абсолютті болып саналатындығы сондықтан емес пе екен?

лады,  ал,  шынтуайтында,  қалыпты  жағдайда  тура  осыган 

қарама-қарсылықты жагдай ерек,  шетін жайт болып табы- 

луы тиіс.  Бұған  қоса,  бүгінде жиі бір ғана адам,  қүдды,  ол 

өзінің  қабілеттерін  өз  қалауынша  алмастыра  алатындай, 

бірінен  соң  бірі  мүлде  өр  алуан  функцияларды  атқарады. 

Шегіне жеткен “арнайы мамандандырушылық” дәуірінде бүл 

оғаш көрінуі тиіс еді,  алайда,  бүл саясат саласында,  әсіресе, 

жиі кездесетін жайт.  Былайша аталатьш мамандардың кәсіби 

мағлүматтылығы кобіне таза алдамшы болып табылатынды- 

іына немесе, берісі, аса тар шеңбермен шектелгендігіне қара- 

мастан,  өйтсе де,  адамдардьщ копшілігі  сол  кәсіби  мағлү- 

маттылық дегенге сенеді.  Бүл жагдайда сауал қойган жөн, 

неліктен мамандардьщ мағлүматтылығьша деген бүндай сенім 

саясаткерлерге  жүрмейді  жөне  де,  неліктен  оның  мүлдем 

жоқтығы оларға келгенде мансап жолдарындағы тосқауыл 

қызметін атқармайды? Байыппен пайымдар болсак, бүның, 

тегінде, таңқаларлық ештеңесі жоқ болып шығады,  себебі, 

бүл жерде мәселе демократиялық түжырымдаманың табиги 

нәтижесінде  жатыр,  оган  сәйкес  билік  төменнен  келіп, 

көпшілікке  негізделуі копшілікген тамыр тартуы тиіс,  бүл 

кәсіби маглүматтылық  атаулыны жоққа шыгаратындыгы- 

мен ыңгайлы, өйткені, шындаса оның (кәсіби маглүматты- 

лықтың)  бойында оны табиги түрде азшылықтың игілігіне 

айналдыратын  дәйім,  ең  болмаганда,  шамалы  басымдық 

элементі болады.

Бүнда, бір жагынан, демократиялық идеяның негізінде 

жатқан  бірқатар  софизмдерді ашып,  екінші жагынан,  бүл 

идеяның түтастай  қазіргі  замангы дүниетаныммен  байла- 

нысын корсеткен жон.  Біздің ой-толганыстарымыз бен бер­

ген багаларымыздың негізінде жатқан  өз жеке көзқарасы- 

мыздың қандай да болмасын партиялылықтан жогары жэне 

өзекті саяси пікірталастарга тікелей қатысы жоқ екендігін 

арнайы баса корсетудің қажеті шамалы болар.  Біз тек қана 

өлдебір қүбылыстарга түгыр болган негіздемелерді аса ай- 

қындылықпен аңгаруга  үмтылып,  кез келген баска да  та- 

қырыпты қалай қарастырган болар  едік, дәл солай берілген 

мәселелерді де жете әділ қарастырамыз.  Іс жүзінде алганда, 

қазіргі замангы адамдарга осыншалық тон  күллі демокра- 

тиялық алдамшы ой-киялдар біржола жөне  мәңгіге  сейілтілуі 

үшін, дөл осындай  әділ  және  алалаусыз қарастырушылық 

аса қажет. Демократия идеясы жагдайында біз тагы да “илан-

85

дырушылықпен” бетпе-бет кезігеміз,  ол өзінің біз біраз ж о­

гарыда  соз  еткен  формасындай-ақ,  бүл  жерде  де  айқын 

көрінеді.  Әлдебір еенім  қарапайым  ғана  иландырушылық- 

тың  нәтижиесі ретінде  танылғанда және  ол  иландырушы- 

лықтың эсер ету механизмі айқындалған кезде, оның өзі  та- 

бан  астында  күшін  жояды:  бүндай  бар  болғаны  әлдебір 

айрықша жекелік жеке  бастық  пікірлердің  көрінісі  бол- 

ғандығынан, ешқашан  ешкімге  ештеңе  дәлелдемейтін  сен- 

тименталды  декламациялар  мен партиялық жарыссөздерден 

гөрі, мөселелерде алалаусыз жөне “объективті”  (бүгінде  кейбір 

неміс философтарының  арнаулы терминологиясының ізін 

ала осылай айту сен болған)  зерттеу әлдеқайда коп тиімді.

Демократияға карсы ең батыл дәйектерді былайша жет- 

кізуге  болады: жоғарғы  томенгіден келіп  шыға  алмайды, 

себебі,  аздан копті, ал минустан плюсті шығару мүмкін  емес. 

Бүл  абсолютгі  математикалық ақиқат, оны  терістеу, тіптен, 

мағынасыз.  Бір айта  кетерлігі,  басқа  салаға  қолданымды 

дел осындай дәлелді материализмге карсы қолдануға бола­

ды.  Жене бүлайша  демократияны  материализммен жуык- 

татуда  ешқандай күштеу  жоқ,  ойткені,  олар,  бір қараған- 

дағьщай емес, озара әлдеқайда тығыз байланысты. Өз  билігін 

кімге де болсын сеніп бере қоярдай халықта билік жоқ деген 

шыныдай анық соз болып табылады.  Шынайы билік қашан 

да жогарыдан келеді,  міне, дел осы себептен де,  ол тек әлеу- 

меттік орістен биік түрғанның мақүлдауынан,  яғни,  рухани 

билікгің мақүлдауынан ғана ресмилене алады.  Олай болма- 

ған жағдайда біз  бар  болған жоғары принциптің болмауы- 

нан  ақтауы жоқ жене  жер-жерде тек қана хаос  пен  бүлін- 

шілік  себетін  билікке  еліктеушілікпен  бетпе-бет  келеміз. 

Шынайы  иерархиялық  рет-жосықтың  бүзылуы  мерзімдік 

билік рухани  биліктен  босанып  шыгуға  немесе,  тіпті,  оны 

қавдайда бір айрықша саяси мақсатгарға жету ниетімен озіне 

бағындыруға  үмтылған  кезден-ақ  басталады.  Бүл узурпа- 

цияның  бастапқы  формасы  болып  табылып,  оның барша 

қалған формаларына жол ашады. Берілген жай-күйдің  тпьтн- 

дығын француз монархиясының үлгісімен оңай корсетіп бе­

руге  болады,  ол  —  француз  монархиясы  —  XIV-ғасырдан 

бастап,  онысын  озі де  аңғарма,  өз  кезегінде,  оның  озін де 

жойған  Тоңкерісті  дайындаумен  болды.  Басқа  бір  түста

8 6

біз бұны егжей-тегжейлі түсіндіреміз,  ал, дәл осы сәтге бүл 

фактіні жай ғана еске салумен шектелеміз'.

Егер  “демократия”  сөзінің астарында халыктың толық- 

тай өзін-өзі басқарушылығын, халықтың өз үстінен өзі бас- 

қаруын түсінетін болсақ, онда бүл еш мүмкін емес нөрсені, 

болымсыздықты білдіреді деген сөз жене не біздің заманы- 

мызда, не қашан да болмасын басқа кезде еш болымды мән- 

мағынаға ие болмақ емес. Сөздер гипнозына берілмеген жөн: 

бір гана адамдардьщ бір мезгілде және тендей дәрежеде өрі 

басқарушы,  әрі басқарылушылар бола алатындығы туралы 

үғым-түсінік таза қайшылықты болып табылады,  өйткені, 

егер  аристотельдік терминдерді  пайдаланатын  болсақ,  бір 

ғана тіршілік иесі бір ғана жағдайда бір мезгілде  “акт” жене 

“потенция” күйінде бола алмайды.  Басқарушы жоне басқа- 

рылушы  арасындагы  арақатынас дел  осы  екі  полюстердің 

болуын қажеттілікпен діттейді: тіршілікте басқарылушылар 

басқарушыларсыз бола алмайды, тіпті, ол басқарушылар заң- 

сыз болса да,  олардың өз жеке бастарының дөмегөйлігінен 

басқа,  билікке ешқандай озге негіздері болмаса да,  бүл со­

лай.  Бірақ,  шын мәнінде қазіргі заманғы дүниені бақылау- 

ында  үстап  отырғандардың  бар  әккі  қулығы  халыктарды 

өздерін  өздері  билейтіндігіне  нандыру  қабілетінде  жатыр. 

Және де,  көңілдеріне оте-моте жағатын болған соң, халық- 

тар бүған ықыластана сенеді,  әрі-беріден соң,  олардың іс- 

тәжірибе жүзінде де, дәл сондай-ақ, теорияда да мүндай іс 

ретінің  болуы  мүлде  мүмкін  еместігіне  көздері  жетердей 

жеткілікті  интеллектуалды  қабілеттері жоқ.  Бүл  алдамшы 

ой-қиялды  қоздатып  отыру  үшін  “жалпыға  бірдей  дауыс 

беру”  ойлап шығарылған:  заң көпшіліктің пікірімен бекіті- 

леді  деп  түспалданады,  бірақ,  бүл  ретте  неге  екенін,  бүл 

пікірді  белгілі бір  арнага  бағыттау немесе  мүлдем  өзгертіп 

жіберу оп-оңай екендігі дәйім назардан тыс қалады.  Сөйкес 

иландырулар жүйесінің  көмегімен  бүл  пікірге  қалаған  ба- 

ғыттылықты  дарытуға  болады.  “Пікірлер  фабрикациясы” 

деген  созді  ең  алғаш  кім  қолданғаны  біздің  есімізде  жоқ, 

бірак,  ол берілген жай-күйді ғажап  дол  сипаттайды,  әйтсе 

де,  коғамдағы жағдайды сырттай бақылайтындардың еркінде 

әрқашан бүл үшін қажетгі қүрал-тәсілдер бола бермейтшдііін

1 

Қара:  R.  G uenon  “L,authorite  spirituelle  et  le  pouvoir  tem porel” 

(Аудармашы  сілтемесі).

87

де  қосқан жөн.  Соңғы  айтылган  ескертпе,  неліктен,  тіпті, 

ең жоғары лауазымды саяси қайраткерлердің толық кәсіби 

мағлүматсыздығы  қоғамдағы  іс  жай-күйі  үшін,  дегенмен 

шешуші маңызға ие  еместігін түсінуге  көмектеседі.  Бірақ, 

біз  бүл жерде  “билік механизмі”  деп  аталатынның  әрекет 

ету жүйесін  әшкерелеуді  ниет  етпегендігімізден,  тек қана 

осы саясаткерлердің мағлүматсыздығының өзі,  біз жогары­

да айтқан, демократиялық алдамшы ой-қиялдың беки түсуіне 

қызмет  ететіндігін  атап  отейік.  Бүған  қоса,  косіби  мағлү- 

матсыздық бүндай саясаткерлерге озінің әу бастан копшілік- 

тің  қатарына  жататындай  корінушілігін  бекіте  түсу  үшін, 

қандай да бір  мәселе  бойынша  оз  пікірін  білдіру қажеттігі 

алдында  міндетті  түрде  озінің  толық  мағлүматсыздығын 

андатып алар копшілікпен үқсастығын дәлелдеу үшін қажет, 

ойткені қалың копшілік қажеттілікпен мағлүматсыз адам- 

дардан түрады, ал, бүл осылай болғанда, оз пікірін тақырьшқа 

қатысты шын мәніндегі терең біліміне негіздейтін адамдар 

қашанда шарасыз түрде азшылықта болады.

Сонымен,  біз,  тіпті  копшіліктің  зандарды  озі  бекітуге 

мүмкіндігі барлығы жорамалы да аса терең адасушылық бо ­

лып  табылатындығын  корсеттік.  Тіпті,  егер  бүл  жс рамал 

тек теориялык болып қалып,  ешқандай шындыққа сәйкес- 

пейтін болса да, бәрібір, қалайша бүндай пікір қазіргі заманғы 

дүниетанымда тамыр жібере алғандығын,  қандай тендеи- 

цияларға  септігін  тигізетіндігін  және  қандай  талап-мүқ- 

таждықтарды (ең болмағанда, сырт козге солай көрініп)  қана- 

ғаттандыратындығын  зерттеу қызғылықты.  Берілгең жай- 

күйдің түбегейлі қауқарсыздығы біз атап кеткен аспектіден- 

ақ корінеді:  ақыл-ой қабілетінің жеткіліксіздігінің но[гижесі 

әлде  қарапайым  надандықтың  салдары  болып  табылсын, 

мейлі,  копшіліктің пікірі мағлүматсыздықтың корінісінен 

озге ештеңе бола алмақ емес.  Бүл жерде мысал ретінде “бүқа- 

ралық психологияға”  қатысты кейбір бақылауларды және, 

әсіресе, тобырға бірлескен индивидуумдар арасында туын- 

дайтын менталды реакциялар үжымдық психоз формасында 

корініс  табатындығы  орі  олардың интеллектуалды  сапасы 

тобырда жиналған индивидуумдардың жай ғана орта интел­

лектуалды  деңгейіне  емес,  тіпті,  олардьщ  арасындагы  ең 

томен, орісі тарларьшьщ деңгейіне сәйкесетіндігі сияқты кең 

таралған жайтты келтіруге болады.  Біршама озге контексте, 

сондай-ак,  атап отері, кейбір қазіргі замандағы философтар

демократиялық теорияны гносеологияға енгізуге тырысады 

жөне  көпшіліктің  пікірі  интеллектуалды  өрістің  өзінде  де 

шешуші болуы тиіс деп түжырады.  Бүл ретге “ақиқаттылық 

критерийін” олар, былайша аталатьш, “қоғамдық келісімнен” 

немесе “әмбебап консенсустан” көреді. Тіпті,  егер әлдеқан- 

дай мөселе бойынша адамдардьщ барлығы белгілі бір келі- 

сімге келеді деп үйгарган күнде де,  бүл әлі мүндай келісім 

ненің де болмасын ақиқаттығын дәлелдейді дегенді, тіптен, 

білдірмесе керек-ті.  Бүған қоса,  егер мүндай козқарас-пікір- 

лер біртүтастығы шынымен бар болса да (әйтсе де, бүл адам 

нанғысыз дерлік нәрсе, ойткені, нақты мәселе-сауал қандай 

болмасын,  бүл түрғыда мүлде ешқандай пікірі жоқ немесе 

еншейін  ешқашан  ол  туралы  ой  толғап  кормеген  адамдар 

қашан да табылады),  оның ақиқаттығын іс жүзінде  тексеру 

мүмкін емес,  содан да оның баламалылығының айғағы һәм 

белгісі  болып  бар  болғаны  сол  копшіліктің,  бірақ,  нақты 

копшіліктің,  яғни, кеңістік пен уақытта қажеггілікпен шек- 

телген, әлдебір топқа жататын копшіліктің келісімі қалады. 

Бүл салада осы іспетті теориялардың шынайы интеллекту­

алды негіздемесінің жоқтығы неғүрлым бүнда сентимент- 

тер  белсенді  түрде  әрекеттендірілген  сайын,  соғүрлым 

корнектірек  бола  түседі  —  олай  болатыны,  дәл  сол  сенти- 

ментгер саяси оріске қатыстының барлығында осыншалық 

маңызды роль  атқарады ғой.  Сентименттер,  яки,  сезімдер 

ықпалы — басқа бір жагдайлар түсында бүл үшін жеткілікті 

интеллектуалды қасиеттерге ие адамдар еш қиындықсыз ба­

рабар түсінетін — белгілі бір заттардың түсінілуіне қомақты 

кедергі болып табылады.  Эмоциялык серпіндер ойға богет 

болады жэне осы жайтгы пайдалану бүкіл саяси манипуля- 

циялардың әдеттегі айла-шарғысы болып табылады.

Дегенмен,  бүдан да тереңірек үңілейік: қазіргі заманғы 

окімет уағыздайтын және сол окіметтер оз билігін ақтаудың 

козі коретін копшілік туралы заңның мәнін қүрайтын не? 

Бүл — материя және түрпайы күш заңы,  физикалық заңға 

барабар  заң:  оған  сәйкес,  оз  салмағы жетелеген  масса  жо- 

лындағының борін басып-жапырып отеді.  Міне,  осы жерде 

біз демократиялық  түжырымдама жоне  материализм  ара­

сындагы  түйісу  нүктесін  андаймыз  ж эне  дәл  осы  түстан 

берілген  түжырымдаманың  қазіргі  замангы  ой-машықта 

осындайлық тамыр жаюының себептерін іздеген жон.  Осы 

түжырымдаманың кесірінен қалыпты ахуал толығымен асты-

89

үстіне төңкеріліп,  іс жүзінде тек материалдық дүниеде ғана 

болатын  көптіктің  басымдығы  орнайды1.  Рухани  дүниеде 

болса,  және  неғүрлым жинақтап  алғанда да,  өмбебап рет- 

жосықта иерархияның басында Біртүтастық түрады, өйткені, 

дәл осы Біртүтастық, Бірлік өу бастағы принцип кейін көптік 

атаулы  содан  келіп  шықпақ2.  Осы  Біртүтастық  принципі 

назардан тыс қалған немесе терістелген бойда-ақ, тек қатаң 

түрде материяға үйлес таза көптік қана қалады.  Бүған қоса, 

жоғарыда масса заңы және салмақ туралы айтқанда,  біз “сал- 

мақ”  үғымын  салыстыру  үшін  қарапайым  мысал  ретінде 

ғана қолданған жоқпыз. Мәселе мынада, физикалық күштер 

саласында, бүл сөздің ең өдеттегі түсінілуінде, салмақ қүлауға 

үмтылыс  пен  сығу тенденциясын  білдіреді,  бүлар дененің 

барған  сайын  шекгелуін және,  бір  мезгілде,  үдайы  үлғаю- 

шы көптілікті діттейді3,  ол  (коптік)  берілген жағдайда үлғая 

түсетін тығыздықпен көрсетілген. Дөл осы тенденция қазіргі 

заманғы дәуірдің сонау басынан адамдык белсенділік фор- 

масын айқындаған. Ж эне айта кетерлігі,  өзінің бір мезгілде 

бөлінуге жөне  шектелуге  қабілеттілігінің арқасында мате­

рия схоластикалық философия тарапынан  “индивидуация 

принципі”  деп  аталған  болатын.  Бүл  біздің  осы  талдауы- 

мыздың тақырыбы және  индивидуализмге  қатысты  жога­

рыда  айтылғанның  барлығын  біріктіре  байланыстыруға 

көмектеседі: демократиялық эгалитарлы тенденция яхуди- 

христиандық  дәстүрде  әу  бастағы  біртүтастықты  бүзған 

“күнәкарлық”  деп  аталатын  “индивидуализация”  тенден-

1

  Бүл  жерде,  ең  болмағанда,  Әулие  Фома  Аквинскийдің  “numerus 

stat  ex  parte  materiae”,  яғни,  “сан  материя жағында  түрады”  деген  сөзін 

еске  алган  жон.

2

  Берілген жагдайда,  басқа да  кездердегідей,  шындықтың бір деңгейі 

мен  екіншісінің арасындагы  аналогия  қатаң түрде  кері  болып  табылады.

3

  Бүл  тенденцияны  индуизм  доктринасы  “тамас”  деп  атап,  надан- 

дық пен қарангылықпен тендестіреді.  Кері аналогия қажеттілігіне  катыс­

ты  жогарыда  айтылган  сөз  бүл  жерде  де  қолданыла  алады,  ойткені, 

сыгу  жэне  конденсация  бүл  жерде  таза  рухани  жэне  интеллектуалды 

рет-жосықтың концентрациясына тура қарама-карсы,  ал,  — ол  концен- 

трацияга,  оз  кезегінде,  бүл  қандайлық  огаш  көрінбесін,  коптік  өрісінде 

корреляты ретінде боліну жэне дисперсия (шашырау)  бар. Дэл  осы жайт 

эгалитарлы  түжырымдаманы  іске  асыру  барысында  қол  жеткізілетін 

униформалылыққа,  яғни,  барлыгын  төменде,  томенгі  деңгей  бойын­

ша  бірыңгай  етіп  тегістеуге  де  қатысты,  бүндай  бір  тегістеу,  теңестіру 

ақиқи  жогаргы  жэне  принципті  біртүтастыққа  тура  қарама-қарсылык- 

ты  болып  табылады.

90

циясына барабар4.  Өзінің принципінен,  бастауынан  бөлек 

қарастырылатын жэне  содан да  ендігі  біртүтастыққа  кел- 

тірмейтін көптік әлеуметтік салада жалпылык туралы үгым- 

түсініктен көрініс табады, ол жалпылық тек қана оны қүрай- 

тын индивидуумдардың арифметикалық жиынтығы ретінде 

түсініледі. Және түсініліп қана қоймай, іс жүзінде де бүндай 

жалпылық  осыдан  өзге  ештеңе  болып  табыла  алмайды, 

өйткені,  ол  бүл  жагдайда  индивидуалды деңгейден  басым 

келетін ешқандай да принциппен байланысты емес.  Бүндай 

жалпылық заңы болып тек қана көпшілік заңы,  көп санды- 

лық заңы қызмет ете алады өрі осыган,  айналып келгенде, 

демократиялық идея негізделген де.

; 

Бүл  ж ерде  біз  баяндаған  түжырымдардың  барабар 

түсінілмеуі мүмкіндігі жайлы алдын-ала ескерткеніміз жөн: 

қазіргі замангы индивидуализм туралы айтқанымызда,  біз 

оның тек қана дерлік интеллектуалды өрістегі көрінімдерін 

талдаган  едік,  содан  да  бәзбіреулерде  әлеуметтік  өрісте  іс 

!  жайы  біршама  озгеше деген  эсер  қалыптасуы  кәдік.  Шын 

;  мөнінде,  егер  “индивидуализм” терминін оның тар түсінілуі 

жүктеу/скачать 13,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: