М э д е н и м у р а «Мэдени мұра»

мойындайды.  Міне,  неліктен Декартқа дейін  ешқашан ра­

ционализм болмаған, өйткені рационализм айрықша қазіргі 

заманғы және,  басқасынан бұрын,  кез келген индивидуал- 

дылықтан жоғары рет-жосық касиеттерін терістейтін инди- 

видуализммен тығыз байланысты қүбылыс. Батыс адамдары 

интеллектуалды интуицияға катысты мағлүматсыздықта1

 

болып,  оны  терістеуден  танбайынша,  оларда  сөздің толық 

мағынасындағы дәстүр ешқашан болмайды жэне олар ешқа- 

шан да барлығы  осы,  өз түрған  бойында  өзгермейтін және j 

өтпелі  емес  және  дәстүрлік  нормалармен  толық  келісімде | 

жүретін өрекет атаулыға серпін қызметін атқаратын интуи- 

цияға  тікелей  негізделетін  нағыз  Шығыс  өркениеттері 

өкілдерімен өзара түсіністікке жете алмайды.

4-тарау.  САКРАЛЬДІ  ҒЫЛЫМ 

ЖӘНЕ  ҚАРАБАЙЫРЛАНҒАН  ҒЫЛЫМ

Жоғарыда біз дэстүрлі өркениеттерде баршасының негі- 

зінде интеллектуалды интуиция жататынын көрсеттік.  Бас- 

қаша айтқанда, бүндай өркениетгерде ец маңыздысы таза ме- 

тафизикалық доктрина больш табылады, ал, барша қалғандары 

одан не тікелей салдар ретінде, не шындықтьщ өлдебір жеке 

деңгейіне екінші бір қосымша ретінде өрістейді. Бүл әлеуметгік 

институттарға  қатысты  ғана  емес,  сондай-ақ,  ғылымдарға, 

яғни, қатыстық өрісіне жататын және дәстүрлі өркениеттер- 

де абсолютті және принциті білімнің жалғасы немесе бейнесі 

ретінде қарастырылатын білім: формаларына катысты да өділ. 

Осылайша, шынайы иерархия онда барлык жерде жэне бар- 

шасында сақталады. Барлық қатыстықтар, оз кезегінде, тіптен, 

тіршілікте жоқ саналмайды  (бүл ашықтан-ашық тантушы- 

лық болар еді) және қаншалық қажет, соншалық молшерде 

ескеріледі. Алайда, бүл регге ол тиісті орынға қойылады, яғни, 

айрықша екінші дәрежелі әрі бағынынқы әлдене ретінде қарас- 

тырылады. Жэне де, осы қатыстық саласының озінде шын­

дык болымның түрлі дәрежелері бар, олар әлдебір зат жога­

ры Принциптер орісінен қаншалық алыс орналасқандығы- 

мен айқындалады.

Сонымен, ғылымға қатысты бізде түбегейлі түрліше және 

бір-бірімен үйлесімсіз екі қарастыру әдісі,  екі қарама-қар- 

сылықты түжырымдама бар, оларды, сәйкесінше, дәстүрлі 

түжырымдама және айрықша қазіргі заманғы түжырымда-

50

ма деп атауға болады.  Біз қадім заманада жэне Орта гасыр- 

ларда болган жэне Шығыета әлі бүгінде де болуын жалгас- 

тырган, ал, бүндай жайт қазіргі замангы батыстық адамдар­

га көбіне-коп беймәлім болып жатады, -  “дәстүрлі гылым- 

дар” жайында атап откеніміз бар.  Бүған қосарымыз,  өрбір 

дәстүрлі оркениеттің өзінің дәстүрлі ғылымдарының ерек- 

ще түрлері болған және де,  бүл жайт бү жерде біздің, таза 

метафизика жағдайындағыдай, әмбебап принциптер емес, 

олардьщ жеке қолданыстарын қарастырьш отырғанымызбен 

түсіндірілмек.  Бүкіл  берілген  сала  анықтамасы  бойынша 

шарттаетырьшған болып табылатындыктан, әрбір нақты ха- 

лыктың ой-машық ерекшеліктері мен басқа да ерекшелік- 

терімен байланысты нақты жагдайлардың күллі жиынты- 

ғын, ал бүған қоса, сол халық тарихының циклдік кезеңінің 

спецификасын әрдайым есепке алган жон. Жогарыда көр- 

геніміздей, кейде бүл жайттардың түзетілуі үшін белгілі бір 

сыргган араласушылық қажет. Бүндай араласушылық, әйткен- 

мен,  тек сыртқы формаларды ғана  өзгертеді де,  дәстүрдің 

мәнін қозғамайды: метафизикалық доктрина жағдайында тек 

оньщ жеткізілуінің ерекшелікті формасы ғана түрленушілікке 

үшырай алады, бүны оның бір тілден екінші тілге аудары- 

луына балауга болады.  Бул жеткізілу ерекшелігі қандай бол­

масын, жалгыз дара ақиқат болатынындай, тек жалгыз дара 

метафизика барын айтқан жон.  Бірақ,  біз метафизикалық 

принциптердің қосымшалары өрісіне өткенімізде бөрі өзге- 

реді — гылымга, сондай-ақ, әлеуметтік институттарга қатыс- 

тының бөрінде біз ендігі жерде форма көптігі мен көптүр- 

лілігі  дүниесінде  боламыз.  Біртүтас  ақикатты  жеткізудің 

бүл түрліше формалары түрлі дәстүрлі гылымдардың негізін 

қүрайды, тіпт,  егер ол гылымдардың кейбірінің пәні біреу 

болса да солай. Логикгердің сендіруінше, гылым озінің зерт­

теу пәнімен толықтай айқындалады, бірак, бүл шектен тыс 

жадагайландырылган  пікір шындыққа сай емес болып та- 

бьшады. Пэн зерттелетін позицияның өзі, сондай-ақ, гылым- 

ның мэнін айкындауга мейлінше зор ықпал етеді.  Ықтимал 

гылымдардың  санында  шек  жоқ  эрі  бір  гана  пәнді  түрлі 

көзқарас түргысынан зерттейтін гылымдар қайсыбірде сон- 

шалық түрлі эдістерді пайдаланылатыны сондай, шынтуай- 

тында оларды мүлде жекеше категорияларга жіктеу қажет. 

Эсіресе, бүл түрлі оркениеттердің үйлес дэстүрлі гылымда- 

рьіна қатысты, олар, жуықтыгына қарамастан, бір-бірімен

51

арастыры-

барысьін-

үгындьі 

ортақ диі

толықтай теңдесе алмайды, сондықтан да, бір атіумен аталаі 

алмайды.  Бірақ, бір-бірінен алыс, әйтседе, ең ке vri, 

негізііікі 

біртүтас сипатқа ие дәстүрлік ғылымдардан да гөрі, өлшсуоіз 

ары, қазіргі заманғы дүниеде ғьшымдар деп сана / қабылда- 

ньш, түтастай алынған дестүрлі ғылымдар бір-бірщен қашьіқ 

түрады.  Ең үстірт шолуда-ақ, бір ғана зерттеу пәні екі жйғ- 

дайда мүлде түрліше алғышарттар түрғысынан к 

латындығы айқын бола түседі. Ал, жақын талда} 

да мүндай ғылымдар арасында мүлде бірде бір ортақ бслгіні 

табу мүмкін емес. 

'  ’

Бүл  идеяларымызды  бірнеше  мысалмен 

кеткеніміз өте-мөте орынды болмақ.  Мейлінше 

циплина — “физикадан” бастап, оны ертедегі адамдар калай 

түсінгенін жэне оны қазіргі замангы адамдар қалай түсіңе- 

тінін корсетейік.  Біз батыстық дүние шскарасьщда қалсііқ 

та,  бүнда зор айырмашылық бары айқын көрінеДі.  “Физл- 

ка” термині өу бастағы, этимологиялық мағынасыіща созбе- 

сөз  “табиғат туралы  ғылым”  дегенді білдіреді.  Бүл ғылым 

“қалыптасудың” мейлінше ортақ заңдарымен ай]налысадъі, 

себебі,  “қалыптасу” жэне “табиғат” создері — синонимдіф 

жэне  де,  гректер,  оның ішінде,  Аристотель  бүл  ғылымды 

дэл осылай түсінген. Дәл осы шындық болым орісін зерт- 

тейтін неғүрлым кәсіби ғылымдар әлдебір тар салага катыс­

ты қолданудағы физиканың “тармақтанулары” бсільш табы­

лады.  Осыдан-ақ қазіргі заманғы дүниеде “физика” сөзінің 

мағынасы орескел бүрмаланғаны байқалады, себебі, бүгінде 

ол өз кезегінде, сондай-ақ, табигат туралы ғылымдар больіп 

табылатын көптеген басқаларының арасында бір гана жеке 

гылымды  білдіреді.  Бүдан  қазіргі  замангы  гылымга  жалпы 

тән болшектеудің жарқын мысалын көруге болады: талда- 

ғыш ақыл-ой қүлқы тудырган “арнайы салаландыЬушылык” 

өршігені сонша, оның ықпалын кешкен адамдар сндігі жер­

де  озін  алгандагы  бүкіл  табигатпен  түтас  айналысатын 

гылымды елестетуге де қабілетсіз.  Осы арнайы) сіілаланды- 

рушылықпен байланысты белгілі-бір келеңсіздіктер өздеріііе 

жиі назар аудартады, ойткені, ол салдар ретіндеіой-пікірдің 

тарылуына әкеп соқпай қоймайды. Бірақ, тіпті, бүл жайтта 

аңгаргандардың өзі, әйтсе де, оны түтастай меңгеру мүмкін 

болып корінбейтін бэлшекті білім жиынтығы тудлрган ш< - 

расыз  кесел  ретінде  қабылдауга  келіседі.  Бір  жагынан, 

болшекті білімнің эздігінен еш қүндылыгы жокт ыгы жэне

52

соның негізінде калыптасуы тиіс  болған жиынтық  (бүтін) 

білімнен бас тартуды  еш ақтамайтындығы,  себебі,  қатыс- 

ТЫ К 

саламен шектеулі болып қала отырып, жиынтық білім, 

әйткенмен,  қарапайым фактілер  мен детальдарды білуден 

едэуір биік түрғандығы олардың ойларына келмейді. Екінші 

жагынан, коптеген детальдар мен фактілердің басын бірік- 

тірудің  мүмкін  еместігінің  өзі  оларды  жогары  принципке 

сүйеуді барынша каламаушылықтан жөне зерттеу атаулыны 

төменнен һем сырттан бастауға қоярда-қоймай үмтылушы- 

лыктан  келіп  шығатыны,  ал  ғылымға  шын  мәніндегі  ой- 

танымдык қүндылық дарыту үшін бүған тура қарама-қарсы 

едісті пайдалану өбден қажет екендігі олардың назарынан 

тыс қалады.

Егер кадім замангы физиканы қазіргі замангы физика- 

мен,  бірақ,  қазіргі замангы  адамдарга  осы атаумен  белгілі 

ғылым ретінде емес, жаратылыс ғылымдарының күллі жи- 

ынтығы ретінде (қадім замангы физиканың жуық баламасы 

болып табылатыны да дэл осы)  салыстыратын болса, қан- 

шалықты дәрежеде оның бір-бірінен мейлінше қашық түрган 

көптеген салалық гылымдарга болшектеуге үшырагандыгы 

бірден көзге түсер еді. Алайда, бүл тек мөселенің мейлінше 

сыртқьі жагы, содан да, барлық осы жекелеген гылымдарды 

озара біріктіріп,  қадім  замангы  физиканың  әлдебір  шын 

мөніндегі үйлес нүсқасын алуға болады деп сене қоюга бол­

майды. Дүрысында, бүл екі жагдайда айырмашылық, тегінде, 

біз  жогарыда  айтқан  екі  зерттеу тәсілі  арасындагы  терең 

алшақтықта жатыр.  Дәстүрлі зерттеу тәсілі міндетті түрде 

барлық гылымдарды, сол өздері жеке қосымшалары болып 

табылатын, принциптерге  өкеліп тірейді.  Бірақ, дэл осын­

дай принципке сүйенушілікген қазіргі замангы зерттеу тәсілі 

үзілді-кесілді  бас  тартып  отыр.  Аристотель  үшін  физика, 

метафизикага қатысты алганда,  екіншілікті болды,  демек, 

метафизикага тәуелді болып, табигатган жогары түрган жэне 

тек  оньщ  зандарында  бейнеленген  принциптер  табигаты 

орісіне қатысты қолданыс болып табылады. Дэл осыны ор- 

тагасырлык космология турасында да айтуга болар еді. Қазірхі 

замангы зерттеу тәсілі, керісінше, гьшымдардың неден бол­

масын тэуелсіздігін бекіте түсуге, сейтіп, олардьщ аясынан 

шығатынның барлыгын терістеп немесе, ең кемі, сол “аядан 

тысты” “танып-білуге болмайтын” деп жариялап, демек, іс- 

жүзінде онымен санасудан бас тартуга үмтылады.  Мүндай

53

терістеу  оны  позитивизм”  жэне  “агностицизм”  атымен 

жүйеленген теория жүзіне келтіруге тырысушылықтан едәуір 

көп  бүрын  тәжірибеде  болған,  содан  да,  ол  күллі  қазіргі 

заманғы гылымның басталу нүктесі болды деп айтуға болв- 

ды.  Алайда,  тек  19-жүзжылдықта  ғана  адамдар  оздерін|ң 

надандықтарына ашықтан-ашык дандайси бастады  (өз 

“агностик” деп атау өзін ашық түрде “надан” деп жариялаі 

мен  бірдей),  ол  ол  ма,  өздері  үшін  жолы  жабылып,  же' 

алмайтын білімді өзгелердің меңгеруіне мүмкіншілік бермеіі. 

Жөне  бүл  Батыстың  асқына  түскен  интеллектуалды  ке])і 

кеткендігінің тағы бір белгісі еді.

Қазіргі замангы төсілге айрықша тән сипат — гылымды 

оның тәуелсіздігі  кепілі  сылтауымен  қандай да  болмасын 

жогары  принциптерден  толықтай  айыруға  үмтылыс  сол 

гылымды таным түргысынан терең мән атаулы және, тіпті, 

мүдде атаулыдан айырады.  Бүл тек толық тығырыққа, гы 

лымның өрісін тарылтып, түйықтауга алып келуі мүмкін7 

Бүган коса,  осындай гылым өрісіндегі даму атаулы кейбі 

реулердің ойлағанындай, тіптен, білімнің терендеуіне өкел - 

мейді.  Керісінше,  ол таза  үстіртін  болып  калады және  біз 

атап өткен болшектерге ауа жайылушылыққа немесе рабай 

сыз зор, бірақ, өнімсіз талдаушылыкка саяды, ондай талдау 

шылықпен қанша айналысқанмен,  акиқатқа бір қадам да 

жақындатпасы анық. Сондай-ақ, батыстық адамдар, өдетте, 

былайша аталатьш, ғылыммен, тіптен, оның өзі үшін шүғыл- 

данбайды: олардың негізгі мақсаты, кандай төмен деңгейлі 

болмасын, таза білім емес, тек қана практикалық пайдалану 

мүмкіндігі  болып  табылады,  бүған  замандастарымыздың 

гылымды өнеркәсіппен қалай оп-оңай бірлестіре қоятыны- 

на қарап, сондай-ақ, көпшілік арасында таралган инженер-

7 

Осыған  ұқсас  жағдай  әлеуметтік  салада  да  болган,  онда  қазіргі 

замангы  адамдар  уақытша,  зайырлыны  руханидан  ажыратуға  тырыс- 

қан.  Біз  бұл  нэрселер  арасында  айырмашылыктар  жоқ  деуден  аулақ- 

пыз.  Метафизика  мен  дөстүрлі  ғылымдардың  озара  ерекшеленетіні 

тәрізді,  зайырлы  мен  руханидың  омірдің  түрлі  салаларына  жататын- 

дығы  себебінен-ақ  ол  айырмашылықтар  бар  болмақ,  бірақ,  талдау 

одісінің өзіне тән  адасушылығы  сол,  онда  қарапайым  айырма ажырату- 

шылық  пен  абсолютті  айырушылық арасындагы  (дифференциация мен 

сепарация  арасындагы)  монді  шекара  жойылып  кетеді.  Тек  осындай  ай- 

ырушылықтың  (сепарацияның)  салдарынан  уақытша,  зайырлы  билік 

өзінің  күқык  күшін  жоғалтты.  Дэл  осыны  интеллектуалды  деңгейде 

ғылымдар  турасында  да  айтуға  болады.

54

ден катардағы ғылым өкілін жасау әдетіне қарап, көз жеткі- 

зуге 

болатынын қоса айтуымыз қажет. Бірақ, бүл басқа мэ­

селеге 

байланысты болғандықтан, кейініректалдаймыз.

Өзінің өзекті түрінде ғылым тереңдік қана емес, түрақ- 

тылық  атаулыдан  да  айырылды.  Бүдан  бүрынырақ  прин- 

циптермен  бірлескендігінен,  ғылым өзі зерттейтін  пөннің 

қаншалық мүмкіндік бергеніне қарай, солардың озгермес- 

тігіне ортақ болатын. Бүгінде принциптерден ажыраганды- 

ғынан жене боле-жара үдайы өзгермелі дүниемен шүғылдан- 

ғандығынан, ол ендігі жерде оз бойына ешқандай берік ти- 

янақ, ешқандай түрақты негіз таба алмайды. Егер бүрын ол 

абсолютті сенімділікті түғыр етсе, бүгінгі күні ол тек ықти- 

мал әрі жуықтау, таза жорамалды күрылымдармен — кәдімгі 

жеке  ой-киял  жемістерімен  гана  іс  жасауда.  Бүған  қоса, 

қазіргі замангы ғылым өзінің бүрыс жолдарымен жүріп оты­

рып,  өлдебір пунктте ежелгі дәстүрлі ілімдердің доктрина- 

ларымен келісімге келіп жатса да,  бүл келісушілікті қазіргі 

заманғы гылымның сол дәстүрлі ілімдерді қуаттайтынды- 

ғының  белгісі  ретінде  қарастыру  мүлде  теріс  болар  еді, 

өйткені, соңғы аталғандар бүңдай қолдаушылыққа зәру емес. 

Және де бүл бір-бірінен озгеше козқарастарды өзара ымы- 

раластыруға немесе дәстүр түжырымдамалары мен — таяу 

келешекте сенімнен айырылуға барлық себептері бар — таза 

жорамалды  теориялар арасында сәйкестік орнатуға кез кел­

ген әрекеттенушілік мүлде бос өурешілік болып табылады8. 

Қазіргі замангы гылым  аясында кез-келген түжырым таза 

жорамалды болып қалады, ал, дәстүрлі гылымдар постулат- 

тары болса, метафизикалық рет-жосыкты ақиқаттардан ин- 

теллектуалды интуиция комегімен, демек, қатаң әрі бірыңгай 

түрде алынатын шүбәсіз саддарлар ретінде өрістей отырып, 

мүлде басқа, абсолютті анық сипатқа ие болып келеді9.

8

  Дін  деңгейінде  бүндай  ой-ескертпе  қазіргі  заманғы  ғылым  нәти- 

желері  мен  діни  догматтарды  өзара  ымыраластыруға  үмтылушы  белгілі 

бір түрдегі  “апологетикаға” да қатысты  колданыла  алады,  бүл  үмтылыс 

мүлде  бос  эрекет  болып табылады,  бүған  крса,  оны  унемі жаңадан  бас­

тап  отыруға  тура  келеді,  ал,  бүл  озімен  дінді  өзгермелі  және  күбылма- 

лы түжырымдамаларға тәуелді етіп қою зор қаупін экеледі,  ондай тәуел- 

Діліктен  қалыпты  жағдайда  ол  (дін)  мүлде  азат  болуы  тиіс.

9

  Бүған  нақты  мысал  келтіру  оңай:  дәстүрлі  үндістік  космология- 

Дағы  эфир  түжырымдамасы  және  қазіргі  заманғы  физикадағы  дөл  сол 

түжырымдама  арасындағы  таңқаларлык  айырмашылыққа  нүскасақ  та 

Жеткілікті.

55

Экспериментке деген қазіргі замангы қүштарлық тео- 

рияны фактілердің көмегімен дэлелдеуге болады деген қияли 

ойды тудырады,  ал,  шын  мөнісінде  бір  гана  факгілерді  эр 

қилы теориялардың комегімен оңай түсіндіруге болады, тіпті, 

Клод  Бернар,  т.б.  сияқты  эксперименттік  әдіетердің  хае 

жақтаушыларының өздері фактілер тек алдын-ала қүрылып, 

қалыптастырылған үғымдардың көмегімен ғана түсіндіріле 

алатынын, оларсыз мән-мағына атаулыдан, ғылыми қүнды- 

лық  атаулыдан жүрдай  “түрпайы  фактілер”  болып қалуға 

мәжбүр екендігін мойындайды.

Ақыры “экспериментализм” туралы соз қозғаған екенбіз, 

бүл мүмкіндікті осыган байланысты туындайтын бір сауал- 

га жауап беру үшін пайдаланган жон: неліктен эксперимен- 

талды  гылымдар  қандай да  бір  басқа  емес,  дөл  қазіргі  за­

мангы  оркениетге  осыншалық кең дамьщы?  Оның  себебі 

сол, бүл гылымдар сезімдік қабылдау дүниесімен, материя 

әлемімен байланысты, әсіресе, оньщ таза практикалық пай- 

далануына ыңғайлы келеді.  Олардьщ “фактілерге табыну- 

шьшық” деп атауға болатынмен түспа-түс келе жатқан да­

муы  айрықша,  қазіргі  замангы тенденцияларга дәлме-дөл 

сәйкес,  ал,  ілгерідегі  дәуірлерде  солар  үшін  жогары  рет- 

жосықты  білімдерден  бас  тартатындай  дәрежеде  бүндай 

істерге  мүдделілік  болмаған.  Бір  айта  кетерлігі,  тегінде, 

білімнің бір де бір түрі, тіпті, ең томенгісі, өзінен-озі занды 

күші жоқ өлдене ретінде қарастырыла алмайды. Заңсыз бо­

лып табылатыны  -   тек қана негізгі және  принципті білім 

салаларына залал келтірсе, екінші дәрежелі гылым түрлерімен 

шүгылданушылықта шекген шыгу жэне осы екінші дәрежелі 

гылымдардың адам іс-қайраткерлігінің барлық түрін озіне 

бағындырардай  дамуы,  дәл  осы  бүгінде  болып  та  жатыр. 

Теория жүзінде жөне қалыпты оркениетте экспериментал- 

ды әдістерге негізделген, бірақ, солай бола түра, барша езге 

ғылымдар сияқты, принциптермен байланысын сақтаушы 

және,  сондықтан да,  шын  ой-танымдық  қүндылыққа  ие 

ғылымдардың болуын қүптауга болады. Біздің бүган накты 

шын мысалдарды кормейтіндігіміздің себебі сол, онда негізгі 

назар басқа мөселелерге болінеді және, тіпті, егер соз сезімдік 

дүние зерттеулері (шын мәнінде мүддеге сай дәрежеде) ту- 

расында болса да, дөстүр ілімдері оларды озге өдістер  мен 

өзге амал-тәсілдердің көмегімен әлдеқайда сәттірек жүзеге 

асыруға  мүмкіндік береді.

56

Қазіргі дәуірдің сипаттамаларының бірі — бұрынырақта 

мүлде мағынасыз, сондықтанда, оларға адамдардьщ уақыты 

мен күш-куатын шығындау лайық емес саналып, бүтіндей 

лақтырылып тасталып келген барлық нәрселердің пайдала- 

нылуы болып табылатынын жогарыда атап өткенбіз.  Бірақ, 

сол нэрселер де циклдің аяқталуы алдында іске асырылған 

болуы тиіс, себебі, олардьщ да циклдің өзіне салынған бүкіл 

мүмкіндіктер кешені арасында өз орны бар. Соңғы жүзжыл- 

дыктар көлемінде туындаған эксперименталды гылымдар - 

дың да жай-күйі осындай. Ақиқи үғынылудан баяғыда кал­

ган көне ғылымдардың, сөздің толық магынасындағы, “қаң- 

қалары” болып табылатын бірқатар қазіргі замангы ғылым- 

дар бар.  Сол ғылымдардың қүлдырауы кезеңінде олардьщ 

ең томен жактары барша қалғанынан ажыратылып алынды 

да, түрпайы материализацияға үшырап, айрықша қазіргі за­

мангы тенденцияларға  сәйкес  мүлде  басқа  бағыттағы  да- 

муға бастапқы нүкте болып шыга берді.  Ілгерідегі ғылым- 

дармен  қандай да  болмасын  байланысты  жоғалтқан  жаңа 

гылымдар осылайша пайда болып жатгы. Мөселен, астроло­

гия мен алхимияны біртіндеп қазіргі замангы астрономия 

мен  қазіргі  замангы  химияга  үласып  дамыган  гылымдар 

ретінде қарастыру мүлде жон емес, эйткенмен, таза тарихи 

көзқарас түргысынан,  бүнда шындыктың да үлесі бар.  Ол 

шындык  үлесі  бүл  қазіргі  замангы  гылымдар  ілгерідегі 

гылымдардан “эволюция” немесе “прогресс” барысында емес, 

қайта, керісінше, сощыларының күрт кері кеткендігі нәтиже- 

сінде шықкандыгына саяды.  Бүган кеңірек тоқталган жон.

Ең әуелі,  “астрология” жэне “астрономия” сөздеріне өр 

Қилы  магыналар  үстеушілік салыстырмалы  түрде  жуырда 

басталгандыгын  айта  кету  керек.  Ежелгі  гректер  бүл  тер- 

миндердің екеуін де кейінірек  екі гылымның — астрология 

жөне астрономияның зерітеу нысаньша айналган өлдебір түтас 

саланы  атау  үшін  пайдаланган.  Бүл жерде  біз тағы да  ар­

найы салаландыру нәтижесінде туындаган бір ғана гылым­

ды бірнеше болікке болушілікпен кезігеміз, — берілген жаг­

дайда бір гана айырмасы сол, осы гылымның мейлінше ма- 

териалдық жагын танытатын боліктердің бірі тәуелсіз түрде 

Дамып, ал, екіншісі, керісінше, мүлде жогалып кетті.  ИІы- 

нында да, бүгінде ешкім ендігі жерде ежелгі астрология  шын 

Мәнінде  не  болганын  білмейді,  бүл  гылымды  жаңгырту 

әрекеттері әзірше тек үқсатушылықтан әрі аспауда.  Бүгінде

57

бәзбіреулер, тіпті,  астрологияны статистика мен ықтимал- 

дықтарды есептеп шығаруға негізделген, яғни,  Қадім зама- 

на, Ортағасырлық дәуір рухына мүлде төн емес әрі өте-мөте 

жат әдістерді пайдаланатын айрықша қазіргі замангы экс- 

перименталды ғылымға айналдыруға үмтылады.  Енді біреу- 

лері тек “жору өнерін” жаңғыртумен шектелуге даяр, ондай 

бүрынырақта шынында да болған, бірақ, ендігі астрология- 

ның азуы, бүрмалануы, оның қүлдырауы немесе, тәуір де- 

генде,  оның  әдістерінің  ең төмендеген  әрі  ешқандай  сал- 

мақты коңіл  бөлушілікке лайықсыз қолданысы болып та- 

былатын еді (астрологиялық әдістерді бүлайша пайдалану- 

ды мүндай жаратпаушылықты Шығыс өркениетгерінде бүгін 

де көруге болады).

Химияға  катысты жайт,  бәлки,  бүдан да  айшықты  әрі 

ерекше болып табылады. Алхимияға деген қазіргі замангы 

надан  қатынас  астрологияға  катысты  надандықтан  бір де 

кем түспейді. Ақиқи химия мәндік түрғыдан  космология- 

лык жосықты гылым болган, ол, өйтсе де, “макрокосм” және 

“микрокосм” арасында болатын үйлестік принципі бойын­

ша адамдық деңгейге де қолданылган.  Бүган коса, алхимия 

оның  ілімдерін  таза  рухани деңгейге  көшіруге  де  әуелден 

ыңгайлы болды,  сөйтіп,  бүл,  оган одан  бетер  биік мағына 

дарытып, оны мейлінше ерекше әрі жетілген дәстүрлі ғылым- 

дардың бірі еткен еді.  Бүл гылымга титтей де  қатысы жоқ 

қазіргі замангы химия, тіпті де, одан өрістемеген. Химия — 

бүл тек қана алхимияның ыдырап, азғандығының нәтижесі, 

ол қүлдырау тек Орта Ғасырларда символдардьщ ақиқи мәнін 

меңгеруге қабілетсіз, алхимиялық докгриналарды сөзбе-сөз 

қабылдаған  белгілі  бір  галымдардың толық  кәсіби  маглү- 

матсыздыгы салдарьшан басталган. Соз тек материалдық опе- 

рациялар хақында деп үйгарган ол адамдар азды-көп ретсіз 

экспериментшілікпен айналысуга кіріскен. Акиқи алхимиктер 

мысқылдай “суфлерлар”  (“копіртушілер”) немесе “көмірді 

текке жагушылар” деп атаган дөл осындай кейіпкерлер осы 

қазіргі заманғы химиктердің шын мәніндегі ізашарлары бол­

ган. Осылайша, күллі қазіргі замангы ғылым аса коне ғылым- 

дардың қирандыларына, олар жырып тастап, надандар мен 

“қарабайыр мамандардың” қүзырына қалдырган қаңқаларга 

негізделген.  Бүган қосарымыз, былайша аталатын “қазіргі 

замангы  алхимияны  қалпына  келтірушілер”  сонау  Орта 

Ғасырларда басталған сол баяғы бүрмалаушылықты жалгас-

58

жүктеу/скачать 13,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: