Ізденістер, №1 исследования, НƏтижелер 2015 результаты

408 

Толмачев А.О.,  Елешев Р.Е.,  Салықова А.С.

 

МАЛ АЗЫҚТЫҚ МАЙ БҰРШАҚТЫҢ ЕГІС АЙНАЛЫМЫНДАҒЫ ӨНІМДІЛІГІН 

ЖОҒАРЫЛАТУ МАҚСАТЫНДА ТЫҢАЙЫТҚЫШТАР МЕН ХИМИЯНЫҢ ƏСЕРІ 

Мақала  малазықтық  ауыспалы  егістіктегі  майбұршақ  дақылының  өсуіне  əр  түрлі 

химикаттау  құралдары,  соның  ішінде  минералдық  тыңайтқыштар,  МЭРС    жəне  Нитрогин 

биопрепараттарының  əсерін  зерттеуге  арналған.  Майбұршақтың  химиялық  құрамы,  өнімі 

жəне дəнінің сапасы қолданылған тыңайтқыштардың əсерімен өзгеруі көрсетілген. 

Tolmachev A.O.,  Eleshev R.E.,  Salikova A.S. 

THE INFLUENCE OF FERTILIZERSANDOF CHEMICALSON THE PRODUCTIVITY 

OFSOYBEAN IN THE FODDER CROP ROTATION 

         

This article is about of research the effectiveness of the impact of various of chemicals, 

including fertilizers and biological MERS and Nitrogin on the cultivation of soybeans in the fodder 

crop rotation. The data on thechemical composition, yield and qualityof soybean seedsdepending 

on  the appliedfertilizer. 

ƏОЖ 626/627 (075.8) 

Тапанова Е.М., Сейтасанов И.С., Қасымова Н.Н. 

Қазақ ұлттық аграрлық университеті, Алматы  

СУ АЛУ ТОРАПТАРЫНДА ТҰНБАЛАРМЕН КҮРЕСУ ЖОЛДАРЫН ЗЕРТТЕУ ЖƏНЕ СУ 

АЛУ ТОРАБЫНЫҢ ЖАҢА КОНСТРУКЦИЯСЫ  

 Аңдатпа  

 

Бұл мақалада Қазақстан жəне Қырғызстандағы су алу тораптарының конструкциясы 

жəне өзендегі тұнблармен күресу əдістерін зерттеу нəтижелері, сонымен қатар жаңа су алу 

торабының конструкциясы келтірілген. 

 Кілт сөздер: 

су алу торабы, тұнба, тасынды, гидроциклон, құм келте құбыр, канал. 

 Кіріспе 

 Қазіргі таңда өзеннен су алу кезінде тұнбалармен күресу əдістерін зерттеуде өзеннен 

тұнбасыз  тазартылған  су  алу  жəне  оны  магистралды  каналдарға  беруге  мүмкіндік  беретін 

құрылымның  жаңа  конструкциясын  жасау  өзекті  болып  табылады.  Республикада  соңғы 

кездері  суару  жүйелерін  дамыту  жəне  сауармалы  аудандар  көлемін  арттыруға  қол 

жеткізгеніне қарамастан, Қазақстанның оңтүстік өңірлеріндегі суару жүйелерінде бірқатар 

кемшіліктер  орын  алған,  олардың  ішіндегі  негізгі  кемшілік  су  алу  тораптарының  аса  көп 

мөлшерде  тұнбалар  басуы.  Суару  жүйелерін  техникалық  тиімді  жобалау  жəне  олардың 

пайдалану  жүйесін  жетілдіру  мəселелері,  тау  бөктері  мен  жазықтықта  өтетін,  ұзақ  уақыт 

бойы  қолданылған  жəне  түптік  тасындыларды  көп  мөлшерде  тасымалдайтын  өзендерден 

суалу жағдайында күрделілігі арта түседі. Өзендерге тасындылардың көп түсіп, лай басуы 

жүйенің суды пайдалану жоспарын бұзады, ауылшаруашылығы дақылдарының өнімділігін 

төмендетеді жəне бас каналдарды пайдалануда едəуір қиындықтар туғызады. 

Елде  мелиорацияланған  жерлерді  дамытудың  кешенді  көпжылдық  бағдарламасы 

суландыру  мақсаттары  үшін  өзен  ағынын  кеңінен  пайдаланумен  байланысты.  Сұйық 

409 

ағынмен  бірге  суландыру  жүйелеріне  тұнбалар  жəне  қатты  түйіршік  тастар  да  келіп 

түседі. [1] 

Мақалада  осы  мəселені  зерттеп,  суғару  жүйесіндегі  каналдарды  тұнбалар  мен  қатты 

түйіршік  тастардың  түсуінен  қорғау,  егінді  жерлерге  таза  су  беру  жайлы  мəселелер 

қарастырылады. Осы мəселе бойынша бұрынғы жасалған жұмыстарды сараптап жаңа су алу 

торабының конструкциясы жасалды. Конструкцияға өнертабыс ретінде ұсыныс берілді. 

Мəліметтер жəне əдістер 

Таулы өзендерде қолданылатын су алу тораптары алуан түрлі болып келеді. Оларды 

топтастыруға мүмкіндік беретін маңызды белгілерге мыналар жатады: бөгет тұстамасының 

биіктік орналасу жағдайы, өзеннен су алу тəсілі, тасынды реттеу құрылғысының типінің су 

қабылдағышы мен бөгетінің конструкциясы. Соңғы белгісі негізгі болып саналады, себебі 

барлық  су  алу  тораптары  бір-бірінен,  су  қабылдағыштан  түпкі  тасындыларды  алып  кету 

тəсіліне байланысты шаралар кешенімен ерекшеленеді. Осыған орай, су алу тораптарындағы 

тасындылармен күресу əдістері бойынша оларды жеті топқа біріктіруге болады: 

1) кіру табалдырығының биіктігі тұрақты бүйірлік су алу торабы;

2) қалталы - тұндырғышты су алу торабы;

3) көп қабатты су алу торабы;

4) тұнба ұстағыш галереялы бүйірлі су алу торабы;

5) қисықсызықты су жеткізетін науалы су алу торабы ;

6) таулы-торлы тасынды тұтқыш құрылғылы су алу торабы;

7) қисық бағытталған циркуляциялы табалдырықты су алу тораптары. [2]

Каналда су ұсақ фракциялы (қиыршық тас, малта тас, құм) қалдықтардан  тазартылады. 

Каналға түсетін қалдықтар осы жерде салынған ағызу шығыны аз шамада жұмыс жасайтын 

тұндырғыш  (гидравликалық  шаю  жəне  механикалық  тəсілмен  тазалау)  реттегіштер,  тас 

ұстағыштар  жəне  түрлі  конструкциялар  көмегімен  жойылады.  Жоғарыда  қарастырылған 

қалдықтармен күресетін  үш деңгейдің ішіндегі жиі қолданылатыны соңғы екеуі, олар үшін 

қалдықтардан  тазартылған  өзен  ғимараты  мен  каналға  кепілдендірілген  су  жинау  қиын 

тапсырма болып табылады. Сондықтан, қазіргі уақытта каналдардағы қалдықтармен күресу 

үшін көп мөлшерде су алу тораптарының жəне ғимараттың жинақтары анықталып отыр жəне 

ғимаратты  пайдалану  барысында  олардың  едəуір  бөлігінің  айтарлықтай  кемшіліктері 

айқындалады. [3] 

Зерттеу нəтижелері 

Өнертабыс өзендегі бас тоғанның гидротехникалық құрылымдарына жатады жəне су 

түбіндегі  тұнбаларды  қамтып  алып  құрылымның  төменгі  бъефіне  тасымалдау  үшін  жəне 

магистральдық арналарға тазартылған су беру үшін пайдалануға арналған. Тазартылған суды 

магистральды  каналға  беру,  лайлануды  болдырмауға  жəне  циклон  камераны  тұнбалардың 

бітеп  тастауының  алдын  алу,  оның  өнімділігін  арттыру,  қызмет  көрсетуге  кететін 

шығындарды  азайту,  су  алу  торабының  өзіне  осының  артқы  жазықтығы  вертикаль 

орналасқан,  камерамен  жанама  қисық  бойынша  байланысқан  жəне  алдыңғы  еңіс 

жазықтықпен  циклондық  камерамен  байланысқан  тангенстік  кіріс  саңылау  құрайтын 

трапеция тəріздес призма түрінде орындалған, сондай-ақ шығатын жерінде таза су ағызатын 

келте  құбыры,  құм  келте  құбыры  бар,  дөңгелек  қимадағы  тұнбаларды  сепарациялаудың 

циклондық камерасы түрінде орындалғандығының есебінен қол жеткізіледі.  

Жұмыс  істеу  принципі.  Кіріс  қондырғы,  циклондық  камераға  тангенстік  əкелінудің 

арқасында,  циклондық  камерада  судың  ілгерілемелі-бұрандалы  қозғалысының  жасалуына 

мүмкіндік  береді,  бұл  қозғалыс  кезінде  екі  фазалы  ағынның  құрамдас  бөліктерге 

сепарациялануы  жүреді,  мұнда  үлкен  үлес  салмағының  арқасында  механикалық  қоспалар 

(тұнбалар)  циклондық  камераның  қабырғаларына  лақтырылып  тасталады  жəне  спираль 

бойынша  құм  келте  құбырына  жылжиды,  жеңілірек,  тазартылған  сұйықтық  су  ағызатын 

келте құбыр арқылы магистралды каналға беріледі, үйірілген ағын, өзімізге белгілі болып 

отырғанындай, тасымалдау қабілеті бірнеше есе артады, тұнбалардың бөлшектеріне əсер ете 

отырып, бұл тұнбаларға камерада жинақталып қалуға мүмкіндік бермейді, оларды төменгі 

410 

бъефке тасымалдайды. Айналу қабілеті бар қақпа (затвор) арқылы ұсынылып отырған су алу 

торабының жұмысын реттеуге болады.     

 

 

 

 

Түпкі 

торлы 

гидроциклонды су алу торабы құрамына торлары 5 бар жəне осының артқы жазықтығы 7 

вертикаль орналасқан, камерамен жанама сызық бойынша байланысқан жəне алдыңғы еңіс 

жазықтықпен 8 циклондық камерамен 1 байланысқан тангенстік кіріс саңылау 9 құрайтын 

трапеция тəріздес призма 6 түрінде орындалған кіріс құрылымды 4 қосатын цилиндрлік 2 

жəне  конустық 3 бөліктері  бар,  сондай-ақ  шығысында  су  ағызу  патрубогы 10, жəне 

жақтаулары  бар  құм  патрубогын 11 жəне  магистральдық  арнаға    жəне  төменгі  бьефке 

тасымалдаущы құбырлары бар циклондық камера 1 түрінде орындалған.  

Сурет 1.  Су алу торабының жаңа конструкциясы. 

Нəтижелерді сараптау 

Ұсынылып  отырған  конструкция  лабораторияда  зерттелді.  Біз  гидроциклонның 

көлденең жəне тігінен орналасқан жағдайын зерттедік. Гидроциклон көлденең орналасқан 

жағдайда сұйықтықтың кіру арыны жоғарылауы құмды саңылау жəне де ағызу келте құбыры 

арқылы шығынның өсуін зерттеу нəтижесінде анықталды.[4] 

Қорытынды 

1. Қазақстан  жəне  Қырғызстан  өзендерінде  орналасқан  су  алу  тораптары

конструкцияларымен жəне  тұнбалармен күресу туралы мəліметтер жиналды 

2. Жаңа су алу торабының конструкциясына өнертабыс ретінде ұсыныс берілді

3. Ұсынылып отырған су алу торабының конструкциясы магистралды каналдарға таза

су беру жəне тұнбалармен күресу қабілетін бірнеше есе арттырады.  

Əдебиеттер  

1. Технические  отчеты  южных  областных  управлений  оросительных  систем  и

мелиорации водного хозяйства за 1971-1985 г.г. 34 б. 

2. Водозаборные узлы для оросительных систем рек горно-предгорной зоны. Фрунзе –

1990 г, 145 б. 

3. Арыкова  А.И.,  Жулаев  Р.Ж.  Улучшенный  тип  водозабора  с  донно  решетчатый

галереей. Алма-Ата, 1961 г, 68 б. 

4. Абдураманов А. Гидравлика гидроциклонов и гидроциклонных насосных установок.

Тараз, 2011 г, 59 б. 

411 

Тапанова Е.М., Сейтасанов И.С., Касымова Н.Н. 

ИССЛЕДОВАНИЕ ПУТЕЙ БОРЬБЫ С НАНОСАМИ ПРИ ВОДОЗАБОРЕ И  НОВАЯ 

КОНСТРУКЦИЯ ВОДОЗАБОРНОГО ГИДРОУЗЛА   

В  этой  статье  приведены  конструкции  водозаборных  гидроузлов  Киргизстана  и 

Казахстана и исследования способов борьбы с наносами в реках, а также констркция нового 

водозаборного гидроузла. 

Ключевые  слова:  водозаборный  гидроузел,  нанос,  гидроциклон,  песковой  потрубок, 

канал.  

Tapanova E., Seitasanov I., Kasymova N. 

RESEARCH OF WAYS OF FIGHTAGAINTS ALLUVIUMS AT A WATER INTAKE AND 

NEW CONSTRUCTION OF THE WATER INTAKE HYDRO-ELECTRIC STATION 

In this article constructions of water intaking water-engineering systems of Kyrgyzstan and 

Kazakhstan and research of ways of fight against deposits are given in the rivers, and also a 

construction of the new water intaking water-engineering system. 

Key words: water intaking water-engineering system, deposit, hydroclone, peskovy branch 

pipe, channel. 

УДК 634.0.178.66(575.2). 

Тлепбергенов А.К.,  Кентбаев Е.Ж. 

Казахский национальный аграрный университет 

СОСТОЯНИЕ ТУРАНГОВЫХ ЛЕСОВ   БАЛХАШСКОГО РАЙОНА 

АЛМАТИНСКОЙ ОБЛАСТИ 

          Аннотация

  

          В  данной  статье  приводятся  результаты  исследований  состояния  туранговых  лесов 

произрастающих  на  территории  Куртинского  ГУ  по  охране  лесов  и  животного  мира 

Балкашского района Алматинской области. 

          Ключевые  слова:

  тугайные  леса,  туранга,  лесоустройство,  насаждения,  лесные 

культуры. 

Введение 

Казахстан является самой крупной страной в Центральной Азии с площадью 271, 73 

млн.  га,  не  имеющей  выхода  к  морю.  Пустынные  экосистемы  занимают  большую  часть 

страны и охватывают 136,3 млн. га или около 50% территории  страны,  включая  пустыни  в 

Прикаспийской  низменности,  на  полуострове  Мангышлак,  плато  Устюрт,  южное  

Торгайское  плато  и  Казахский  мелкосопочник  (Восточная  Бетпак-Дала  и  Прибалхашье), 

Туранскую  низменность  (Арал),  Кызыл-Кум,  Мойын-Кум,  Алакольскую  впадину  и 

Илийскую  котловину,  предгорья  Северного  Тянь-Шаня,  Алатауские  и  Джунгар-

Тарбагатайские горы на  юге.  Они обеспечивают среду обитания для 151 исчезающих видов 

(из 800 зарегистрированных  в  стране,  второе  по  количеству  видов  место  обитание  после 

лесов); 27 редких  растительных  сообществ  (из 79 редких  растительных  сообществ, 

требующих охраны, что является наиболее крупное по количеству растительное сообщество; 

количество видов в лесах – 22; для 51,4%  всех видов птиц; и для 62,2% всех рептильных 

412 

видов.  Они  по-прежнему  находятся  под  угрозой  потери  среды  обитания  и  деградации,  а 

индекс биоразнообразия в пустынных и полупустынных экосистемах снизился за последние 

10  лет  на 66%. Основной  причиной  такого  положения  является  неустойчивое  ведение 

сельского и лесного хозяйства и активное использование природных  ресурсов [3]. 

Настоящая  статья  составлена  на  основе  анализа  оценки  современного  состояния 

лесного  фонда,  а  также  обзора  их  воздействия  и  угрозы  для  устойчивого  использования 

лесных ресурсов  Балхашского района Алматинской области. 

По данным Бессчетнова П.П. три вида туранги произрастают в пределах Казахстана. Из 

них: 

1. Туранга разнолистный-Populus diversifolia Schrenk с негустой раскидостой кроной,

достигает высоты 11-16 метров. В литературе описаны находки старых деревьев туранги до 

30-38 м высотой (Скупченко,1950; Ратьковский,1948). Большинство деревьев имеют хорошо 

выраженный  ствол.  Диаметр  ствола  в  среднем 35-45 см,  у  наиболее  старых  экземпляров 

достигает до 90-100 см. Цветет в конце апреля до распускания листьев. Время созревания 

семян колеблется от 90 до 100 дней. Вид с сокращающимся ареалом [1]. 

2. Туранга сизолистный-Populus pruinosa дерево несколько меньшей величины обычно

9-10 м высоты с искривлением ствола и развесистой шатровидной кроной. По сравнению с 

турангой разнолистной цветет на 6-10 дней раньше, семена тоже созревают раньше. Данный 

вид занесен в красную книгу Казахстана [1]. 

3. Туранга  Литвинова - Populus Litvinoviana очень  схож  с  турангой  разнолистной,

отличается от нее более широкими зелеными листьями цветет как и т. разнолистная, в конце 

апреля, семена созревают в июле [1]. 

Среди  других  древесных  пород  туранговые  тополя  выделяются  высокой  соле-

засухоустойчивостью.  Они  хорошо  переносят  поверхностное  засоление.  Хорошая 

водообеспеченность туранговых тополей обусловливает высокий уровень транспирации, за 

счет чего они успешно переносят сухость воздуха. Молодые побеги в течение лета никогда 

не завядают [1]. 

С  наступлением  знойного  периода  в  наиболее  сухих  местообитаниях  туранговые 

тополя  сбрасывают  часть  листвы,  что  способствует  более  экономному  расходу  влаги. 

Корневая система туранги хорошо развита, имеет двойное ветвление. В верхних слоях почвы 

образуются  длинные  горизонтальные  корни,  распространяющиеся  на  расстояние 20-30 м. 

Вглубь идет стержневой корень, который вторично разветвляется на уровне грунтовых вод, 

не  проникая  в  водоносный  слой.  При  засыпании  песком  быстро  развивает  придаточные 

корни[1]. 

В  естественных  условиях  туранговые  тополя  хорошо  размножаются  вегетативным 

путем-корневыми отпрысками. Корневые отпрыски появляются на горизонтальных корнях 

материнского дерева на глубине 30-40 см. Сначала появляются подземные, а на второй год - 

надземные побеги. В первый год корневые отпрыски живут за счет материнского растения, 

а самостоятельную корневую систему образуют на 3-4 год [1]. 

Активная  деятельность  человека  на  площадях  занятыми    тугайными  лесами, 

чрезмерный  выпас  скота  привело  к  тому,  что  площади  занятые  туранговиками  начали 

сокращаться. Отсутствие рубок ухода за лесом, привело к тому, что эти леса  повсеместно 

захламлены  валежником,  сухими  отмершими  деревьями.  Такое  большое  количество 

горючего материала приводит к тому, что тугаи горят весной, летом и осенью. Уничтожая 

подрост  и  молодняк,  пожары  нарушают  формирующиеся  или  уже  сформировавшиеся 

лесорастительные  группировки  и    на  несколько  лет  замедляют  ход  естественного 

возобновления.  При  сильном  повреждении  ствола  огнем,  особенно  корневой  шейки, 

порослевая  способность  деревьев  утрачивается  и  на  таких  участках  может  произойти 

нежелательная смена туранговых насаждений на кустарниковую растительность [2]. 

Кроме того естественному возобновлению туранги мешают выпас скота. Скот поедает 

порослевые  всходы  и  однолетние    побеги  полностью.  При  систематическом  поедании 

413 

однолетних  побегов  в  течение  трех-четырех  вегетационных  периодов  порослевая 

способность туранги утрачивается и возобновление прекращается [2]. 

Результаты исследований 

Выезд в Куртинское ГУ по охране лесов и животного мира был  осуществлен в сентябре 

месяце 2014 года.  Контора  Куртинского  ГУ  находится  в  п. «Желторангы»  на  расстоянии 

100,0 км от райцентра «Баканас». 

Общая  площадь  ГУ  составляет 367567,0 га,  из  них  лесные  культуры  составляют 

1545,0га, несомкнувшиеся лесные культуры 235,0 га. Площадь  туранги,  произрастающей на 

территории Куртинского ГУ составляет по данным учета лесного фонда на 01.01.2014 года 

1693,0  га.  По  плану  лесонасаждений  были  определены  участки  для  определения 

фактического состояния [4]. 

Первый    участок  «Желторангы»  находится  в  непосредственной  близости  с 

одноименным  поселком,  в  квартале 30 выделе 16 и 33 Таукумского  лесничества.  Данные 

выдела разделены на два из-за того, что по выделу проходит условный знак защитных полос 

вдоль автомобильных дорог. 

На  данном  участке  был  произведен  полный  перечет  деревьев.  Количество  деревьев 

составило 303,0 штуки.  Диаметр  самого  тонкого  дерева 18,0см,  а  высота 14,0м.  Диаметр 

самого  толстого  дерева 1,0м.  высота 18,0 метров.  Характеристика  насаждения:  средний 

диаметр 42,0см,  средняя  высота 16,0 м.  Полнота  насаждений  составляет 0,3.Площадь 16 

выдела -1,5 га, а 33 выдела -4,4 га. Итого общая площадь туранги составляет 5,9 га. 

Высота  деревьев  измерялась  прибором "Suonto", диаметр  измерялся  мерной  вилкой, 

площадь  выдела  определялась  с  помощью GPSG armin-62S, полнота  с  помощью  призмы 

Анучина (Рисунок 1). 

Рисунок 1. Замер деревьев. 

Насаждение  на  этом  участке  сильно  расстроенное,  санитарное  состояние 

неудовлетворительное,  много  усыхающих  деревьев.  В  подлеске  единично  встречается 

гребенщик  и  саксаул.  Травяной  покров  и  подрост  отсутствует.  Это  связано  с 

нерегулируемым и чрезмерным выпасом скота, так как выдел находится рядом с поселком. 

В  жаркие  летние  дни  скот  находится  в  тени  насаждений  туранги.  Несмотря  на  близкое 

расположение  конторы  ГУ  (и  рядом  проходит  единственная  автомобильная  дорога)  в 

насаждении имеются сожженные деревья туранги и места костров. В выделе много сухостоя 

и захламленности (Рисунок 2). 

414 

Рисунок 2. Сожженное дерево туранги и место костра. 

Второй участок – это урочище «Караторангыл» находится в Акжарском лесничестве кв 

67 выдела 7,8,9,10, общая площадь -69,0 га. Рядом находится еще один выдел туранги общей 

площадью-378,0 га в кв №80 выдел-2. Данное урочище находится в 18 км от села Акжар. 

Насаждения  туранги  в  №80  квартале  были  отнесены  к  генетическому  резервату 

"Алматинским  лесным  селекционным  центром",  согласно  Правилам  выявления,  создания, 

аттестации  и  учета  объектов  селекционно-генетического  назначения  на  участках 

государственного лесного фонда в 2005 году, номер по реестру №3. 

Все насаждения пройдены сильными пожарами. В книге учета пожаров Куртинского 

ГУ этот  пожар  незарегистрирован. Согласно  учета  пожаров 20.07.07г. пожар  произошел 

на выделе №6, кв 67 сгоревшая порода лох общей площадью 32,0 га, поврежденная древесина 

123м³.  Однако  эти  данные  не  соответствует  действительности.  Так  как  это  урочище 

полностью сгорело. В данное время естественное возобновление туранги идет очень хорошо 

(Рисунок 3). Высота подроста 2-2,5 м, средней густоты [5]. 

Рисунок 3. Подрост туранги после пожара и неубранный сухостой. 

Пройденная  пожарами  площадь  неочищена  от  горельников,сильно  захламлена  (не 

проводилась сплошная санитарная рубка или проведена не на должном уровне). В молодняке 

туранги очень много сухостоя. Если сейчас их убирать, то можно уничтожить весь подрост. 

Кроме этого недалеко от этого урочища имеется фазенда с частным подворьем. Уже имеются 

следы повреждения и вытаптывания  подроста туранги домашними животными (Рисунок 4). 

415 

Рисунок 4. Пастьба скота в туранговых лесах. 

В данном участке имеются уцелевшие от пожара единичные деревья туранги высотой 

18-21,0  метров,  диаметром 40-80 см.  Следов  усыхания  на  этих  деревьях  не  наблюдается 

(Рисунок 5). 

Рисунок 5. Уцелевшая после  пожара единичная туранга. 

жүктеу/скачать 8,44 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: