-тарау.  БІЛІМ ЖЭНЕ ӘРЕКЕТ

ғүрлым биік деңгейден қарастырса, ондай (қарсыластықта) 

болуын доғаратын барша калған қарама-қарсылықтар  тура­

лы да дэл осыны айтуға болар еді.  Оппозиция — қарсылас- 

тық үйлесімсіздік пен тепе-тендіктің жоқтығын діттейді, ал 

бүл біздің анықтауымызша, өз кезегінде, зерттеуді жеке және 

қатыстық көзқараспен шектеуді діттейді.

Ой-таным мен әрекетті екі бірін-бірі өзара толықтыру-1

 

шы тенденция ретінде қарастыру неғүрлым іргелі козқарас- 

қа өтуді білдіреді, өйткені, бүл жағдавда оппозиция алынып, 

доғарылады,  ал,  екі  тенденция  бірін-бірі  теңестіреді.  БүліІ 

жерде  сөз  біртүтас  тіршілік  иесінің  — жеке  адамның  да,II 

сондай-ақ, түтастай күллі адамзаттың да —  белсенділігінің ; 

екі  (сырткы  және  ішкі)  түрі  болып  табылатын,  бірін-бірі 

өзара толықтырушы және бір-біріне тірек екі бірдей кажетті I 

элементтер  туралы  болып  отыр.  Берілген  түжырымдама 

ілгерідегіден гөрі, неғүрлым толыққанды әрі тиімді. Бірақ, 

егер  онымен  шектеліп  қана  қалар  болса,  ой-танымды  да, 

j 

өрекетті де, олардың озара толықтырушылығын негізете, бір 

шындық деңгейіне қосуға өуестіктуындайды. Бүл жагдай­

да олардың иерархиялық қатар бағыныштылығы турасын- 

дағы мәселе бір шетте қалады да, бірден бір кілтипан олар­

дын арасында тепе-тендіктің сақталуы болады. Алайда, бүл  j 

үстаным, сондай-ақ, оншалық қанағатганарлық емес, ойткені, 

қатар  бағыныштылық  туралы  мәселе,  оған  қалай  жауап 

берілмесін, қалай да үнемі туьшдайды, бүл әбден занды.

Бүл ретте, әлдебір нәсілдің немесе жеке түлғаның ере- 

кетке  я  ой-танымға  нақты  бейімділігі  емес  маңыздысы, 

себебі,  бүл  бейімділік  белгілі  бір  несілдік  ерекшеліктерге 

немесе, тіпті, туабітті қабілет-қүштарлыққа байланысты бо­

луы мүмкін. Ең бастысы — бүл екі белсенділік формалары- 

ның қайсысы, қалыпты иерархиялық пропорцияларға үнемі 

қатац сейкес келе бермейтін нақты жағдайлардан тыс, заң- 

ды жөне абсолютті басымдыққа ие екендігін анықтау.  Еш 

күмәнсіз,  бүл екі тенденцияның бірінің басымдығын тану 

қисынды түрде оның екінші тенденция есебінен артықшы- 

лықты дамуына  алып  келеді,  әйтсе де,  әрине,  төжірибеде 

жиі барлығы, бәрінен бүрын, әлдебір түлғаның, өлдебір ха- 

лықтың  ерекше  бейімділігімен  айқындалады,  ал  адам  не 

халық омірінде ой-таным мен әрекетке берілетін орын, коп 

дәрежеде,  олардың  ішкі  икемділігіне  байланысты.  Ой-та- 

нымға бейімділік Шығыста  неғүрлым таралғаны жене не-

42

ғүрлым дамығаны аян жөне де,  сірә,  бәрінен де бүл Үндіс- 

танда көрініс тапқан, тіптен,  оған (осы елге) төн ой-машык 

типін өзін алғандагы  шығыстық ой-машьіқтың түпбейнесі 

санауға болады. Екінші жағынан, әрекетке бейімділік неме­

се, дөлірек айтқанда,  осы бейімділіктен келіп шығатын тен­

денция Батыс халыктарының арасында, берісі, оның жүрты- 

нын басым копшілігі туралы айтсақ, артык болып келетініне 

еш күмән жок- Тіпті, бүл тенденция, қазіргі кездегідей, сон- 

шалық қалыптан тыс үлгайып, азғындаған  болып табылма- 

ған  жагдайда  да,  бәрібір  бүндай  ахуал  сақталар  еді де,  ой- 

таным Батыста қашан да саңдық мағынада оте-моте шамалы 

элитаның  үлесі  болып  калар  еді.  Сондықтан,  бүгінде 

Үндістанда,  егер  Батыс  қалыпгы  күйге  оралып,  заңды  әрі 

табиғи әлеуметтік үйымды калпына келтірсе де, еш күмәнсіз, 

Батыс  адамдары арасында  кшатрийлер  оте  коп жэне  брах- 

мандар оте аз болып шыгады деген пікір кездеседі2. Алайда, 

егер интеллектуалды элита Батыста шынымен қүрылып, оньщ 

басымдьньш барша қалғандары мойындайтьш болса, бүл қалған 

барлык салаларда рет-жосықты қалпына келтіруге жеткілікті 

болып шыгады, ойткені, шынайы рухани куатгылык, тіптен, 

материалдық салада гана маңызга ие сандық артықшылыққа 

негізделмейді.  Бүган коса  -  жөне бүл төтенше  маңызды — 

ежелгі дәуірлерде,  тіпті,  Орта гасырда да,  батыс  адамдары- 

ның  өрекетке  табиги  бейімділігі  ой-танымың,  ягни,  таза 

интеллекгтің артықшылыгын мойындауга кедергі болмаган. 

Ендеше, неліктен қазіргі замангы дүниеде мүлде олай емес? 

Батыс адамдары әрекетке бейімділікгі шектен тыс дамытқан- 

дары сонша, әрекетті бәрінен жогары қоятын жэне прагма­

тизм аясында болганындай, сол өрекетгің озінен басқа, қан- 

дай-да бір озге қүндылықтарды терістеуге дейін жететін ерекше 

теорияларды ойлап табуга шейін барып, интеллектін жогалт- 

Қандыгынан емес пе екен? Әлде әрекеттің ой-танымнан ба- 

сымдығы туралы козқарастың біріншілігін әуел бастан мой- 

ындауы озінен-озі Батысты біз бүгінде бақьшап отырган ин­

теллектуалды қабілетгердің семуіне өкеп соқтырды ма? Екі 

жағдавда да — тіпті, егер қандай да бір аралық шешім ақиқи

2 

Ой-таным  жоне  эрекет оз  мэнінде,  сойкесінше,  екі  жоғары  каста- 

лар 

—  брахмандар  мен  кшатрийлердің  екі  басты  функциясы.  Олардың 

арақатынасы рухани  жэне  зайырлы билік арақатынасына сойкес.  Алай­

да,  біз 

бүл  жерде  ол  мэселеге  кеңірек  тоқтала  алмаймыз,  ойткені,  ол 

арнайы  әрі  егжей-тегжейлі  талдауды  қажет  етеді.

43

іу-ақ бо- 

бұған 

р —

 тағы 

ес қыз- 

зі қалар 

.ылаты-

болып табылған жағдайда да — нәтижелері сол бір< 

лып  қалады.  Және  де  істің  ушыққаны  соншалы 

кідіріссіз жауап қимылга кірісу қажет.  Бұл моссле, 

бір мәрте қайталайық —  Шығыс Батысқа баға хет 

мет көрсете алар еді, әлбетте, егер бүны Батыстші 

болса,  — бүл  ретте,  жекелеген  авторлардың  қауіп 

нындай,  тіптен,  өзінің төл түжырымдамаларын тайбай-ақ, 

тек  оның  өзінің төл,  айрықша  батыстық дөстүрікі|ң терең 

магынасын қайта ашуға көмекгесер еді.

Шығыс пен Батыс арасындагы өзекті қайшылық Шығыс 

ой-танымның  әрекеттен  шүбәсіз  артықшылыгын. 

заманғы Батыс, керісінше, әрекетгің ой-танымнаи а_ 

лығына табан тірейтіндігіне  негізделеді.  Берілген  я 

сөз, өрекет пен ой-таным, ара қатысты болгандыгына 

бірі  өзара толықтыратыны  сияқты  белгілі  бір  жаг, 

орын  алатынындай,  шындықтың  екінші  дәрежелі;| 

лерінің біріне сәйкес екі бірдей дәрежеде заңды көіз 

расында болып отырған жоқ. Иерархиялық қатар ба-

қазіргі 

гықшы- 

ағдайда 

л,

 бірін- 

йларда 

;еңгей- 

рас ту- 

,іныш-

тылық қатынастары өз мөнінде қатаң белгіленген қат|-ьінастар 

болып табылады, содан да, осы жагдайда біз екі, сәйкесінше, 

Шыгыс пен Батыста үстемдік ететін, түжырымдамаІ ар шы­

нымен  бірін-бірі  озара  жоққа  шығарушы  және!  теиістеуші 

түжырымдамалар болып табьшады деп түйіндеуге імәжбүрміз. 

Бүл екі тенденция арасында иерархиялық арақатынастарды 

анықтау қажеттігін мойындаган жагдайда, біз бүндай бағы- 

ньшггыльщтың ықтимал нүсқаларьшьщ бірін шын, еміншісін 

жалған деп санауга мәжбүрміз. Бүл мэселеге терендемес| бүрьш, 

мынаны айта кетейік:  қазіргі замангы Шыгысқа төі| ахуал- 

ды,  жогарыда  атап  откеніміздей,  барлық  уақыттарда  және 

барлық оркениеттерде кездестіруге болады, мүның крсында 

батыстық козқарас айрықша қазіргі замангы болып табыла­

ды. Бір осының озі батыстық үстанымда калыптан тьіс әлде- 

не  бар  деп  үйгаруга  жеткілікті.  Бүл  эсерді  шын  табигаты 

оздері үшін бүдан былай үгынықсыз, одан да зоры,; қызық 

емес ой-таным жайлы толық үмытып, әрекетгің рй-j' ’аным- 

нан артықшылыгын жариялаумен қанагатганбай, |он|  оз ин- 

теллектуалды іс-қайраткерліктерінде бірден-бір багдар етуге 

шейін барган багыстық адамдардьщ осы эрекетке ү: 

пен қалыптан тыс әуестігі де қуатгай түседі. Шыгыс’ 

триналар болса, оз кезегінде, керісінше, бар мүмқін 

дылықпен және біртектілікпен ой-танымның арты:

44

ғын гана емес,  оның әрекетке катысты трансценденттілігін 

де 

бекіте  отырып,  әйтсе де,  өрекеттің де  ерекше  өрі  занды 

қүкықтары мен өкілетгікгерін, сонымен катар, оньщ айрық- 

ша адамдык жене  шарттастырылған деңгейге  қатыстының 

бәрінде ие маңыздылығын мойындайды3.

Шығыс доктриналарының бөле-жармай түгелі, тап Ба- 

тыстың коне доктриналары тәрізді, ой-танымның әрекеттен 

артықшылығын, озгермейтіннің өзгеріске душар болатын- 

нан артыкшылыгын қуаттайды4.  Болмыстың өтпелі, уакыт- 

ша модификациясы болғандығынан, әрекет өз принципі мен 

езінің себебін өз бойында алып жүре алмайды.  Егер де  ол 

мүлде осы шарттастырылған сала шегінен тыс шыгатын еш- 

қандай  принципке  байланысты  болмаса,  онда  ол тек таза 

алдамшы болып табылады. Ал, ерекетке оньщ тіршіліктегі 

бар болымдылыгын дарытатын, сонымен бірге, ол тіршіліктің 

мүмкіндігін  қамтамасыз ететін принципті тек қана ой-та­

ным өрісі немесе таза білім саласынан іздеген жон, ейткені, 

білім мен ой-таным синонимдер немесе, кемі, мөндік түрғыда 

бір-бірімен сөйкес, себебі, ой-таным процесінде меңгерілетін 

білімді сол процестің озінен ажырату мүмкін емес5. Дел осы­

лайша, сөздің ең кең мағынасындағы, озгеріс оны туында- 

татын жөне, өз кезегінде, ол озгерістің өзіне үшырамайтын, 

яғни, өзгермелі емес принципінсіз мүлде қисынсыз әрі қай- 

шылықты, ал, демек, еш мүмкін емес болып табылады. Дел 

осындай логикадан дәстүрлі Батыс, оның ішінде, қадім за­

мангы Батыс өкілдері (мысалы, Аристотель) барша заттар- 

дың  “қозғалмайтын  қозғаушысы”  болуы  тиіс деп  түжыр- 

ған. Әрекет атаулының “қозғалмайтын қозғаушысы” білім

3  Әрекеттің,  қатыстык  болса  да,  маңыздылығын  Шығыстың,  оның 

ішінде,  Үндістанның  достүрлі  доктриналары  мойындағанына  шүбо 

келтіретіндер  Бхагават-гитаға ден  қойғандары жөн,  ол  — оның мағына- 

сын дэл түсіну  үшін,  бүны  әрқашан есте  үстау керек  — айрыкша кшат- 

рийлерге  арналған  кітап  болып  табылады.

4  Дол  осындай  арақатынаспен  келісім  түрғысынан,  брахман  -   бүл 

түрақты,  ал  кшатрий  түрақсыз,  өзгерістерге  душар  тіршілік  иесі  типі 

Деп 

айтылады.  Және  де  бүл дүниені  мекен  еткен  күллі тіршілік  иелері, 

өз  табиғаттарына  сэйкес  кандай  да  бір  дорежеде  біріншілермен  де, 

екіншілерімен  де  байланысты,  ойткені,  адамзаттық  жөне  ғарыштық 

Деңгей 

арасында  толық  сойкестік  бар.

5  Екінші жағынан,  эрекет  процесінде  алынған нэтижелер,  оның  ай- 

нымалы  (өтпелі)  табиғатына  орай,  сол  процестің  өзінен  дәйім  ажыра- 

ған,  бүл  түрғыда,  білім  озінің  мақсатын  өз  бойында  үстайды.

45

болып табылады.  Әрекет толығымен өзгеріс жэне  “калып­

тасу”  өлеміне жатады.  Білім ғана бүл  өлемнің шектелген- 

дігінен тыс шығуға мүмкіндік береді, сөйтіп, ол озгермеуші- 

лік  өрісіне  жеткенде,  яғни,  таза  метафизикалық  білім, 

Принциптің оз білімі, яғни, өз мәнінің ең тереңіндегі  Білім 

болғанда,  ол өзгермейтін болып шығады, өйткені шынайы 

білім  атаулы  сол  білім  нысанымен,  берілген  жағдайда  да 

Принциптің озімен, барабарлықта болады. Дэл осыны қазіргі 

заманғы адамдар назардан жіберіп алады: олар тек “бейне- 

ленген білім” болғандығынан, қажеттілікпен жанама және 

бейкемел  болып  табылатын  таза  ақыл-ойлы  (парасатты), 

дискурсивті білімнен басқа ештеңені мойындамайды. Бірақ, 

осы ең томен білімнің өзін олар барған сайын аз,  тек қана 

қандай да бір тікелей практикалық мақсаттың жүзеге асы- 

рылуына қызмет етуге қабілетті дәрежеде ғана бағалайтын 

болған. Толықтай әрекеттің ырқыңдағы қазіргі замаңғы адам­

дар оньщ сол білім аясынан шығатынның бәрін,  біле түра 

терістеуге шейін жетіп, сол әрекеттің өзі, принциптің жеткі- 

ліксіздігінен,  түкке  түрғысыз  әрі  бос  әбігершілікке  айна­

лып, азғындап бара жатқанын аңғармайды.

Шынтуайтында,  қазіргі  заманғы  дүниенің  ең  күдікті 

ерекшеліктерінің бірі  таусылмайтьш іс-кайраткерлікхі, шексіз 

өзгерістерді, жылдамдық кууды, қарқын алған оқиғалардың 

үдемелі ырғағына ілесіп үлгеруге үмтылысты қажет ететіндігі 

болып  табылады.  Бүл  — ендігі  жерде  жоғары  Принципті 

ешқандай саналы үғьінушылықпен басы бірікпейтін коптікке 

(коптілікке) сандық ыдыраушылық.  Күнделікті омірде, тап 

солай ғылыми идеяларда да, біз жер-жерде шегіне жеткізілген 

талдауды, создің этимологиялық мағынасындағы талдауды, 

яғни,  барлық  түріндегі  адам  іс-қайраткерлігін  болуді, 

жіктеуді,  үздіксіз  ажыратушылықты  көреміз.  Батыс  адам- 

дарының бүл жинақтау-біріктіруге, топтастыру-шоғырлан- 

дыруға қабілетсіздігі Шығыс адамдарының көзінде сүмдық 

ерсі қасиет болып табылады. Бүл — барған сайын үдең түскен 

материализмнің табиғи әрі қисынды нэтижесі, өйткрні, ма- 

терияның озі — нақ сол көптік пен бөлініс.  Міне, неліктен, 

іс барысында айта кетейік, материя саласынан орісте(йтіннің 

барлығы түрлі халықтар немесе түлғалар арасында тек ай- 

тыс-тартыс,  дау-жанжал  тудыруы  мүмкін.  Матери яға  не- 

ғүрлым терең томендеген сайын,  соғүрлым қайшытықтар 

көбейіп, күшейе бермек.  Екінші жағынан, таза руханиятқа 

неғүрлым көтерілген сайын, соғүрлым бірлікке жаь;ындай

46

I

түседі, ол (бірлік) әмбебап Принциптер білімінде ғана толық 

іске асырыла алады.

Бірак, 

бүдан да таңқаларлығы сол, қозғалыс пен өзгеріс 

бүгінде 

олар алып келуі тиіс мақсат үшін емес, сол өз-өздері 

үшін-ақ дөріптеледі.  Бүндай ахуал адами қабілеттердің то- 

лықтай сыртқы әрекетгерге тартылуынан келіп шығады, ал, 

оның өткінші сипатын біз жогарыда атап оттік.  Бүнда тағы 

да біз бытыраңқылықпен, бірақ, тек баска көзқарас түрғы- 

сынан көрінетін және мейлінше асқынған стадиясына жет­

кен ыдыраушьшықпен кезігеміз: бүл тенденцияны ең жога­

ры дәрежедегі  өтпелілікке,  өткіншілікке  үмтылыс  ретінде 

сипаттауға  болады, ол шегіне жеткенде, тепе-тендік атаулы 

такыр-таза болмайды. Бүндай тепе-тендікгің болмауы ақыры- 

на дейін іске асқаңда, ол берілген дүниенің біржола қүрдымға 

сіңуімен сөйкеседі. Және де, бүл Кали-юганың соңғы фаза- 

сы басталғанына айқын нүсқайды.

Бүндай тенденцияны ғылыми салада да байқауға бола­

ды,  онда зерттеулер,  кобіне-коп,  қандай да бір жеке жөне 

үзінді нәтижелерден  горі,  коп дәрежеде  боле-жара  солар- 

дың оздері  үшін жүргізіледі.  Бүл жерде де  біз,  сондай-ақ, 

бірімен-бірін алмастыру үшін қүрылатын біріне-бірі откен 

қысқа мерзімді негізсіз теориялар мен гапотезалардың үдей 

түскен ауысымын бақылаймыз.  Бүл нағыз хаосты туында- 

тады, одан қандай да болмасын тиянақты принциптерді іздеу 

бос әурешілік, ойткені, бүнда барлығы еш мағына бермейтін 

және ештеңені дәлелдемейтін детальдар мен фактілерді ала- 

пат жинақтаушылыққа саяды. Әлбетте, біз тек қана, әрине, 

егер ондайлар әлі бар болса, теориялық ғылымдарды айтып 

отырмыз.  Қолданбалы ғылымдар, керісінше,  шын нәтиже- 

лер береді, бүл түсінікті де, себебі, ол нәтижелердің материя 

саласына, яғни, қазіргі заманның адамы шынайы басымды- 

ғын мақтан ете алар бірден-бір салаға тікелей қатысы бар. 

Сондықтан, жаңа онертабыстар, дөлірек айтқанда, механи- 

калық және онеркәсіптік туындылар күннен-күнге берілген 

циклдің  соңына дейін  кобейген  үстіне  кобейетін  болаты­

нын алдын-ала болжап қойған жон. Ал, оларға жалғас жүретін 

жойымпаз мүмкіндіктердің, егер оқиғалар асқынып кетсе, 

қашып қүтылу мүмкін болмайтын соңғы апатта басты фак- 

торлардың бірі болып табылмасын кім білген?

Қалай болғанда да, коптеген адамдар бүгінде қазіргі аху- 

алда ендігі ешқандай түрақтылық жогын сезеді. Жөне кей- 

біреулері қатерді алдын-ала болжап-біліп, оған қалай да жауап

47

әрекет етуге тырысса, замандастарымыздың көпшілігі өзекті 

былыққа, одан өздерінің ой-машығының сыртқы үлгі-бей- 

несін көріп, дән риза.  Шын  мәнінде барлығы  “қалыптасу” 

күйівде болатын, озгеріссіз және түрақты ештеңеге орын жоқ, 

дүние  мен  бар  шындықты  сол  “калыптасушылықта”  деп 

білуші әрі сонысымен шынайы білім атаулыны, дәл сондай- 

ақ,  сол  білім  нысанының  озін,  яғни,  трансцендентті және 

омбебап  Принциптерді терістеуші қазіргі заманғы адамдар 

санасының жай-күйі арасында терең туыс-тектестік бар. Бүдан 

да әріге  барып,  қандай  қатыстық деңгейге жатпасын,  шы­

найы  білім  атаулыны терістеудің мәні осында  жатыр деуге 

болады, себебі, жогарыда келтірілген түсіндірмелерге сэйкес, 

қатыстық  —  абсолюттісіз,  шарттастырылган  —  қажеттісіз, 

озгермелі — озгермейтінсіз,  ал коптік дарасыз мәністен ада, 

тіпті,  мүмкін емес.  “Релятивизм”  сол түрған бойында қай- 

шылықты, ойткені, оның логикасымен жүретін болсақ, бар- 

лығын  озгеріске  апарып тіреуге  үмтьшыс,  ерте  ме  кеш  пе, 

озгерістің озін терістеуге өкеп соғады. Жөне де, бүл, тегінде, 

элейлік Зенонның әйгілі парадоксі негізінде жатыр. Алайда, 

ақиқатқа  қарсы  шыққымыз  келмей,  біз  бүндай теориялар 

қазіргі дәуірде ғана кездесіп түрмағанын мойындауға мәж- 

бүрміз.  Бүган дәйектемені грек философиясынан да табуга 

болады.  Мәселен,  Гераклиттің  “бәрінің  ағатыны,  бәрінің 

озгеретіні” туралы созі кеңінен танымал. Дел осы идея Элей 

мектебін  оның  түжырымдамаларымен,  дәл  сондай-ақ, 

атомистердің түжырымдамаларымен де, олардьщ бос санды- 

рақ екенін шығара, пікір-тартысьша түсуге мэжбүр етгі. Осын- 

дайды, тіпті, Үндістанның озінен, эрине, басқа философия- 

лык емес  контексте, табуга болады.  Мэселен,  буддизм  осы 

іспетгі үгым-түсініктерді “барша тіршілік иелерінің ықылымга 

сіңетіндігі”  туралы негізгі тезистерінің  бірінде дамыткан6. 

Алайда, бүндай теориялар бірлі-жарым гана болатьш да, Кали-

6 

Пайда  болғаннан  соң  коп  ұзамай,  буддизм  Үндістанда  кшатрий- 

лердің  брахмандар  билігіне  карсы  төңкерісінің  негізгі  коріністерінің 

біріне  айналды,  ал,  барлык  ілгеріде  айтылғандардан  тұйіндер  болсақ, 

озгермейтін  принцип  атаулыны  терістеу  мен  рухани  билікті  терістеудін 

арасында,  соны мен  бірге,  куллі  шындықты  “қалыптасушылыкка” 

тіреушілікпен,  тіршілік  саласы  эрекет  дүниесі  болып  табылатын,  таза 

зайырлы  билікті  бекітудің  арасында  даусыз  байланыс  бар.  Сондай-ак, 

натуралистік жоне  анти-метафизикалық доктриналар  дәйім  өркениетте 

зайырлы  билік  рухани  биліктен  басым  түсе  бастаганда  пайда  болаты­

нын  да  корсетуге  болады.

48

юга  кезеңінің  өн  бойына  ара-тұра  болып  түрған  бүндай 

дөстүрлі 

дүниетанымға қарсы тоңкерістер әрі қарай тарал- 

майтын еді. Ал, жаңа әрі теңдессіз (елі болып кормеген) бо­

лып табылатыны, біз қазіргі заманғы Батыстан байқап отыр­

ган, әлгі идеяларды жаппай қабылдаушылық.

Сондай-ақ,  жаңа  “ілгерілеу”  идеясының  ықпалымен 

“калыптасу философиясы” бүгінде ертедегі адамдарда еш­

кашан  кездесіп  кормеген  теория  формасына  ие  болғанын 

атап откен жон.  Барлық мүмкін нүскаларымен бүл форма 

“эволюционизм” деген жалпы терминмен аталса болады. Біз 

бүл жерде осы түрғыда басқа жерде айтқанымызды қайта- 

ламаймыз.  Тек  “калыптасу”  дүниесін  гана  мойындайтын 

түжырымдама атаулы қажеттілікпен “натуралистік” түжы- 

рымдама болып табылатынын, сондайлық болгандыгынан, 

табигагган, ягни, бүкіл метафизика саласы, озгермейтін жэне 

мәңгі Принциптер саласынан тысқары жатқанның барлы- 

ғын терістеуді діттейтінін еске саламыз. Анти-метафизика- 

лык тео-риялар туралы айгқаңда, біз, сондай-ақ,  “таза үзақ- 

тық” туралы Бергсон идеясы, бүдан бүрын атап откен, шегіне 

жеткен отпелілікке, бір мезеттілікке, қауырттыққа,  ыдыра- 

ушылық идеясына дәлме-дөл сәйкес келетіндігін корсетуіміз 

керек.  Және  оның  сезімдік  заттардың  толассыз  агынына 

сөйкес үлгідегі псевдо-интуициясы қаңдай да бір білім мең- 

геру үшін  қүрал  бола  алмайтындыгымен  қоса,  іс  жүзінде 

ықтимал білім атаулының ыдырауын білдіреді.

Бүл бізді осының борінде ең мәнді болып табылатын және 

титтей де екіүдайылық қалмауы тиістіні тагы бір қайталауга 

мәжбүр етеді: шьшайы метафизикалық білімге жетуге бірден- 

бір мүмкіндік беретін интеллектуалды интуицияның кейбір 

қазіргі замангы философтар саралайтын интуициямен мүлде 

ортақ ештеңесі жоқ.  Олардың интуициясы сезімдік оріске, 

ақыл-ес аясы орісіне жатады, ал, бүның жанында интеллек­

туалды интуиция, таза интеллект болып табыла, әмісе ақыл- 

естен жогары түрады. Бірақ, қазіргі замангы Батыс адамдары 

ой-машык  өрісінде  ақыл-сана,  рациодан  артық  ешқандай 

жогары категорияларды білмейтіндіктен, бүл интеллектуал­

ды интуицияның бары қаперлеріне кірмейді, ал, бүның қасын- 

жүктеу/скачать 13,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: