М э д е н и м у р а «Мэдени мұра»

бірнеше жүзжылдық бойына қалыпты күрылыс-төртіп қайта 

орнайды.  Оған  Орта  ғасырлар  кезеңі  сәйкес  келеді,  олар 

турасында сол дәуірдің интеллектуалды һәм руханиятын то- 

лыкканды саралауға қабілетсіз замандастарымыздың түсі- 

нігінің бүрыстығы сонша,  оларды бізге классикалық қадім 

заманадан гөрі, жат әрі алыс деп санайды.

Біздің көзқарасымызша, шын мәніндегі Орта ғасыр Үлы 

Карлдың патшалық қүрған заманынан бастап түрлі стадия- 

лардан  өтіп,  каркын  алып,  күні  бүгінге  шейін  жалғасып 

келе жатқан жаңа қүлдыраушылық болған  14-ғасырдың ба­

сына  дейінгі  кезеңці  қамтиды.  Бүл  мезгіл  —  14-ғасыр  — 

айрыкша  қазіргі  заманғы  дағдарыстың  ақиқат  басталуы 

нүктесі  болып  табылады.  Бүл  христиан  дүниесінің  өзінің 

қүлдырай  бастаіан  уакыты,  онымен  мәні  жағынан  Орта 

ғасырлардағы  Батыс  өркениетін  теңдестіруге  болады.  Бір 

мезгілде  дэл  сол  кезде  “үлт”  қалыптастырылуы  мен  орта 

ғасырлық христиандықпен тығыз байланысты феодалдық 

жүйенің  ыдырауы  басталды.  Осылайша,  айрықша  қазіргі 

заманғы кезең, тарихшылардың әдетге санауымен салыстыр- 

ғанда,  2  жүзжылдыққа  дсрлік  кері  шегерілуі  тиіс.  Қайта 

өркендеу жэне Реформация — тек ілгеріде болған қүлдырау- 

шылықтың арқасында ғана мүмкін болған алғашқы нәти- 

желер.  Заттардың қалыпты рет-жосығын қалпына келтіру 

болмақ түгілі, олар, керісінше, Дәстүрлік Рухтан толық ажы- 

раушылықты бекіте түсксн бүрынғьщан да терең күлдырау- 

шылықты нышандады: Қайта өркендеу онерлер мен ғылым- 

дар  саласында,  Реформация  дін  саласының  өзінде  — бүл 

мүндай қүбылыс жоғары дәрежеде табиғатына қарсы сала 

болса да, — осындай ажыраушылықты бойлатты.

Біздің  Қайта  өркендеу  атап жүргеніміз,  баска жагдай­

ларда атап өткеніміздей, тіптен,  кайта өркендеу емес, қайта, 

коптеген заттардың өлімі болды. Өзін грек-рим өркениетіне 

қайта оралу деп корсеткен ол, оның ең үстірт,  беткі жағын 

ғана  алған  болатын,  себебі,  сол  ғана  жазба  дереккөздерде 

көрініс таба алатын еді.  Қандай жағдайда да, бүндай оралу, 

әсте, толымсыз болғандығынан, барып түрған жасанды  әлде- 

не  болып  табылды,  себебі,  тіршілік  рухы  әлдеқашан  коп 

жүзжылдықтар  бүрын  тастап  шыққан  сыртқы  формалар- 

Дьің  орнына  келуін  білдірген  еді.  Орта  ғасырдың дөстүрлі 

гьілымдарына келетін болсақ, әлдебір апат жойып жіберген

23

алыс  оркениеттердің  ғылымдары  сияқты,  бірнеше  соңғы 

көрінімнен кейін шамамен сол уақыт аралығында олар бір- 

жола жоғалып кетті.  Бірақ, бүл жолы олардың орнында со- 

ларға үйлес ештеңе пайда бола қоймады. Сол уақыттан бері 

шынайы интеллектті толықтай терістеуге,  білімді оның ең 

төменгі деңгейлері — Принциппен байланыссыз фактілерді 

эмпирикалық  және  аналитикалық  зерттеп-тануға  өкеп 

тіреушілікке,  шексіз  көп  маңызсыз  детальдарға  шым  ба­

тута, бірін-бірі толассыз талқандаушы негізсіз гипотезалар- 

ды жинақтаушьшыққа жоне тар іс-тәжірибелік қолданым- 

нан өзге ештеңеге әкеле алмайтын  үзіп-жүлған пікірлерге 

негізделген  “қарабайырланған философия”  жоне  “қара- 

байырланған  ғылым”  ғана  омір  сүруде.  Дэл  осы  таза  іс- 

тәжірибелік саладан қазіргі заманғы өркениеттің бірден-бір 

шүбөсіз артықшылығын  іздеген абзал  — бүл тіптен қызы- 

ғарлық артықшылық емес, себебі, істің басқа қырларын кенде 

қалдырып, дәл осы төжірибелік жағын боле-жара күйттеу- 

шілік бүл  оркениетке  айрықша  материалдық  сипат дары- 

тып, оны асылында қүбыжық етіп шығарды.

Сонымен бірге,  Ортағасырлық өркениеттің қандайлық 

карқынмен үмыт болғаны қайран қаларлық.  17-ғасырда-ак 

адамдарда  оның  нендей дәуір  болганы  туралы  еш  түсінік 

болмады, сойтіп, сақталып қалған ортағасырлық жәдігерлер 

олардың коздерінде ешқандай интеллектуалды не, тіпті, эс- 

тетикалық  қүндылық  болып  корінбейтін  еді.  Осының өзі 

сол бір қысқа мезгілдің ішінде қоғамдық сананың қанша- 

лық түбегейлі өзгергендігінің жеткілікті дәлелі болса керек. 

Біз бүл жерде, осындайлық түбірлі өзгерістерге окелгендігі 

соншалық, олар аяқ астынан, өздігінен, шын табиғаты, әсілі, 

жүмбақ болып қалуы тиіс әлдебір бағыттаушы ерік-күштін 

араласуьшсыз болған деп үйғару еш мүмкін емес себептерді — 

шын мәнінде оте күрделі себептерді — зерттеумен айналыс- 

паймыз.  Бүл ретте өте-мөте оғаш жайттар туралы айта кет­

кен жөн: мысалы, тарихтың белгілі бір кезеңінде дәйім бел- 

гілі болып келген нәрселердің жаңа ашылулар түрінде мәш- 

һүрленуі туралы  — тек,  әшейін,  ол білім  (олардың белгілі) 

кең жария  етілмейтін,  себебі,  ондай  жариялылықтың жа- 

ғымсыз салдарлары оның артықшылықтарынан артып кете 

ме, ягни, пайдасынан зияны коп бола ма деген қауіп үнемі

24

сакталып келді6.  Орта ғасырларды ағартушылыққа жаулық, 

надандық пен мәжусилік дөуірі етіп көрсететін миф мүлде 

төтеннен  қүрылған және замандастарымызға зорлықпен 

танылған тарихты айқын бүрмалаушылық қандай да бір ал­

дын-ала жоспарсыз жүзеге асырылған болуы мүмкін екен- 

дігіне де мүлде дерлік сене алмайсың. Алайда, біз бүл мэсе­

леге одан өрі терендемейміз,  себебі, бүл процестер қандай 

жолмен жүрмесін, біздің нағыз мақсатымыз олардың нөти- 

желері қандай болғандығын анықтау болмақ.

Қайта өркендеу дәуірінде танымал болған жөне әуелден 

қазіргі заманғы  оркениеттің бүкіл бағдарламасын  бойына 

сыйдырған  термин  бар:  ол  термин  —  “гуманизм”.  Қайта 

оркендеудің адамдары,  шынында да,  барлығын таза адами 

пропорцияларға әкеп тіреуге, неғүрлым жоғары деңгейлі кез­

келген принциптерді жоққа шығаруға және, бейнелі түрде 

айтқанда, жерді бағындыру сылтауымен Коктен теріс айна- 

луга үмтылды. Солар үлгі түттық деп отырган ежелгі грек­

тер ешқашан, тіпті,  ең ауыр интеллектуалды қүлдырау ке- 

зеңінде  де,  бүл  багытта  тым  арыга  кетпеген.  Олар  үшін 

қазіргі  замангы  гуманизмді  бағдар  түткан  адамдарда  жиі 

болатынындай, айрықша пайдакүнемдік ой-пиғылдар еш­

кашан  шешуші  роль  ойнамаған.  Гуманизм  ақыр  соңында 

қазіргі замангы “лаицизм” дін ықпалынан арылган, зайыр­

лы дүниетанымга айналганның алғашқы формасын таныт- 

қан еді. Дэл сол барлыгын аясы тар мақсат ретіндегі адамға 

әкеп тіреуге үмтылушылыгының арқасында,  қазіргі заман­

гы  өркениет  бірінен  соң  бірі  жүрген  төмендеу  және  кері 

кетушілік жолына түсті де, бүлар адам бойындагы ең томен 

элементтер деңгейіне ден қоюмен және оның ең бір түрпайы, 

дүниелік (заттық) сүраныстарын қанагаттандыруды багдар 

етумен аяқталды, ал, бүл мейлінше алдамшы мақсат болып 

табылады, себебі,  оркениет озі қанагаттандыруга қабілетті 

молшерден әлдеқайда коп жасанды мүқтаждык-талаіггарды 

Үдайы тудырып отырады.

6 

Біз  осындай  жайттардың  ішінен  салдары  ең  ауыр  болған  екі  мы- 

салды 

ғана  еске  саламыз:  бұл,  шынтуайтында,  христиан  эрасына  дейін 

еДоуір 

бұрын  кытайлыктарға  белгілі  болған  кітап  басушылықтың  жал­

ган ойлап 

табылуы  жоне Американын “ресми”  ашылуы  — ол  күрлықпен 

орта 

ғасырлардың  озінде,  бүгінде  қабылданып,  саналып  жүргенінен 

горі, 

мейлінше  тыгыз  байланыс  болган.

25

Қазіргі  заманғы  дүние  өзі  түскен  жолдың  жазмышты 

ақырына  дейін  жете  ме?  Әлде  өзін  барған  сайын  тартып 

бара жатқан қүрдымға қүлағанға дейін-ақ тағы да, тагі грек- 

латын  өркениетінің  күлдырауы  кезеңінде  болғанындай, 

түзетуші күштің араласуы бола ма? Біз жарты жолда тоқтау 

ендігі  жерде  мүмкін  емес  деп  ойлаймыз,  сөйтіп,  дәстүрлі 

доктриналардың  барлық  нүсқауларына  сөйкес,  біз  Кали- 

юганың соңгы,  аяқтаушы  стадиясына,  осы  “түнек ғасыр- 

дың”  аса түнек кезеңіне, диссолюция дәуіріне ендік,  одан 

сүмдық  апат  арқылы  ғана  шығу  мүмкін  болмақ.  Мүндай 

ахуал түсында біз жағдайдың жарым-жартылай түзеліп қана 

қоймай,  оның толық әрі түбірлі жаңаруына зәруміз.  Хаос 

пен бейберекетгіліктің кең таралғаны және шарықтау шегіне 

жеткені  соншалык,  барлық  бүрыннан  белгілі  межелердің 

бәрінен асып түсті. Батыстан бастап, олар бүкіл қалған дүние- 

ге таралуы  каупі  бар.  Біз  бүл  күштердің  салтанаты  өтпелі 

әрі  алдамшы  болып,  үзаққа  бармайтынына  обден  сенімді 

бола  аламыз,  бірақ,  бүгінде оның тегіс  қамтығаны сонша, 

одан осы цикл барысында адамзатгың басына түскен дағда- 

рыстардың ішіндегі ең сүмдығының нышанын көрмеуге бол­

майды.  Эйтпесе,  Үндістанның киелі кітаптарында аталған 

“барлық  касталар  араласып  кететін,  тіпті,  дөстүрлі  әулет 

жоғалатын”  циклдік кезеңге жетіп қойған жоқпыз ба? Дәл 

осы айтылған бүгінде болып жатқанына көз жеткізу үшін, 

Ізгі  Хабар  “азғындық  арамдығы”  атаған  аса  азғандықтың 

белгілерін жер-жерде байқау үшін, айналаға қарасақ, жет- 

кілікті.  Бүндай жағдайдың ауырлығын бағаламауға болмай­

ды.  Оны сондай қалпында, асқақ сеніммен емес, бірақ, аса 

түңіліссіз  де  қарастырған  жөн,  өйткені,  жоғарыда  айтып 

кеткеніміздей, ескі дүниенің акыры бір мезгідде жаңа дүние- 

нің басы болмақ.

Бүл ой-пайымдар бізді мынандай сауалға бастайды: біздікі 

тәріздес  кезендердің  болу  себебі  қандай?  Шындығында, 

өздігінен алынғандағы біздің өмір жағдайларымыз қандай- 

лық қалыптан тыс  көрінбесін,  олар заттардың жалпы рет- 

жосығының — қиыр  шығыс дәстүрі  формуласына  сәйкес, 

бірлі-жарым, қатыстык ретсіздікгер жиынтығынан өзі күра- 

латын  біртүтас  рет-жосықтың  элементі  болып  табылады. 

Біздің дәуіріміз,  қаншалықты  қайғылы  ері  корқынышты 

болмасын,  басқаларымен қатар адамзат дамуының жалпы 

барысындағы өзінің занды орнын иеленуі тиіс және де оның

26

(осы дәуірдің) болары дәстүрлі доктриналарда болжанганды- 

гының өзі-ақ осының жеткілікті айғағы.  Біздің  ілгерілеуші 

материализация қажетгілікпен себеп болған көрінімнің өрбір 

циклшің жалпы тенденциясына қатысты айтқандарымыздың 

барлығы бізге бүндай заттар жайын  сарқа түсіндіріп береді 

жөне қалыпсыздық пен ретсіздік, бір козқарас түрғысынан 

сондай болып корініп, екінші козқарас түрғысынан әмбебап 

әрі мейлінше биік корініп,  белгілі бір және қажетті занды- 

лықтың салдары болып шығатынына козімізді жеткізеді. Бүған 

нақты тоқталмай-ақ, қосарымыз,  кез келген күй озгерісін- 

дегідей, бір циклден екіншісіне оту толық қараңғылықта ғана 

жүре алады.  Бүл бойына коптеген ықтимал косымшаларды 

сыйдырған баска аса маңызды заң, бірақ, дәл осы себептен 

де, оны егжей-тегжейлі талдау бізді зерттеуіміздің негізгі та- 

қырыбынан тым алысқа алып кетуі кәдік7.

Алайда, бүнымен олі біткен жоқ.  Қазіргі замангы кезең 

цикліміздің басталган уақьггьшан бергі күш-қарымын қүрай- 

тын белгілі бір мүмкіндіктердің дамуын қажеттілікпен та- 

нытуы тиіс  және  бүл  мүмкіндіктер  жалпыга  ортақ  иерар- 

хияда қандай томенгі орынга ие болмасын, боле-жармай олар­

дын барлыгы заңдылықты әрі сөйкес рет-жосыкта міндетті 

түрде іске асуы қажет.  Бүл ретте, дәстүрге сәйкес, циклдің 

соңгы фазасы үшін бүрын,  ілгерідегі фазаларда,  маңызсыз 

әрі мәнсіз ретінде лақтырылып тасталганның барлығына деген 

аса қызыгушылық тән. Және де, бүл жай ілгерідегі оркениет- 

тер магынадан айырылган деп жокка шыгарып тастағанмен 

гана омір сүріп отырган дәл осы біздің оркениетімізді тама- 

ша сипаттаса керек. Бүган ақырына дейін коз жеткізу үшін, 

Шыгыста әлі де сақталган озге оркениеттер бүгінде батыс- 

тық гылым мен оның онеркәсіпте қолданылуын қалай бага- 

лайтындыгына қарау жеткілікті.  Бүл білімнің томенгі фор­

малары, жогары деңгейдсгі білім иелеріне кандайлық жүтаң 

корінсе  де,  олар  да  бір  кезде  іске  асуы  тиіс.  Алайда,  бүл 

шынайы интеллектуалдылык жогалган  кезде гана болмақ.

7 

Бүл заң  Елевсиндік мистсрияларда бидай доні символизмімен бсріл- 

ген  еді.  Алхимиктер  оны  “іріп-шіру”  (“путрефакция”)  деп  атап,  “Үлы 

жасаудың”  басын  белгілейтін  nigredo,  кара  түспен  символдады.  Хрис­

тиан  мистиктері  бір  аспектілерінде  алынған  бүл  заңды  “жанның  қара 

түні”  деп,  болмыстың  жоғары  күйлеріне  котерілуші  тіршілік  иесінің 

Рухани дамуына  катысты  колдана,  атаған.  Баска да  үйлес  коптеген  мы- 

салдарды  келтіру  киын  емес

27

Ерте ме, кеш пе, сөздің ең тар мағынасындағы іс-тәжірибелік 

зерттеулер де жасалуы тиіс, бірақ, ондай зертгеулермен тек 

баетапқы  руханият  дәуіріне  толығымен  карама-кайшы 

дөуірде ғана жөне тек материалдық мәселелерге белшееінен 

батқандығы соншалық, ол саладан жоғары жатқанның бар­

лыгы олардың мүдцелерінің сыртында қалатын адамдар ғана 

айналыса  алады.  Олар  материяны  пайдалануға  неғүрлым 

қатты  үмтылған  сайын,  соғүрлым  олардың  қүлына  айна­

лып, өздерін үдеген үстіне үдей түсетін асығыстық пен үдайы 

мақсатсыз өрі мағынасыз мазаеыздыққа, біржола диссолю- 

цияға жетелейтін таза көптікке ыдыраушылыққа душар етеді.

Қазіргі замангы дүниенің жалпы сипаттағы және  мей- 

лінше мәнді түстарындағы шынайы түсіндірмесі осындай, 

бірақ,  бүндай түсіндірме, тіптен, бүл дүниенің ақтауы бо­

лып  табылмайтындығын  ашып  алған  жөн.  Дерт  болмай 

түрмаганмен, одан денсаулық та болып кетпейді. Егер, ақыр 

соңында, зүлымдық жанама түрде мейірімге қызмет етсе де, 

оның  өзі  зүлымдық  болуын  қоймайды.  Біз  бүл  жерде 

“мейірім” және “зүлымдық” сияқты үгымдарды тек барын­

ша  түсінікті  болу үшін  гана  пайдаланып,  ол  сөздерге  еш- 

қандай да ерекше “моральдық” мағына үстемейтіндігімізді 

айта кетейік. Бірлі-жарым ретсіздік, әмбебап рет-жосықтың 

қажетті  элементі  болгандығынан,  қайтсе  де  болуы  керек. 

Алайда,  өзін алганда,  ол — белгілі бір табигат зандарымен 

сәйкестік пайда бола отырып, сөйтсе де, азгандықтың фор- 

маларын танытатын — тажал,  кеміс, қүбыжыққа үқсайтын 

әлдене немесе өздігінен затгардың қалыпты жүрісі тізбегінің 

бір тетігі болганымен, әйтсе де, оғаштық, кемістік, ауытқу- 

шылық болып қалатын апат іспетті әлдене болып табылмақ. 

Қазіргі  замангы  оркениеттің,  тап  озге  де  заттар  сияқты, 

тіршілікте болуының өз себебі бар және де, циклдің соңына 

тэн келешек ахуал орайында,  ол өзі не болуы тиіс,  сол бо­

лып  табылады  өрі  ол  өзіне  белгіленген  мерзімде,  өзіне 

бөлінген аумақта пайда болды деуге болады. Алайда, бүның 

барлыгы оның жиі еркін түсіндірілетін “Азғындық дүниеге 

келуі тиіс, бірақ, кімдер арқылы келсе, солардың соры қай- 

наганы” деген Ізгі Хабар сөзіне сәйкес кесімі айтьшуы ке­

рек екенін жоққа шыгара алмасы анық.

28

2-тарау.  ШЫҒЫС  ПЕН  БАТЫСТЫҢ  ҚАРСЫЛАСТЫҒЫ

Бүгінде  Шығыстың  адамдары  мен  Батыстың адамдары 

арасында,  сөз  жоқ,  терең  алшақтық  бар  жөне  бүл  қазіргі 

заманғы дүниенің өзіне төн ерекшелікгерінің бірі болып та­

былады. Бүл мәселені біз толығырақ басқа жерде қарастыр- 

сақта1, бүл жерде оған қайта оралып, оньщ кейбір аспектілерін 

аша түсіп, белгілі бір жаңсақтықтарды сейілтуіміз қажет. Та­

рихта коптеген эр алуан оркениеттер болган, олардың эрқай- 

сысы  озінің табиғатына жэне элдебір халықтардың немесе 

нәсілдердің табиги бейімдіктеріне сэйкес, озінше ерекше да- 

мыган. Алайда, озгешелік бүл жагдайда, тіптен, қарама-қай- 

шылықты  немесе  қарсыластықты  діттемеген,  содан  да, 

оркениеітің бір-бірінен ең алшақ формаларының арасында 

іргелі  принциптердің  бірлігінен  келіп  шыгатын  белгілі  бір 

үқсастық болган,  ал  ол  принциптердің нақты жагдайларга 

қатысты жекелеген қосымшалары сол оркениеттердің оздері 

болып таоылган. Барлық, былайша аталатын, “қалыпты” не­

месе  (мэнісінде  бір-ақ нэрсе)  “дәстүрлі”  оркениеттер жаг- 

дайында осылай болган. Бүндай оркениеттер мәндіктүргы- 

дан бір-біріне қайшы келмейді, ал, олардьщ арасындагы кез­

келген мүмкін  керегарлықтар таза  сыртқы  эрі үстіртін  бо­

лып  келеді.  Екінші жагынан,  ешқандай жогары принципті 

мойындамайтын және шынтуайтында жалпы кандай да бол­

масын принциптерді толық терістеуге негізделген оркениет 

бір  осы  жайтгың  озіне  орай  басқа  оркениеттермен  эзара 

түсіністік атаулы болуын жоққа шыгарады, ойткені, бүндай 

түсіністік  асылында  терең  әрі  әрекетті  болуы  үшін,  ол  ең 

жогары принциптсн  келігі шыгуы тиіс,  одан  бүл  қалыптан 

тыс әрі аигындаған эркениет тақа жүрдай. Сондықтан, қазіргі 

замангы  дүниеде,  бір  жагынан,  дәстүрлік  үстанымдарды 

түгыр етіл қалган оркениеттерді — Шығыс оркениеттері сон­

дай; екінші жагынан, ашықтан-ашық анти-дәстүрлі оркениеггі 

немесе қазіргі замангы Батыс оркениетін кореміз.

Кейбір зерттеушілер бүгінде адамзатты Шыгыс пен Ба­

тыс  адаіударына  болу жалпы  қандай  да  болмасын  табиги 

озгешеліже сэйкес келетінін толықтай терістеуге дейін ба- 

рады.  Бірақ,  калай  болганда  да,  бүндай  озгешелік қазіргі

‘Шығ

ыс  жэне  Батыс”  кітабын  қараңыз,  Люзак,  1941.

29

уақытта шынында бар.  Ең әуелі,  Еуропа мен Американың 

біртұтас  Батыс өркениетінің бар екендігіне, біз оны қалай 

бағалайтынымыздан тыс, салмақты түрде шек келтіру мүмкін 

емес.  Шығысқа қатысты іс жайы күрделірек, себебі, қазіргі 

уақытта бір емес, бірнеше шығыстық өркениет бар. Шығыс 

өркениеттері мен Батыс өркениеті арасьшдағы озгсщслік және 

тіпті, қарама-қарсылық барлық шығыс өркениеттеріне, олар­

ды  дәстүрлі  оркениеттер  ретінде  карастыруға  мүмкіндік 

беретін, белгілі бір ортақ сипаттар тән екендігіне негізделген; 

Батыс өркениетіне келер болсақ, бүл сипатгар жоқтың қасы. 

Барлық қазіргі заманғы Шығыс өркениетгері оз мәні бойын­

ша  бірдей  дөрежеде  дәстүрлі  болып  табылады.  Бүл  орке­

ниеттер туралы нақтырақ түсінік беру үшін,  біз осы жерде 

басқа жүмыстарымызда егжей-тегжейлірек келтірілген олар­

ды  жіктеудің  жалпы  принциптерін  еске  саламыз!.  Бүндай 

жіктеушілік анық-қанығын білуге үмтылғандарға біршама 

жадағайланған көрінуі мүмкін болса да, ол, өйткенмен, негізіі 

сипаттарында дүрыс жіктеу болып  қалады.  Қиыр  Шығыс 

мәндік түрғыда -   Қытай оркениетімен,  Орта Шығыс-Ин- 

дуизм оркениетімен, Таяу Шығыс Ислам орксниетімен та- 

нылады.  Айта  кетері,  коптеген  қырынан  алганда,  Ислам 

оркениетін шығыстық жөне батыстық оркениеттер арасын­

дагы аралық оркениет ретінде қарастырған жон; оның Ба- 

тыстың ортағасырлық Христиан өркениетімен, осіресе, көп 

ортақ белгілері болды. Алайда оны қазіргі заманғы Батыс- 

пен салғастырса, барлық озіндік шығыс оркениеттері сияқ- 

ты -  біздің козқарасымызша, солардың қатарына жатқызы- 

луы  тиіс,  — оның  да  сол  қазіргі  заманғы  Батысқа  қарсы 

түрғанын кореміз.

Соңғы айтылған пікір маңызды мэселеге қозғау салады: 

Батыста дәстүрлі оркениеттер болган уақыт бойында Ш ы­

гыс пен Батыстың қарсыластығына негіз жоқ еді. Қарсылас- 

тық тек қана қазіргі заманғы Батыс жағдайында орын ала­

ды,  себебі,  соз,  әсілі,  азды-копті белгілі бір географиялық 

шындықтан гөрі,  сананың екі типінің қарама-қарсылығы 

жайында болып отыр. Тарихтың, ішіндегі неғүрлым жуығы 

Орта гасыр болып табылатын,  белгілі бір кезендерінде  ба- 

тыстық сана  озінің неғүрлым мәндік сипаттары түрғысы- 

нан,  қазіргі  дәуірдегі  корінісінен  горі,  шығыстық  санаға 

әлдеқайда  жуық  түрган  еді.  Ол  кезде  батыстык  оркениет 

Шығыс оркениетгеріне, сол оркениеттер бүгінде бір-біріне

30

каншалықты жақын болса, соншалықты жақын болған. Соңғы 

жүзжылдықтар ішінде Батыстьщ өркениет ілгерідегі қүлды- 

рау кезендерінде  орын  алған  барлық  азғындыктардан  ана- 

ғүрлым салмақты, іргелі өзгерістерді бастан өткерді, өйткені, 

бүл жолы күллі адамзаттық іс-қайраткерлік өз бағдары мен 

өзінің мөндік сипатын толық әрі түбірлі өзгертті.  Бүл өзге- 

рістер тек Батыста ғана болды. Сондыктан,  қазіргі заманғы 

дүние турасында айтқанда, біз “батыстық сана” деген қол- 

данысты пайдалансақ, бүл “қазіргі заманғы сана” дегенмен 

теп-тең. Жөне де,  сананың өзге типі бүгінде тек Шығыста 

ғана сақталғандықтан, біз, осы жайтты ескере отырып, оны 

шығыстық сана типі деп атай аламыз.  Осылайша,  екі тер­

мин де -- “шығыстық сана” жене “батыстық сана”  — боле- 

жара қазіргі заманғы ахуалды сипаттайды. “Батыстық сана” 

тарихтьщ таяу откен кезеңі барысында ғана қалыптасқан- 

дықтан, қарама-қарсы, айрықша “шығыстық сана” туралы 

да  тек  қана  қазіргі  уақытқа  қатысты  қолданып  сөз  етуге 

болады. Бастапқыда осы “шыгыстық сана”  асылында Шы­

гыс  адамдарына  да,  сондай-ақ,  Батыс  адамдарына да  тән 

болған,  ойткені,  оның  шыгу тегі  адамзаттың  озінің  шығу 

тегімен сәйкес келеді.  Осылайша,  азды-копті дережеде бір 

ғана — қазіргі замангы Батыс оркениетінен басқа бізге белгілі 

оркениетгердің күллісінің негізінде жатқандығы себебінен- 

ақ, оны “қалыпты сана”  атауға әбден болады.

Кейбір адамдар біз жазған кітаптарды тиісінше жете оқып, 

еңбектеніп жатпай-ақ, неге екенін, бізді бүкіл дәстүрлі док- 

триналар  Шыгыстан  келеді  және  тіпті,  батыстык  қадім 

дәуірде де Батыс дәйім оз дөстүрлерін боле-жара Шыгыс­

тан алып отырган-мыс деп сендіргендей коріп, жазғыруды 

оздерінің борышы санайтын тәрізді. Біз, берісі, бүның ақи- 

қ а т қ а  

мүлдем сәйкеспейтіндігін жақсы білгеңдіктен де, еш­

кашан мүндай еш нәрсе жазған емеспіз жэне жаза алмас та 

едік.  Шынтуайтында Дәстүр мағлүматтары бүндай идеяға 

айқын қайшы келеді:  осы циклдің Ілкі Дәстүрі гиперборея 

аймақтарынан  келгендігінің  ең  анық  айғақтары  бар. 

Кейінірек осы  Ілкі Дәстүрдің тарихтың түрлі  кезендеріне 

сәйкес келетін бірнеше қосалқы ағымдары болды және со- 

лардың мейлінше маңыздыларының бірі, ең берісі, ізін әлі 

жүктеу/скачать 13,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: