алтын  Орда  әлсіреп  бітуге  айналғанда,  негізі  Маңғыт  руынан  құрылған 
Ноғайлы  қауымы  сол  Сарайшықты  өзіне  астана  етті.  Ал  қазіргі  кезінде  Ноғайлы 

30 
Әдеби KZ 
хандығының  бір  бөлегі  Астраханьға,  бірі  Қазанға,  бірі  Өзбек  Ордасына, 
қалғандары  Ақ  Ордаға  ауып,  бет-бетімен  ыдырауға  айналған  шағы.  Тек  Ноғайлы 
деген  жалпы  ел  аты  мен  әлі  де  болса  сауда-саттығы  мол  Сарайшық  шаһары 
қалған-ды. 
 
Осы Сарайшық шаһарына екі сана қолмен бұдан бір апта бұрын Ақ Орда ханы 
Хақназар келген. Сонау ит арқасы қияннан қалың әскермен сапар шегуге Ақ Орда 
ханы мәжбүр болған. 
 
Әкесі  Қасым  Әбілқайыр  мен  Ақсақ  Темір  ұрпақтарынан  Сейхұн  дарияның 
төменгі жағы мен Қаратал, Сайрам, Талас, Шу өзендерінің бойын ғана алып қойған 
жоқ,  ол  қазақ  хандығына  Жетісу,  Еділ,  Ақ  Жайық  бойын  да  бағындырмақшы 
болды. 
 
Осы  саясатты  көздеген  Қасым  мен  Астрахань  хандығына  қарай  бейімделе 
түскен Ноғайлы елінің көп жұртын өз шеңберінен босатпаймын деген оймен, 1523 
жылы  Сарайшыққа  келіп,  сондағы  бір  айқаста  қаза  тапқан.  Содан  кейін-ақ  Бұхар 
ханы  Абдолла  мен  Моғолстан  ханы  әбдірашиттің  бірігуі  арқасында    қазақ  жері 
талан-таражға түсті. Көптеген рулар Арқа жеріне қарай ойысты. 
 
Міне,  Хақназар  Ақ  Ордаға  осы  кезде  хан  болды.  Көп  жерін  Бұхара,  Моғол 
хандарының  басып  алғаны  аз  болғандай,  дәл  осының  алдында  ғана  Жәнібектің 
кенжесі Жәдіктен туған Шағай сұлтан Абдолламен тіл тауып, Түркістан уәлиетінің 
күншығыс жағын бөліп алып, Бұхара хандығына қарап кеткен. 
 
Хақназар  Ақ  Ордаға  ие  болғаннан  бері  де  он  бес  жылдай  уақыт  өткен.  Бірақ 
осы  он  бес  жыл  Хақназарға  оңайға  тимеді.  Бөлшектеніп  кеткен  қазақ  хандығын, 
әкесі  Қасымдай,  қайта  біріктіруге  кірісті.  Бұл  істің  сәтті  болуына  бір  себеп  қазақ 
елінің  негізгі  жауы  Қытай  боғдыхандары  өзара  қырылысып,  қазақ  жерін  шабуға 
қолы тимеді. Соны пайдаланып Хақназар қырғыз бен қарақалпақ туыстарды да өз 
туының астына жинай бастады. Нелер қан төгіс шайқас, арпалыс, қырғындар өтті 
халықтың  басынан.  Әсіресе,  Сейхұн  дария  бойындағы  қазақ  шаһарларын 
қайтарып алу, ғаламат ауыр тартыстарға айналды. 

31 
Әдеби KZ 
 
Бұдан бұрын әлсіреп қалған Шайбани ордасы, осы ұрпақтан шыққан Абдолла 
сұлтан  Бұхар  әміршісі  болғаннан  бері  қайтадан  туы  көкке  өрлеп,  күшейе  түскен. 
Бірақ,  Шайбани  ордасының  тым  дәуірлеп  кетуіне  арасындағы  алауыздық  көп 
қырсық  етті.  Алауыздықтың  негізі  —  Ташкент  әміршісі  Бабасұлтан  мен  Абдолла 
арасындағы таластан туған. 
 
Бұл  таласқа  қазақ  хандары  да  жан  сала  кіріскен-ді.  Абдолла  жағында  Шағай, 
Бабасұлтан  жағында  Хақназар.  Абдолла  мен  Бабасұлтанның  таласы,  бір жағынан 
Хақназардың қазақ хандығын күшейтуіне мүмкіндік берсе, екінші жағынан, Шағай 
сұлтанды  өзіне  қарсы  қойып,  бүкіл  қазақ  елін  біріктіруге  үлкен    зиянын  тигізіп 
келді.  
 
Бұның  үстіне  Хақназар  қол  астына  енген  қырғыз,  қарақалпақ  елдерінің 
арасындағы  өзара  тартыс,  дауы  да  Ақ  Орданың  күшеюіне  әжептәуір  кедергі 
болды. Оң қырғызға жататын Сарбағыш, Солты, Бұғы, Саяқ, Черін, жер ыңғайына  
қарай қазақ ханына қосылса, Сол қырғызға кіретін әдігене, Жәдігер, Базыс, Бағыш, 
Түнғатар,  Сары  тәрізді  рулары  біресе  Шығыс  Түркістан  ханы  әбдірашитке,  біресе 
Ақсақ Темір ұрпақтарының жағына шығып, бірігіп ел болуға көп бөгет етті. 
 
Мұндай жағдайда Хақназар ханға біржолата берілген сенімді күш керек болды. 
Бұл  күш  Сырдария  мен  Қаратал  бойларынан  Ұлытау,  Арғынаты  өңірінен,  Көкше 
теңіз, Есіл, Ертіс, Тобыл, Нұра жағаларынан табылды. Бірақ қайтадан күшейіп келе 
жатқан  Мұхамед-Шайбанидың  Ордасына  қарсы  тұруға  бұл  күш  те  аздық  ететін 
еді. Шайбани Ордасына төтеп берер еді-ау, Алтай жақтан Ойрат қолы төнгелі келе 
жатыр.  Оңтүстігінен  Қытай  дүбірі  естіледі.  Ақ  Еділдің  ар  жағында  —  бүгін 
болмасаң ертең тұғырына қонғалы тұрған Россия... 
 
Жоқ, ту-талақай болып әркімнің қолында кетпес үшін жалғыз жол — ел болып 
бірігіп,  Ақ  Орданың  маңына  шоғырлану  керек.  Арқа  мен  Жетісу  өңіріндегі 
рулардың беті бері қарады. Ендігі кезек — әкесі Қасым да жөндеп көндіре алмай 
кеткен Еділ, Жайық өзендерінің арғы-бергі жағындағы көп елді Ақ Ордаға қарату. 
Сонда ғана бұл ел сырт жауларға қаймықпай қарсы тұра алады. 
 
 

32 
Әдеби KZ 
 
 
Осындай  халдегі  Ақ  Орданың  ханы  Хақназар,  Абдолла  мен  Бабасұлтан 
арасындағы  шиеленіскен  тартысты  пайдаланып,  өзіне  аз  тыныс  тауып,  Ноғайлы 
елінің кіндігі — Сарайшық қаласына келіп еді. 
 
Ноғайлы  еліне  аттану  үшін  Хақназар  Сарайшық  шаһарының  түбіндегі  әкесі 
Қасымның зиратына барып құран оқып, басына қайтадан күмбезді мазар салуды 
сылтау  еткен.  Бірақ  сыбырлағанды  құдай  естімей  ме  дегендей,  мұндай  қолдың 
текке келе жатпағанын Еділ, Жайық бойындағы Маңғыт, Алшын, Байұлы, әлімұлы, 
Жағалбайлы  рулары  бірден  сезген.  Бұл  елдердің  қазіргі  бас  көтерер  адамының 
бірі — атақты Шалкиіз жырау, қалың қолмен Хақназар келе жатыр дегенді естіп, 
сойыл  ұстап  қарсы  шықпақ  болған  желөкпе  жігіттерін  басып,    ханды  құрметпен 
қарсы  алуға  кеңес  берген.  Қарт  жыраудың  ақылын  ақсақалдар  да  мақұл  көрді. 
Ақыры, Хақназар ханды жұрт болып шын ықыласпен қарсы алған. 
 
Келесі күні екі жақ келіссөзге кірісті. Шалкиіз жырау қартайған соң Ноғайлының 
түп қазық биі болған Қойсары би толғауын бастап кетті. 
 
—  Ойлай  берсең  —  ой  да  көп,  уайым  да  көп.  Ойнай  берсең  —  ой  да  жоқ, 
уайым  да  жоқ!  —  деп  бастады  сөзін  Алшынның  ақ  саңлағы.  —  Бір  жайлауда 
іргелес,  бір  керуенде  тіркелес  ел  едік,  екі  сана  қол  ертіп  Ноғайлыға  келуіңде, 
Хақназар  хан,  гәп  болар.  Әйткенмен  сөздің  басын  сұрақтан  бастайын.  Кәрі  құлақ 
еміс сөзге де емексиді, әкең Қасым ханның зиратына құран оқып, мазар салғалы 
келген  сыңайың  бар  секілді...  Қасым  хан  саған  әке  болса,  Ноғайлыға  хан  еді, 
мазарының  басындағы  алтын  айына  дақ  түсірмей  отырғанымызды  кеше  көзің  
көрді, — деп Қойсары би ханға әскермен келуінің төркіні басқа-ау деген тұспалды 
бір  аңғартып  өтті  де,  —  иә,  Қасым  алдияр  жігіттің  сырттаны  еді,  маңдайымызға 
сыймады,  қара  жер  оны  да  алды,  —  деп  аз  бөгеліп  отырып,  ар  жағын  тақпақтап 
кетті:  —    Қара  жер  жалғыз  Қасымды  алды  ма?  Өлмесе  қайда  кетті  бұрынғының 
кәрісі.  Жердің  жүзін  жұтса  да  бір  тоймайды,  қара  жердің  талысы.  Өлім  деген  — 
ұзақ жолдың алысы. 
 
Қойсары би тағы да тоқтап, кенет басын көтеріп алды: 

33 
Әдеби KZ 
 
—  Иә,  өткеннің  өкінішін  айтып  өзегіңді  өртегенмен,  алғанын  құдай  қайтарып 
бермес,  бар  үміт  —  алдағы  заманда...  Алдағы  күйді  болжап,  жол  шеккендей 
түрлерің бар, сапарың оң болсын, ағайын! 
 
Сөзді Хақназар ордасының төбе биі — Ақсопы би алды. 
 
— Ну қарағай құласа, орнында қалған шыршасы жапырақ атып гүлденіп, бұтақ 
шығып бүрленіп, қиядан ұшқан қыран құс қонақтап өтпес демеңіз. Айдын шалқар 
суалса, бұлақ болып арқырап, теңіз толып жарқырап, аққу-қаздар үстіне тұрақтап 
өтпес  демеңіз.  Арғымақ  өлсе  құлын  бар,  әкесі  өлсе  ұлы  бар.  Қасым  хан  қаза 
болғанмен,  артында  қалған  Хақназар,  алтын  тұғырға  қонған  ақ  сұңқардай,  әке 
тағына отырды. Ақ Орданың іргесі ыдырап, түндігін дауыл көтеріп, ел басына күн 
туған кезеңде, сол Ақ Орданың шаңырағын құлатпаймын деп, Хақназар оғлан атқа 
қонғанына  міне  он  бес  жыл!  Сол  он  бес  жылдың  ішінде  ыдырауға  айналған  Ақ 
Орданың  іргесін  қайта  бекітті,  құлауға  қалған  шаңырағын  қайта  тіреді...  Бірақ 
арлан  біреу...  —  қасқыр  көп.  Ақ  Орданың  күлін  көкке  ұшырып,  уық-керегесін 
бұтарлай  бөліп  алуға  анталаған  жау  аз  ба?  Өзгені  қойып,  осы  бес-алты  жылдың 
ішінде  Мұхамед-Шайбани  Ордасынан  көз  алартқан  Абдолла  баһадµрдың  өзі  де 
өкпе  тұсына  оқтай  қадалды.  Бір  Әбілқайыр  ұрпағы  емес,  Ақсақ  Темір  әулеті  де 
соған  еруде.  Олар  түгіл  мына  өзімен  қан-жыны  бір  Шағай  сұлтан  да  сонымен 
тілектес болып жүр. 
 
Абдолла  оңай  жау  емес...  Бұған  қарсы  тұру  үшін  ойдағы,  қырдағы  қазақ 
тайпасының бас бірлігі керек. Отыз жылдан бері шалғай қонып, шет жайлап кеткен 
Ноғайлы саңлақтары, сендердің де қайтадан өз үйірлеріңе қосылғандарың абзал. 
Сөйтсек  қана  біз  ен  жайлап,  еркін  көшкен  елдігімізді  сақтаймыз.  Бұхар  мен 
Хиуаның  құлақ  кесті  құлы  болудан  құтыламыз.  Басымыз  да,  қосымыз  да  бір 
болсын,  елдігіміз  бен  белдігімізді  бір  жерден  ойлайық,  бізге  қосылыңдар. 
Сырымыз  да  сыңайымыз  да  осы.  Қолмен  келсек,  қорқытқанымыз  емес,  жауға 
қарсы  қайрат  көрсетер  күшіміз  сендерге  де  көз  қуаныш  болсын  деп  келіп 
отырмыз.  Он  сан  Орманбеттің  Еділ-Жайық  бойында  қалған  ұрпақтары,  ендігі  сөз 
сендерде, — деп Ақсопы би сөзін тамамдады. 

34 
Әдеби KZ 
 
Бұл  баяғы  Ақжол  бидің  Момын  деген  әйелінен  туған  Ақсопы,  Қарасопы, 
Сарысопы,  Арықсопы,  Нәдірсопы  атты  бес  ұлының  үлкені.  Арғынның  аты  шулы 
Қанжығалы, Тобықты руларының ірге атасы. Жасы сексеннен асып кетсе де, әлі ат 
жалын өзі тартып мінетін қуатты қарт. Оның аталы сөзі мен әділетті тоқтамын екі 
жақ бірдей ықыласпен тыңдады. 
 
Қойсары,  Ақсопы  билер  қайтадан  сөйледі.  Алуан-алуан  ойлар,  кесек-кесек 
ұшқыр сөздер айтылды. Бұлардан кейін кезек Төле би, ұрымтал, ұшымды билерге 
берілді. Олардан басқа ділмар, сөзуарлар қызыл тілдерімен сан өрнек тоқыды. Ел 
бірлігін  тілге  тиек  еткен  нелер  әшекейлі  толғаулар  ортаға  салынды.  Бір  мезет 
Хақназар  Ақ  Орданың  басына  төнгелі  тұрған  қилы-қилы  кезеңдер  бар  екенін 
баяндай келіп, Ноғайлының Ақ Ордаға түгел қосылуын талап етті. 
 
Осылай үш күнге созылған шешендер талқысынан кейін, Ақ Орда мен Ноғайлы 
қауымы ел арасын алыстатпайтын бітімге келді. Ноғайлы елі Хақназарға бағынып 
Абдолла  ханның  бетін  қайтарып,  Сыр  бойындағы  қазақ  қалаларын  біржолата  Ақ 
Орда қарамағына алып қалу үшін, осы жаздың өзінде он мың атты әскер бермек 
болған тұжырымға тоқтады. 
 
Мұндайда  ру  бірлігі,  ел  билігі  құр  сөзбен  ғана  бітпейтіндігі  ежелден  белгілі. 
Қазақ  дәстүрі  бойынша  сөз  бірлігін  сүйек  бірлігімен  нығайталық  деп,  Ноғайлы 
қауымы Хақназар ханға қыз бермек болды. Ежелден Жағалбайлы елінің қыздары 
сұңғақ бойлы, алма мойын, оймақ ауыз, көген көз, сұлу келетін. Әсіресе, Қарасай 
байдың  Ақторғын,  Ақбала  атты  қос  аруы  бүкіл  Ноғайлы  еліне  аты  шыққан  әйгілі 
сұлу, асқан көрікті жандар еді. 
 
Билер  құран  ұстап  бітімге  келген  Ноғайлы  елінің  бекзадалары  хан  көңілін 
біржола  өздеріне  қаратуды  ойлап,  елінің  ең  аяулы  сұлуының  бірі  Ақторғынды 
қалыңдыққа ұйғарды. 
 
Хақназар  мен  Ақторғынның  қосылу  тойы  бүгін  таңертең  басталған. 
Күншығысын  қалың  әскер  қаптап,  үрейленіп  қалған  Сарайшық  бір  түнде  түлеп 
шыға келді. Қыз-бозбалалар жаңбыр жуған қызғалдақтай құлпыра қалған. Керуен 
сарайлар,  қала  аулалары  ән-күйлі,  ойын-күлкілі  думанға  толып,  екі  жақтың 

35 
Әдеби KZ 
әскерлері  бейбіт  бәсекеге  шығып,  әр  жерде  сайыс,  күрес,  көкпар,  жамбы  ату 
ойындарына кіріскен. 
 
Қырыққа  таяп  қалған  Хақназардың  түрулі  шайы  шымылдықтың  астында  ақ 
дүрия  көйлек,  оқалы  бешпент  киген,  басында  үкісі  бұлаңдаған,  асыл  тасты 
жағалбайлы шошақ тақиясы бар қалыңдығын көргенде, жүрегі шымыр ете қалды. 
 
Ақторғын десе, ақ торғындай-ақ екен! Екі беті жаңа жауған ақша қардай, ұзын 
кірпіктерін  көтермей,  төмен  қарап  отыр.  Күйеу  жігіттер  кіріп  келгенде,  ханның 
мысы  жеңіп,  шымылдықты  жабуды  ұмытып  кеткен  қыздың  бір  жеңгесі  асыға 
қимылдап, шымылдықты түсіре қойды. 
 
—  Күйеужан,  көрімдігіңді  бермей  жатып,  аққуыма  сонша  сұқтанғаның  не?  — 
деді қыз жеңгесі әзілдей күліп. 
 
Дәл  осы  кезде  күтпеген  жағдай  болды.  Үйге  асып-сасып  үсті-басын  шаң-тозаң 
басқан,  киім  болмысы  Сыр  бойынан  екені  айтпай-ақ  танырлық,  шоқша    сақалды 
біреу кіріп келді. Бет-әлпетінен алыс жолдан арып-ашып жеткені көрініп тұр. 
 
—  Хан  ием,  —  деді  ол  есіктен  аттай  бере  тізесін  бүгіп.  — Оңаша  айтар  жедел 
хабарым бар. 
 
Хан шабарманды енді таныды: 
 
— Ау, Қияқ батырсың ба? 
 
— Иә, тақсыр. 
 
Хақназар  дереу  орнынан  тұрып,  сыртқа  қарай  бет  алды.  Сонау  Қараталда 
қалған Ақ Ордадан шабарман Қияқ қандай хабар әкелді? Оны ханнан басқа ешкім 
сезген  жоқ.  Көп  кешікпей,  ол  үйге  қайта  кірді.  Қияқ  ақ  сабын  болып  көпсіп 
терлеген атын ауыстырып, күншығысқа қарай қайтадан шаба жөнелді. 
 
Үйге  кірген  хан,  серіктерінің  қобалжи  қараған  сұраулы  кескіндеріне  жауап 
бергендей, жайбарақат: 
 
— Жай хабар. Той-думанды бәсеңдетпеңдер! — деді. 
 
әңгіменің дәл осы тұсында Ораз құл сыртқа қазан қарауға шығып кетті. Бұқар 
жырау  ошақтағы  тобылғы  шоғын  сәл  көсеп,  үй  ішіне  жарық  берді  де,  «не  ойлап 

36 

жүктеу/скачать 1,71 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: